ANG BALAY NI ESYONG

IGO-IGO ra gyod nga kapasilongan sa init sa Adlaw ug sa tinguwan ang balay ni Esyong. Nag-umbaw kini sa dagat kay nahipatong man kini sa pangpang daplin sa baybayon diin tataw kaayong makita ni Esyong ang mga mananagat sakay sa ilang de abaniko nga sakayan nga magngadtonganhi sa baybayon. Inaptan kini og nipa ug gibungbongan og sinasa nga kawayan. Ang ubang dapat sama sa haligi, sagunting, paru’s, pulos coco lumber.

Sa pagpabarog ni Esyong sa maong balay, giabagan siya ni Adok nga iyang silingan nga usa usab ka mananagat nga atua na karon sa Mindanao manimuyo uban sa iyang pamilya. Walay makatumbas sa ilang panaghigala. Maoy ilang itrabaho sa balay kanang gikan na silang managat. Adunay gamayng sala ug may suwambi nga igo ra sa

magtiayon. May sibay nga alang sa kan-anan buyon sa abohan. Kon mangaon silang pamilya, mangyaka lang sila sa sawog nga kawayan. Maayo man gani kay wala na sundi si Julian ug Maria, anak nilang Tekla, iyang asawa.

Dinhi sa Baryo Sun-ok, pipila lang ang adunay pump boat nga motabok sa isla aron pagpamangga og isda nga itumod sa Pasil. Kasagaran sa mga lumulupyo panagat ang gikabuhian. Diyotay ra ug maihap lang sa tudlo ang nagtrabaho sa gobyerno ingon man sa pribadong kompaniya. Sama kang Esyong, panagat ang gisaligan. Pamasol. Sa laktod, sa sabakan sa lawod niya kuhaa ang ilang gikabuhian. Apan kon mokulyada na gani ang habagat, dili gyod makapamasol si Esyong ingon man ang ubang mananagat kay pintas kaayong tan-awon ang dagkong mga bawod taliwa sa lawod. Kon dakong hunas, lanatad man kaayo ang hunasan, manginhas siya uban ni Tekla. Abunda kaayo ang hunasan sa nagkalainlaing kinhason nga gisaligan usab sa pobreng mga mananagat.

Bisan ingon lang niini ang kahimtang sa pagpuyo ni Esyong, apan ang hangin may kagawasan sa pagsulod-gula sa kabos nilang pinuyanan.

Walay grado si Esyong ingon man si Tekla. Dili sila mahibalong mosulat ni makamaong mobasa bisag hamagan pa og letrang “A”. Kaniadto god sa sila pay nagtubo, layo kaayo sila sa eskuylahan. Lakwon og lima ka kilometro ang Central School sa lungsod gikan sa Baryo Sun-ok mao nga wala sila makatunob bisan sa unang ang-ang sa primarya. Gawas sa kalayo sa eskuylahan, pobre sab kaayo ang iyang mga ginikanan. Sa pagka karon hinuon, nunot sa pagdis-og sa buhilaman ug nag-anam pod kadaghan ang mga lumulupyo, ang Baryo Sun-ok aduna nay eskuylahan nga gipatukod sa gobyerno. Kompleto gyod gikan sa kindergarten hangtod na sa elementarya. Dinhi na makabaton og edukasyon ang misunod nga henerasyon lakip na ang iyang mga anak nga sila si Julian ug Maria.

Apan bisan kon ingon lang niini si Esyong nga hubo sa kinaadman, aduna siyay talagsaong katakos nga wala sa uban. Talagsaon gyod kaayo kay maantigo siyang mokompos kun motagik og kanta bisan dili mahibalo mokaskas sa gitara. Magugoy-ugoy lamang siya sa gamayng hawanan sa ilang balay kon buot na niyang palutawon ang usa ka awit. Kasagaran sa mga awit nga iyang gitagik mga pasiaw kun kataw-anan. Kon aduna pa unta tingaliy manedyer si Esyong, hayan mahisama siya kang Max Surban o kaha kang Yoyoy Villame.

Bisan sa damgo lang, wala mangandoy si Esyong nga masapian o makuwartahan. Wala gyod na mosantop sa iyang hunahuna. Pila ra goy iyang kitaon sa pagpamasol. Aduna pa ganiy higayon nga ang iyang makuha sa pagpamasol igo rang ikapalit og bugas. Kana bang dili maghingaon ang isda, dili gyod mokubit sa paon. Igo na kaniya nga makakaon katulo sa usa ka adlaw ang iyang pamilya. Dili siya sama sa iyang mga silingan nga habog ug tag-as kaayo ang pangandoy sa kinabuhi nga kon mahimo pa lang, gikab-ot na ang langit. Mao nga ang iyang mga silingan nga adunay mga anak nga tua sa abroad iyahayg palabwanay, nagpatukod og dagkong balay. Wala sa iyang hunahuna ang kasina. Labot pa, wala siyay ikasarang pagpalit sa mahal nga mga butang. Nag-antos ra gyod siya sa kapobre, maoy pagaingnon kutob lang sa makita.

