ABRIL 3 SUGBO...

habol. Apan nakailog og mga pusil Mauser ug daghang bala.

Ang pangulo sa kasundalohan sa Espanya niadtong awaya mao si Kapitan Monfort, Kapitan Gutierrez ug Don Isidoro Iboleon. Apan kini sila wala makadawat og kadaot sa kaugalingon nilang lawas.

Sa may ika-5 sa hapon nianang adlawa, miabot na sa siyudad ug sa dalunggan ni Hen. Montero nga si Don Enrique Carratala, nga maoy Procurador Judicial de la Audencia sa Sugbo niadtong panahona, gitadtad na sa mga rebolusyonaryo sa baybayon dili layo sa suba sa San Nicolas. Ang alaot nga Katsila nga diha na modangop sa siyudad sa gitan-aw niyang malisod na kaayo, hidakpan samtang nagadagan sa baybayon. Si Don Enrique, matod sa mga asoy, wala motagad sa mando ni Hen. Montero nga kinahanglan ang mga Katsila ug ang mga Sugboanon nga maki-Katsila mosulod sa siyudad sukad sa Abril 2 aron mahiiway sa kadaot tungod kay mituo nga siya dili pasipad-an sa mga rebolusyonaryo sanglit kaha naminyog usa ka inilang San Nicolasnon.

Sa sunod nga adlaw human ang dugoon ug halandomong sangka sa kanto sa mga dalan Tres de Abril ug Calamba, ang mga rebolusyonaryo nagaanam nag dutdot sa siyudad, samtang ang mga Katsila nanulod na sa Kota ni San Pedro. Apan human na diay si Hen. Montero mangayog pakitabang kun refuerzas sa Manila ug Iloilo ug nagpaabot na lamang niini. Niadtong tungora usa day buque de guerra ang Espanya sa Sugbo. Kini mao ang Crusero Paragua nga mitabang pagbombardiyo sa Lutaw ug San Nicolas.

Gikan sa Lunes Santo paingon sa Miyerkoles Santo ang siyudad nasulod na sa mga rebolusyonaryo, gawas sa dapit duol ug atbang sa kota nga malisod kaayong dutdoton sanglit ang mga manggugubot kulang sa mga pusil ug ubang kasangkapan sa gubat. Ginaingon nga ang kadaghanan sa rebolusyonaryo nga nanagbugkos og mapula sa bukton nanagmartsa-martsa sa kadalanan sa Tinago, Parian, Likod ug Mauko nga mga pinuti ug lipak day dala.

Sa adlawng Lunes Santo, gisulod sa mga rebolusyonaryo ang buhatan sa Audencia nga mao karon ang templo sa “Ang Mga Anak Sa Lungsod” ug gilungkab kuno ang mga panudlanan sa salapi. Daghang nakadawat. Ug sa mao gihapong adlaw, gisulod ug gipanglungkab usab ang mga panudlanan sa Tabacalera diin gikawat ang pipila ka libo ka pesos. Wala lamang hibaloi kon mga rebolusyonaryo ba o mga kawani ang nangawat niadto.

Sa Miyerkoles Santo, nailog ang karsel probinsiyal sa mga rebolusyonaryo human dakpa ug kastigohag tinuod si Telesforo Salquero, ang alkalde niadtong panahona. Gipamuhian sa mga rebolusyonaryo ang mga binilanggo, apil ang mga kriminal. Samtang kini nanghitabo, si Hen. Leon Kilat, Hen. Luis Flores, Kapitan Kandiro Padilla ug ang magsoong Regis— Kapitan Olimpio ug Kapitan Emilio— nga ming-uban sa mga rebolusyonaryo, nagapaabot nga patyon sa gutom ang mga Katsila ug ang mga Pilipinhon nga diha sulod sa kota.

