Ang Bayok ni Gunong
...the religious impulse …[is] a force
which belongs to the dark side of man. --Nick Joaquin, The Santo Niño in Philippine History (1980)
(Anib 37) Sa Karenderiya sa Pier 1
DILI maayo ang koneksiyon sa telepono. Ang linya hilabihan ra kabanha. Naglisod
siya pagsabot sa naputol-putol nga mga pulong gikan sa pikas tumoy sa telepono. Si Gabriel ang nagtawag, namugos nga makigkita kaniya dihadiha dayon, ug si Dr. Hernaez napugos paguyon kay ang tono
sa sinultihan ni Gabriel pugoso, morag gikuyawan.
Ang dapit ginganlan ni Gabriel ug si Dr. Hernaez mipasalig nga moadto siya didto. Tinuod dili niya sinati ang giingon ni Gabriel nga kan-anan duol sa Pier 1, apan miuyon lang siyang moadto aron wa nay daghang langas kay ang iyang dunggan misanting na man gumikan sa dinaguok ug hait nga kabanha sa telepono.
Unya mikusog ang kuba-kuba sa iyang dughan nunot sa pag-abot sa laing kabanha: gaan nga hinagtob sa mga tambol, dasig nga hugyaw sa mga kulintang, hawot ug pino nga talidhay sa mga subing...
Lagsik ang kumpas sa yano nga huni, may aghat nga gibungat ngadto sa mga kasingkasing. Mipakita ang baybayon nga nagsabak sa habog nga balabag. Ug ang mga lumad namakod gikan sa usa ka hataas nga gabii, nangumpas ug unya mingsayaw: aron ipahayag ang ilang pagdawat sa bagong Ginoo…
Miginhawag dako si Dr. Hernaez ug gidapuwasan ang iyang nawong sa iyang mga palad. Wala siya makasabot sa iyang gibati. Mora siyag gikuyawan. Wa mahimutang ang iyang kaisipan nga gihasol sa daghang buak nga mga talanawon. Ngano bang sungogon pa man siya ning maong talanawon nga nasayod man siya nga sumpay lang kini sa dakong bakak ni Pigafetta?
Kinsa bay malimot sa mga anib sa Sugboanong kasaysayan, hunghong niya sa iyang kaugalingon.
“OF course wa ko malimot,” miingon si Dr. Hernaez nga nagkulismaot ang dagway samtang naglantaw kang Gabriel. “Apan unsay labot ni Tatay Isko ning tanan?” Ang kan-anan banha kaayo. Way hunong pagtugtog ang jukebox. Tinuod man ganing hamugaway ang karenderiya apan daghan kaayong langaw dinhi ug ang mantekaong mga talad usab apiki ug huyang. Nangayo si Dr. Hernaez og bugnawng serbesa sa silbidora nga guwapa unta apan naglagom lang ang T- shirt ug wa gani makapanudlay sa iyang tag-as nga buhok. “Wa ko makasabot nganong nakaayon ka ning dapita.” Giprangkahan ni Dr. Hernaez si Gabriel. Milingi-lingi siya sa palibot ug gibati niya ang katigmi. Didto sa panghugasan naglaundok ang mga plato ug mga panaksan ug mga platito nga wa pa kahugasi ug maoy gidugokan sa mga langaw.
Sa laing talad, may tawong mitungab sa isog nga ilimnon nga diha sa iyang baso. Taliwala sa talad nagbarog ang botelyang cuatro cantos nga nagpakita sa Anghel nga naghuyad sa iyang espada ngadto sa napukan nga Yawa. Gibundak sa tawo ang iyang baso sa talad, unya mitindog ug milakang paingon sa apiking wanang nga giliyokan sa mga talad. Pagkataudtaod, nangumpas siya ug misayaw. Naginusara lang siyang misayaw. Ang iyang dagway madasigon: daw nalipay kaayo sa iyang gibuhat. Ang iyang mga kauban mingpagakpak sa ilang mga kamot nunot sa ritmo sa huni, ug ang tawo misayaw, misayaw ug misayaw.
“Wa koy mahimo, Doktor. Sila maoy gusto ning dapita,” tubag ni Gabriel. Namatikdan ni Dr. Hernaez ang hinayng pagkurog sa mga tudlo niini nga nagkimpit sa dinagkotang sigarilyo.