Usa ka adlaw niana, wala damhang mitumaw pagbalik si Adok sa ilang baryo uban sa iyang pamilya nga didto na nanimuyo sa Mindanao, sa Lungsod sa Butig, Lanao del Sur, nga dili layo sa Marawi City. Lima ka kilometro lang ang distansiya gikan sa Butig paingon sa Marawi City. Silingan kaniadto ni Esyong si Adok ug suod nga higala nga maayo sab mokanta. Napadpad si Adok sa Mindanao kay naaghat sa iyang igsoon nga nakasukad na pagpuyo didto. Sa pagpanimpalad ni Adok sa Yuta sa Saad, gisuwerte siya kay nagkugi og tikad sa yuta ug giubanan sa pagpamuhi og mga hayopan. Apan tungod sa gubat sa Marawi City, sa kahadlok ni Adok nga mapagan ang iyang pamilya, iya unang gihikling pagbalik sa ilang baryo nga dugay na niyang gitalikdan. Si Adok maoy tigduyog ni Esyong kon aduna kiniy mahuman nga kanta. Mag-aray sila og tuba samtang magkalingaw og kanta.

“Dok, komosta?” ni Esyong nga mipig-it sa kamot ni Adok sa dihang nahimuntog na kini sa tugkaran sa iyang balay. Naghangpanay sila. “Nahibalik man ka dinhi sa ato?”

“Kon dili pa tungod sa gubat sa Marawi, Syong, wala pa koy plano nga mobalik dinhi sa ato kay nakagusto man ko didto sa among gipuy-an,” way lipod-lipod nga tug-an ni Adok. “Kon mobalik man gani, lagmit bisita na lang.”

“Kauban mo ang imong pamilya?” ni Esyong. “O, naa sa ilang, Dolor,” tubag ni Adok. “Komosta man tuod ang gubat sa Marawi?” ni Esyong, “grabe man ang pinusilay segun sa balita ug makita nato sa telebisyon.”

“Mao bitaw nga mingpauli una mi kay delikado kaayo didto. Adlaw ug gabii walay puas ang sinukliay sa mga bala sa duha ka habig— sa mga sundalo sa gobyerno ug sa grupo sa mga Maute nga gipangulohan ni Usman ug Marwan nga mga terorista. Daghan ang nangamatay sa gubat sa Marawi City,” ni Adok, “tugkan tag hubag-hubag.”

“Dinhi sa ato, sipti man kaayo ta. Wala tay angay kabalakan,” ni Esyong nga mipalingkod kang Adok sa kasko sa sakayan nga gabok na, “dinhi lang ta manglingkod, Dok.”

“Kanindot man ining lingkoran, ah… labi pa og dunay pulang kabayo,” ni Adok nga mipahiluna paglingkod ug mipasumbingay sa higala.

“Bag-o man kang abot, kuhai sa nang imong dala kay morag gisampagana ning akong tutunlan da…” sumbalik ni Esyong nga nagkatawa.

Mitakilid si Adok ug gihulbot ang usa ka gatos gikan sa iyang pitaka. Gisil-ip ni Esyong ang pitaka ni Adok.

“Kadaghan diay ana, Dok, nag-akal man nang imong pitaka?” ni Esyong nga midawat sa usa ka gatos.

“Halin nis akong baka, gipamasahe namo sa barko,” ni Adok ug gibalik niya ang pitaka sa iyang bolsa.

“Kadiyot, Dok, mopalit ko diha sa atbang og atong mainom,” ni Esyong nga daling mipaingon sa tindahan. Sa pagbalik niya dala na ang usa ka botelyang Red Horse. Giablihan niya ang Red Horse ug gitagayan niya si Adok.

“Hain man diay si Tekla?” ni Adok sa dihang nakamatikod nga wala niya makita ang asawa ni Esyong. Giinom niya ang iyang tagay. “Tua pa sa merkado, nagtinda sa akong pinaslan,” ni Esyong. “Syong, mayabag man ang atong estorya, dagko na man ang mga balay dinhi sa ato,” nagkanayon si Adok nga mipasarap sa iyang mga mata nga nagtan-aw sa nagbuntaog nga mga balay nga sa iyang pagbiya sa baryo mga kasarangan lamang.

