ANG DAY-AS SA BINISAYA
(Ning maong serye kanhi ni T.V. Hermosisima— gisugdan pagpagula sa Bisaya, Enero 28, 1959— iyang gihukngay ang lainlaing tamdanan sa karaang mga Bisayista kalabot sa Ortograpiyang Bisaya ug iyang gipasabot sa unsang hinungdan nga misangpot man sila pagpili ning Lagda sa Panitik nga gitamdan sa Bisaya hangtod karon. Sa gihapon, subli namo kining gipatik nga walay giusab bisan gamay, mga espeling, ubp., aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)— ESG
ANG mga sakop sa BISAYA wala magpataka. Ang gipatuod nilang bag-ong espeling nagasandig sa paagi nga gisugyot ni anhing Mahistrado Norberto Romualdez, usa ka pilologong Bisaya.
Naghugpong sa iyang nahikat-onan bahin sa karaang sinulatang Pilipinhon mao ang PHILIPPINE ORTHOGRAPHY (Sinulatang Pilipinhon), usa ka diyotay nga basahon nga gipatik sa Bakulod, Negros Oksidental sa Hulyo, 1918. Gikan sa maong basahon subayon ta ang mga tudling nga haom sa atong tuyo.
(1) Sa iyang pahinungod gipahayag ni Romualdez ang iyang tuyo sa paghikay sa basahon. Ania:
“Biniliboran sa pipila ka butang nga kaugalingon kong kahibalo, (kining basahon) sa pagkatinuod maoy hugpong sa mga hunahuna (opinyon) sa pipila ka makidila (lingguwista) nga Pilipinhon sa naghinapos ang ikanapulog siyam nga gatosan
ug sa pipila ka day-ong (langyaw) pilologo niadtong panahona. Daghanan sa mga lagda nga gisugyot dinhi ginagamit na sa pipila ka lumad nga magsusulat karon.
“Ang akong tuyo sa paghikay niining sinulat mao ang pagtabang pagkab-ot sa mahan-ayong paagi ug kausahan sa sinulatang lumad.
“Naaghat ako dili lamang sa pagtuman sa akong gisaad sa mga kauban ko sa Akademya Binisayang Leyte-Samarnon sa pagmantala sa akong mga hunahuna bahin ning butanga apan usab aron pagsugot sa hangyo sa Akademya Bisaya sa Sugbo.
“Manghinaot ako sa katukoran sa usa kun laing paagi sa usa ka masayon, managsama ug arang nga paagi sa pagsulat nga haom sa kahimtang karon sa atong ponetiko (linitokan).”
(2) Nganong nagsugyot siya sa paghimong lima sa atong abakadhan nga mao ang A, E, I, O, U? Nag-ingon siya:
“Sa akong mga panaw ngadto sa mga banwa diin ginasulti ang Inilokano, Pinanggasinan, Binikolano, Binisaya ug Tagbanwanhon, nakapaniid ako nga ang mga bokal E ug O klarong gilitok. Walay duhaduha nga kini gumikan sa pagbuyong oksidental nga tungod niini dunay daghang mga tawo nakat-on paghatag kalainan sa mga paningog sa E ug O gikan sa I ug U (mga paningog nga Kinatsila), hinikalimtan ang lintunganayng mga paningog sa mga bokal nga Pilipinhon.”
(3) Mahitungod sa mga paningog sa atong mga bokal, si Mahistrado Romualdez nag-ingon:
“Ang kakusog kun kahinay sa pagpatunog sa usa ka bokal, ingon man nianang dalikyat nga paningog nga glotal, nga gitawag
sa mga karaang magsusulat nga Tagalog nga “penultima correpta pausal” kun “penultima correpta guttural” sumala sa gikinahanglan sa higayon, ug nga giila ni Dr. Saleeby nga mao ang paningog sa Inarabong “hamzah” kun ang “aleph” sa Fenecia, sa akong hunahuna kinahanglan ipaila diha sa atong sinulatan pinaagi lamang sa lukit nga magpaila sa paglitok ( diacritical marks). Dili kinahanglan nga ang kakusog kun paagi sa paglitok pagaisipon nga usa ka laing bokal ingon sa makita diha sa Sanskrito, sanglit kining paagiha walay duhaduha makahatag kalibog. (4) Ania ang iyang lagda sa paggamit sa U ug O: “Ang mga bokal I ug U angay gamiton diha sa sinugdan ug sa tunga-tunga sa mga pulong inay sa E ug O; ug ang mga bokal E ug O angay gamiton sa kataposan sa mga pulong inay sa I ug U.
“Sa atong paglitok dili kinahanglan dunay kalainan ang E sa I kun ang O sa U aron malikayan ang pagkalamukat. Diha sa kaulusahon sa atong mga pulong walay mahimong kapasikaran sa usa ka lagda nga magtino kanus-a angay magamit ang E ug O, ug kanus-a magamit ang I ug U, gawas sa mananoy nga paningog. Ang lagda nga gisugyot sa itaas kananoy.
“Si Rizal ug si Laktaw nagkauyon niana mahitungod sa Tinagalog. Tapos sa dugay-dugay kong pagtuon sa pipila ka sinultihang Binisaya nga akong nahibaw-an (kanang sa Leyte ug Samar, diyotay sa Panaynon, ug diyotay sa Sinugboanon), wala koy nakitang katarongan nganong dili usab ikaingon sa Binisaya. Ang diyotay kong kahibalo sa Binikolnon, Pinampanggo ug Tagbanwa nagpadangat kanako sa samang hukom. Agig usa ka sugyot sa ngatanan, nagtuo ako nga masayon nato pagsunod kining lagdaa sa bokal alang sa tanan tang sinultihan, kay kini sila giingon man nga samag gigikanan.”
Gisumay usab ni Romualdez ang lagda ni Laktaw bahin sa paggamit sa O ug U. Si Laktaw nag-ingon, “Napanid-an nga ang I ug U kanunay mag-una sa E ug O diha sa kinaiyang pagsunodsunod sa panlitok.” (5) Kining lagda sa itaas dunay duha ka igawas. “Gawas kon mao nay naandan, kanang lagda sa itaas dili pagasundon diha sa mga pulong empatiko kun pangusgan pagbungat, ingon man kon ang duha ka managsamang bokal nga gisundan kun wala sa konsonante, nagsumpot d diha sa tumoy sa pu p pulong.
“Kini ang duha ka igawas sa lagda sa itaas.
“Ang nahauna gi g gipasikad sa hi h hinungdan nga ip ipangisog p nato an a ang kataposang pa paningog nga bo bokal sa mga pu pulong pangusgan pa pagbungat. Mao ng n nga sa Sinugboanon m moingon kita, maayo gayud ( very well).
Ang ikaduhang gi gigawas gipasikad sa hinungdan nga sa ponetiko kun linitokang Pilipinh Pilipinhho Pilipinhon gilikayan ug gisalikway ang tanang “hiato” ( hiatus) kun synalepha,s mao nga kita walay diptonggo bokal. Kon magsapod sulod sa usa ka pulong ang duha ka managsamang bokal ingon sa labaw kamananoy ang paningog sa pag-ingon dien ( where) inay sa diin; nuo (Tinagalog sa forehead) inay sa noo.
“Kini hinuong mga igawas mahimo lamang kon ang maayong nabatasan dili motugot sa paggamit sa lagda sa ngatanan.” (PADAYONON)