“Sila? Kinsang silaha?” Mitaas ang tingog ni Dr. Hernaez sa kahikugang.
Wa motubag si Gabriel. Mitutok hinuon siya kang Dr. Hernaez ug miingon sa hinayng tingog: “Doktor, si Tatay Isko dili maoy tag-iya sa kinulit nga iyang gibaligya nimo.” Milingiw siya ug didto molantaw sa langas nga dagat nga gidula-dulaan sa Habagat.
Midagkot si Dr. Hernaez sa sigarilyo ug miginhawag dako. “Dili ko interesado sa tinuod nga tag-iya sa kinulit. Ang importante nga gibaligya kini ni Tatay Isko kanako.”
“Nahibawo mi ana, Doktor. Pero ang tinuod god nga tagiya sa kinulit nga naa nimo ron mao man si Inse Bitud,” tubag ni Gabriel.
“Pastilan, Gabriel, kon ang imong tuyo mao ang pagsubay sa tinuod gyod nga tag-iya sa kinulit, ayaw paghunong kang Inse Bitud. Si Inse Bitud igo lang tingaling nakasunod niini.”
Taudtaod nga naghinuktok si Gabriel. Unya miyanghag siya ug miingon: “Ang problema god, Doktor, kay may mga kadugo man si Inse Bitud nga gustong mokuhag balik sa kinulit nga naa nimo.”
“Nganong nahibawo man sila nga akoy nakapalit sa kinulit ni Tatay Isko?” Minghugot ang mga mata ni Dr. Hernaez nga nagtutok kang Gabriel nga gipaningot og maayo diha sa iyang atubangan.
“Nagduda na ming daan nga ikaw ang nakapalit. Mao tong sige silang paniid nimo. Apan ang duha naneguro lang gyod gikan kang Tatay Isko mismo kay lisod man sad kaayo kon dunay laing kinabuhing mausik tungod lang sa sayop nga kasayoran,” hinayng tubag ni Gabriel ug mipasigpat kang Dr. Hernaez.
“Ug mao tong namatay ang tiguwang?” midali pagpunog pangutana si Dr. Hernaez.
Mipakibo si Gabriel sa iyang mga abaga. “Lisod lagi nang mga tawhana, Doktor, kon mao nay masuko. Ug nia ron sila dinhi, nagtan-aw nato.” Gipatay ni Gabriel ang iyang sigarilyo sa taltagan. Taudtaod siyang nagtungok.
“Nganong wa man ihatag ni Tatay Isko ngadto nila ang kinulit nga di man kaha diay siya ang tag-iya niini?”
“Kay matrero man kaayo tong tiguwanga, Doktor. Gilansesan niya ang mga pag-umangkon ni Inse Bitud. Misaad siyang ihatag ang kinulit apan lain ang iyang gibuhat. Kon nagtuman pa si Tatay Isko sa iyang saad, dili unta mabaligya diha nimo ang itom nga kinulit. Ang gikasabotan nila nga dadon ni Tatay Isko sa pantalan ang kinulit aron ihatag sa duha ka pag-umangkon ni Inse Bitud. Ako ra sab untay mopalit ini, apan ang akong bayran mao ang mga pag-umangkon ni Inse Bitud, dili si Tatay Isko.” “May nagsulti nako nga dugay nang namatay si Inse Bitud.” “Bitaw. Ug ang mga pag-umangkon ni Inse Bitud wala na
Giladlad ni Gabriel ang mga posibilidad kalabot sa seguridad ni Dr. Hernaez tungod sa pagtenel niining relikyas sa karaang relihiyon…
untay interes sa nahitabo kaniadto basta makakuwarta lang sila anang kinulit nga naa nimo ron. Ang ilang tuyo sa Amaris mao ra unta ang pagkuha sa kinulit gikan kang Tatay Isko. Didto pa sa Sultan Kudarat nagsabot na ming daan ini.”
Wa makatingog si Dr. Hernaez. Gikan sa ilang nahimutangan iyang nalantawan ang nagdupa nga pantalan. Dinhi, ang mga kargador nga nagpas-an sa sinakong mga kargamento minggimok lang, morag mga hulmigas. Langas ang dagat sa unahan gumikan sa way hunong nga huros sa hangin. Nagtuya-tuya ang mga ocean liner nga nagpundo sa dagat tali sa Maktan ug Sugbo.