“Dagko na kaayo, Dok, kay nakakolokar man og maayong

Yano nga pangindahay. Yano nga kalipay. Sa yano nga mga panikaysikay…

trabaho ang ilang mga anak,” ni Esyong nga mipakibo sa iyang abaga.

“Kanang pinintalan og puti, kang kinsa man nang balay?” gitudlo ni Adok ang nagbuntaog nga balay.

“Balay na ni Edgar Petallar. Gitawag na dinhi og ‘white house’ kay lubos puti ang pintal,” tubag ni Esyong, “kapitan sa barko ang anak niya nga tua sa gawas ang biyahe.”

“Mao ba? Kanang balay sa unahan nga duha ka andana, kinsa man say tag-iya ana?” ni Adok nga wala mobulag pagtan-aw sa maong balay.

“Kang Edward Aro nga naa sa munisipyo magtrabaho ug ang anak niyang babaye dugay nang nanarbaho sa Taiwan,” butyag ni Esyong.

“Palaran kaayo sila sa ilang kinabuhi, hamugaway og mga balay,” ni Adok nga maukotong nagtan-aw sa mga balay, daw garbosong bukid nga nagpaibog sa iyang kahabog.

“Mag-unsa man nang dagkong balay, Dok, unya dili ka makatulog,” ni Esyong nga salabtonon kaayo ang gipamulong.

“Unsay buot mong ipasabot, Syong?” nakapangutana si Adok. Wala siya makatugkad kon unsay buot ipasabot ni Esyong.

“Maayo ning gamay nga balay, Dok, kay dili ka maghunahuna nga sak-on ka og mga kawatan o tulisan ba panahon sa kagabhion… unya patyon ka.” Mikatawa si Esyong.

“Sakto ka, Syong,” daling tubag ni Adok nga nakasabot sa gisulti ni Esyong, “May punto ka. Magtuo man gyod ang mga kawatan o tulisan, nga tungod kay dako og balay may kuwarta gyod ang nagpuyo nianang balaya.”

“Mao na. Nahinumdom ka ni Ruben nga taga Baryo Pilipog nga gisaka og mga tulisan?” ni Esyong nga mitibawas pagyarok sa iyang tagay. Gialsa niya ang botelya sa Red Horse apan wala nay sulod.

“Nahinumdom kaayo. Si Ruben god maoy sapian kaayo sa Pilipog. Dako og balay, dunay negosyo ug dako pa gyod kaayo og fishpond,” ni Adok nga mipaundayon sa gisulti ni Esyong.

“Maayo man gani wala patya si Ruben sa mga tulisan, kuwarta ray gikuha.” “Nasakpan ba ang mga tulisan adto, Syong?” “Hangtod karon, wala gyod hidakpi.” “Pila kahay kuwarta nga nadala sa mga tulisan?” “Sumala sa balita, kapin kuno sa usa ka milyon.” “Ubay-ubay gyod diay ang nadala sa mga tulisan,” ni Adok nga mitakilid ug gihulbot ang iyang pitaka. Usa ka gatos ang iyang gikuha, “pun-i didto og usa ka botelya, Syong.”

Abtik nga gidawat ni Esyong ang kuwarta ug mipaingon sa tindahan sa atbang. Sa pagbalik niya, giablihan dayon ang botelya ug gitagayan si Adok.

“Pagkuhag sista, Syong, manganta hinuon ta,” ni Adok human dawata ang iyang tagay.

“Maypa tuod,” ni Esyong dayong saka sa taas. Gikuha ang sista nga gisab-it sa nag-ungot nga lansang sa haligi. Sa pagkanaog niya gitunol niya kang Adok ang sista.

“Gitay-an na man pag-ayo ang kuwerdas ini, Syong? Sintonado na gyod tingali ni kaayo,” ni Adok nga misuling-suling sa sista.

“Mayabag man gani ang tawo, Dok, unsa pa kaha ang sista nga wala na gamita,” milabhag sa panagway ni Esyong ang pahiyom. Namula na ang iyang nawong sa duha ka botelyang Red Horse nga ilang giinom. “Unsa may imong kantahon, Syong?” sukot ni Adok. “Hala Pangihi!” nagkanayon si Esyong. Mipasahe dayon si Adok. Sintonado kaayo ang sista, pero madala ra. Unya, mikanta si Esyong. “Kon si Tatay ang mangihi / ipagawas dayon ang iyang buhi / pagkalagom ra ba og tapay / morag manok nga giatay. / Hala pangihi naay nagtan-aw / nagsigang kalimutaw / dili kapugngan hala pangihi / bahala nag ipanabi.” Ug nanghugyaw silag pangatawa.

(KATAPOSAN)

Ug nanghugyaw silag pangatawa...