HIMAYA SA MAGSUSULAT
(Kining maong sinulat migula sa Abril 29, 1935 sa Bisaya— panahon kanus-a wala pa mahipno ang Lagda sa Panitik— subli namong gipatik nga wala pangusba, mga espeling ubp. aron atong matandi sa karon.)
SA usa ka diyutayng suok sa panid sa ANG BANDILA nahaukiok gayud ang berso nga sinulat sa usa ka wala hiilhi. Hangtud ang tagsulat wala magdahum nga kadtong bersoha mogula sanglit mituo man siya nga dili gayud kadto mao ang pagkasulat. Palandunga unsa kadaku sa iyang kalipay sa diha nga may higala siya nga nagkanayon, “Ang imong berso gitero sa ANG BANDILA!” Midali siya pagsulob sa iyang kamisa nga nagtikig ang asintos sa kabaga sa almirol ug sa kalsonis nga minoros, mipaturatoy siya paingon sa buhatan nga iyang gitunolan sa iyang berso, balak kanimo. Gikutasan sa hilabihang kahinangop, gibundak dayon niya
ibabaw sa talad ang 25 sintabos nga maoy bili sa lima ka hulad sa mantalaan, dayong gula, nangitag diyutayng suok diin miyaka siya ug gibalikbalik pagbasa ang unang sinulat niya. Sa nanghalang na ang iyang mata, mitindog ug milibud sa kadalanan aron pagpakita sa iyang kahigalaan sa berso nga gitero sa pangulo sa ANG BANDILA. Sa lima ka hulad nga iyang gipalit tingali miabut usab ug lima ka gatus ang mga higala niya nga nakabasa. Unya pa gayud, sa pag-abut niya sa ila, mihigda sa lantay ug gibalikbalik na usab pagbasa ang iyang sinulat. Hunahunaa nga niadtong adlawa sa ikaduha na siya sa hapon maniudto! Sa hunahuna nga ang iyang garay hibasahan na sa kanhi diyutayng katilingban sa Sugbo nag-ilis siya pag-ayo sa hapon niana, ug tisar ang linaktan, giduaw niya ang mga higala niyang kadalagahan! Tungod sa hilabihang kalipay wala siya makaalinggat nga bakikaw kaayo siyang mium-um sa pinigal nga iyang gipalit aron gayud
pagpuno ug diyutayng garbo sa wala pa kaayo hiilhi niyang kaugalingon.
Kadtong tawhana mao ang karon bantugang tag-mugna sa Bertoldo ug Balodoy, Piux Kabahar. Walay katahap, ang pangulo sa ANG BANDILA wala gayud magpalandong nga kadtong balak nga iyang gimantala maoy silbing maguuna sa tanang sinulat nga matulon-anon, mahinuklogon, makapahilak kun makapakatawa, sumala sa buot niya nga maoy bation sa magbabasa. Niadtong gabhiona si Piux walay katulog, kay nahigalam siya ug gipaningot na usab ug binalay sa ikaduhang berso. Sulod niadtong semanaha nausab ang kinaiya niyang linaktan. Sukad lang mogula ang una niyang sinulat pinaburot na gayud ang iyang dughan ug inigwad gayud ug diyutay ang samput, ug dakuon pagpagula ang panyo sa bulsa sa amerikana. USA ka batan-ong tinun-an sa ikaduhang ang-ang sa hayiskol sa tuig 1922 misaka sa buhatan sa Bag-ong Kusog. Human mamahid sa iyang singot nga tag-ingog bawogbog kadagku miduol siya sa pangulo ug sa kamot nga nagkurog nagkanayon siya, “Mister, ipatirada ko unta kining akong berso.” Ang pangulo misaad nga itirada. Apan milabay na lang ang usa ka bulan wala matirada ang iyang balak. Mibalik siya sa buhatan ug mitunol sa laing balak. Ang matistis nga pangulo nagkanayon, “Itirada ko kining berso basta mopalit kag napulo ka kopya.” Kinsay dili mosugot? Sa paggula tuod sa Bag-ong Kusog nakita niya nga sa ubos sa ulohan sa berso gisukip kining mosunod: Sinulat ni Florentino D. Tecson! Wala hiilhing Tecson nga karon pangulo na sa NASUD midali paglakaw paingon sa buhatan sa Bag-ong Kusog aron pagtuman sa iyang saad sa pagpalit napulo ka kopya— nalimot siya nga ang napulo ka hulad gibayran na diay niyang daan ug maayo man gani, kayang pangulo misulti, “Dungagig lima ka kopya aron makabasa ang daghan mong higala.” Dinhi na makaalinggat si Tinong nga nakabayad na diay siya. Niadtong adlawa wala siya motungha, nag-utas lang ug ligid sa balay nga iyang gikasirahan ug gisubli makadaghan ang una niyang sinulat.