“Ang importante ron, Doktor,” mipadayon si Gabriel, “nga mahibalik sa mga pag-umangkon ni Inse Bitud ang kinulit. Aylag kaguol sa kuwartang imong nahatag kang Tatay Isko. Ato lang ni, Doktor… may gikasabot na kong mopalit sa kinulit sa dakong kantidad, in dollars! Ulian ta lang unya ka sa imong nabayad ini.”
Miinit ang ginhawaan ni Dr. Hernaez sa iyang nabati. “Por Dios, Gabriel, dili obra nilang Tolentino, Abueva, Castrillo, Dalena o uban pa dihang mga maayong laking eskultor ang itom nga kinulit ni Tatay Isko. Dili arte ang naghatag og bili niini. It is its historical and cultural values that make it priceless, do you know that!”
“Well, Doktor... dili ko scholar sama nimo. Negosyante lang tawon kong nanginabuhig buy-and-sell. Ug gusto kong moluwas nimo gikan sa ngil-ad unyang mahitabo.” Miprangka si Gabriel. “Si Tatay Isko bitaw... di ba wa magdugay? Gawas pa sad, way mawala nimo kon imong ihatag ang kinulit ngadto sa mga pag-umangkon ni Inse Bitud. Ulian ta lagi ka unya sa imong kuwarta.”
Nanghupaw si Dr. Hernaez. Sa pagkatinuod wala siya magtan-aw sa itom nga kinulit sahi sa ubang tawhanong kabtangan: sama sa kotse, balay, piano o TV. Isip usa ka nihit nga butang nga may labot sa relihiyon ug kultura, ang kabililhon niini anaa sa gipahayag niini ug sa mga tinuod nga naggamit niini nga ilang pruyba. Ang dugang kabililhon sa kinulit nahilambigit diha sa kahulogan ug significance unya niini tapos ang pagtuon sa mga scholar— dili diha sa posibleng presyo niini sa merkado.
May patrol car sa kapolisan nga milabay sa karenderiya. Ginuntan pagtan-aw ni Dr. Hernaez ang sakyanan.
Si Gabriel miingon: “Dili na lang nato dugangan ang problema sa mga polis, Doktor. Daghan na kaayo na silag giatiman.”
Sa laing talad, may laing tawo nga mitindog ug misugod usab pagsayaw. Nagkadusingot ang iyang nawong ug lawas. Ang iyang tag-as nga buhok nga gihikap sa hangin mitabon katunga sa iyang dagway. Misinggit siya uban sa sonata, mipagakpak sa iyang mga kamot ug mipadayon pagsayaw nga nagkatawa ug hilabihan kamalipayon.
“They’re happy,” si Dr. Hernaez miingon sa hinayng tingog. Giabot siyag kasina sa kamalipayon sa tawong nagsayaw.
“Mao nay ilang paagi, Doktor, pagpagawas sa ilang mga kahiubos, kalaay, kalipay,” miingon si Gabriel. “Mosayaw man gani na sila bisan daplin sa dalan basta ganahan na. Dili importante nila ang dapit. Ang importante nga ikapagawas nila ang ilang gibati.”
Mitindog si Dr. Hernaez ug giagda si Gabriel nga manglakaw na sila. Ang gusto niya karon mao ang paglingkawas niadtong tanan. Gisamokan na kaayo siya niadtong tanan. Gisamokan siya sa dapit nga ilang nahimutangan. Gisamokan siya sa way dagwayng mga hata sa iyang kinabuhi nga nakadugang lang sa iyang mga kahigwaos. Gisamokan siya sa mga talan-awong katag ug luag ug hanap nga kanunayng nagsungog sa mga mata sa iyang kaisipan. Gisamokan siya kang Gabriel nga daw dili buot mobulag kaniya hangtod dili makuha ang tuyo. Gisamokan siya bisan kang Tatay Isko nga patay na, kang Inse Bitud bisan wala niya kini makita, sa mga pag-umangkon ni Inse Bitud nga pulos mga ulipon sa kahakog! (PADAYONON)