Apan kining gipaabot ni Hen. Leon Kilat ug mga kauban, napakyas sanglit sa Huybes Santo, buntag nga sayo, ming-abot ang mga panabang gikan sa Manila ug sa Iloilo nga nagasakay sa mga bapor iggugubat Don Juan de Austria, Gen. Alaba ug Romulus nga gipangulohan nila ni Heneral Rios sa Iloilo ug Heneral Tejeiro sa Manila.

Sa pag-abot niining bag-ong kasundalohan gikan sa Manila ug Iloilo, ang mga sakop ni Hen. Montero mingbalik sa ilang kalig-on ug wala madugay ang mga rebolusyonaryo nangagiw sa kabukiran sanglit gipanggukod na sa mga Katsila. Si Kapitan Candido Padilla, Kapitan Olimpio Regis ug Kapitan Emilio Regis hidakpan ug gilayon gibilanggo sa Kota ni San Pedro. Wala madugay, sa walay pagdala kanila sa hukmanan, ang tulo ka dinakpan gipagula sa kota usa ka kaadlawon gipalakat pagdungan ngadto sa Carreta diin sila barila ug sunoga.

Angay hibaloan dinhi nga sa tanang dinakpan nga rebolusyonaryo sa Sugbo, si Kapitan Candido Padilla ug ang duha niya ka kauban ang nakaangkon sa talagsaong dungog pagluthang nga gipasidunggan a la militar sa kagamhanang Katsila tungod sa katakos ni Kapitan Candido Padilla. Ginaingon nga sa paggula niini sa kota, tinaliwad-an sa duha ka magsoong Regis, si Kapitan Kandiro gipakompesal usa, gisunod og pari ug dili pa gayod igo, gipasul-ob sa iyang uniporme sa iyang pagka kapitan sa mga rebolusyonaryo, sinunod sa banda militar sa kagamhanan ubos sa pagmando ni Momoy Sotto nga maoy maestro de banda sa kasundalohan sa mga Katsila kanhi. Pagkahumag baril kang Kapitan Candido Padilla, ang tibuok niyang banay daan nang mikagiw ngadto sa Bool kay gidumtan nga dakpon ug barilon usab sa mga Katsila.

Sila si Hen. Leon Kilat, Hen. Luis Flores, ug mga rebolusyonaryo Tomas Alonso, Hen. Troadio Galicano, Fructuoso Ramos, Arsenio Climaco, ug Solomon Manalili mingtungas sa bukid diin nagatukod sila og kaugalingong concejo de guerra.

Tungod kaha sa kagubot, diin ang kadaghanan giabot og hilabihang kahadlok nanagan ug nanago sa kabukiran ug sa kalungsoran nga layo sa siyudad, ang Huybes Santo, Biyernes Santo, Sabado Santo, ug Domingo Santo namingaw kaayo. Dihay misa sa Katedral ug sa simbahan ni San Agustin, apan pipila lamang ang nanimba. Kadaghanan sa mga balay sa siyudad gipamiyaan sa ilang mga tag-iya ug mao day makita sa kadalanan ang kasundalohan sa Espanya nga nanagpatrolya ug ang pipila ka Sugboanon nga nagapabilin sa kagamhanan sa Katsila. Mingaw ang tibuok siyudad, kansang sam-angnong kahilom pagatugawon lamang sa uwang sa iro ug sa mga buto sa pusil sa mga Katsila kon mobaril na niadtong dili makatubag dayon og “Viva España”.

Mao kadto ang labing dugoon ug halandomong Domingo de Ramos ug Cuaresma sa Sugbo nga gisulat sa mga titik nga bulawan sa hataas nga kaagi ug kasaysayan sa atong yutang natawhan. Ug karon ang Tres de Abril sa Sugbo mahal ug balaanon kaayo sa libo ka libong Sugboanon kansang mga ginikanan ug kaigsoonan ming-ula sa ilang dugo ug minghalad sa ilang kinabuhi alang sa kaluwasan sa inahang yuta. —