Sa sunod buntag mitungha na siya ugang bulsa sa sampot sa iyang kalsonis nagbagal sa tolo ka hulad sa Bag-ong Kusog gawas sa usa nga iya gayud gibitbit sa tuo niyang kamot. Niadtong mga higayona “nabuang” sa pagsulat-sulat ug balak ang kadaghanan sa mga tinun-an, ug hunahunaa unsa kagarbuso ni Tinong sa diha nga hisayran sa daghan niyang higala nga gitirada ang iyang balak! Ang tolo ka hulad nga didto sa iyang bulsa gisawosawo sa mga babayeng tinun-an, ug dinhi tingali misamot katugbaw ang iyang kalipay sa unang sinulat. Sama kang Piux nga natisar ang linaktan, niadtong buntaga ug sulod sa usa ka semana “nahambugiro” ang iyang panglihok-lihok. USA ka tinun-an kanhi sa hayiskol nakasulat ug bomba batok sa ilang prinsipal nga amerikanhon. Sa pagtunol niya sa iyang sinulat ang pangulo sa mantalaan nagkanayon, “Pwerti ning artikuloha! Mao kanay bata!” Kinsang atay ang dili molupa nianang sultiha? Tiaw moy “pwerti” ang una niyang sinulat. Migula ang mantalaan sa sunod adlaw. Ang kalibutan sa mga tinun-an sa hayiskol nagubut tungod sa sinulat nga naglatigo sa ilang prinsipal. Ang tagsulat nakaangkon sa tanang pagdalayeg sanglit ang prinsipal istrikto kaayo ug kaaway sa mga tinun-an. Lain ang mongalan kaniyag maisug ug lain usab ang moingon nga maayo siyang laking mosulat. Ang mga babaye sa pagkasayud nga siya maoy tagsulat sa bomba ingog malisang bisan sa iyang anino, kay “tingalig bombahan unya ta.” Usa ka buntag sa ikaduhang adlaw gipatawag siya sa prinsipal. Bilanggotanan nakighusay man diay sa bombahanon niyang sinulat! Ang himaya nga iyang gibati sa usa niyang sinulat daw nahanaw dihadiha. Sa nagdahunog nga tingog ang prinsipal mihukom nga dili siya makatungha sulod sa duha ka semana! Minghoy, hoyhoy ang abaga migula siya nga gipaningot ug dagku. Mao kadto ang una niyang sinulat— nakalipay ug nakapaluha sa iyang mata sanglit hilubagan man siya sa dunggan sa iyang tatay sa pagkasayud nga gisuspenso siya tungod sa iyang “binuang” sa mantalaan. Apan unsay bili sa lubag sa dunggan? Sukad niadtong hitaboa intap na kaayo
Kining himayaa anha nila bation iniggula sa mantalaan kon “halinon” kaayo ang mga sinulat nga masakay. Ang pangulo, kon motabako man ugaling, dagku kaayog pinahubotan sa pinigal ug sa dili lang niya palandungon ang iyang ngipon daku pag maubub kay sa kalayo.
kaniya ang tanang tinun-an. Hangtud karon nagpabilin siyang magsusulat ug naghinugilon nga ang una niyang sinulat naa gihapon ug gilain niya pagtipig sa tanan niyang sinulat nga nakagula na sa mantalaan. SA usa ka balangay sa Sugbo nakagayon ako pagsaka sa balay sa akong higala. Ang una gayung midapit sa akong mata mao ang nagpughaw nang ginunting sa mantalaan nga gisulod sa dinayandayanan nga kwadro. Sa dakung pagpagarbo kini gikab-ut sa akong higala ug gipakita kanako. Mao kadto ang una niyang sinulat, usa ka balak nga yabag ‘tawon kaayo nga gipahinungod niya sa iyang gihalaran nga tungod lang niadtong garaya misugot kaniya! Ang akong higala naghinugilon pa gayud nga sa paggula niadtong balaka “nahimo akong dakung tawo sa among balangay.” Ug sukad niadto siya na gayud ang pangutan-on sa angay buhaton kon magpangilin ang balangay. USA ka magsusulat nga nasakop kanhi sa Bisaya “gipanitan” una ni kanhi Editor Borres una pa usab ipagula ang iyang balak. Si Borres nga siaw pa sa nangamatay mipasalig nga
ipagula ang iyang balak sa Freeman (P.S.K.) apan kinahanglan ibilin daan ang igbabayad sa pansit. Way daghang sulti ang “lunhaw’ pa kaayong magbabalak mikuot sa iyang bulsa ug gipatinga ang P2.50 alang sa pansitan ni Domingo Cruz. Ang balak nga dili unta madawat gikupogan pag-ayo ni Borres una itunol sa kahista. Usa pa gani ka hulad sa Freeman ang nahuman ug tahi gikuha dayon ug milakaw aron pagpakita sa berso nga iyang nahimo. Kining sinulata gikwadro karon niya ug gipaibabwan sa papel nga masihag, ug kini naa gayud niya ibutang sa hawanan sa ilang balay. Ug aron pa gayud pagtahum niini, gipadibuhoan niya, sa ato pa, daku na siyag nagasto sa una niyang sinulat. LAING magsusulat usab sa paggula gayud sa una niyang sinulat nahaponan sa adwana, kay gipadala niya ang mga ginunting sa iyang mga higala sa iyang lalawigan sa Leyte, pinauban ug diyutayng hambug nga usa siya sa giila sa editor nga maayong mosulat ug balak niadtong panahona sa Sugbo— way languti, siyay No. 1 sa Leyte! Apan kadautan sa iyang gidangatan. Nawad-an siya sa gugma sa pagtuon ug sa balansi sa bulan sa Marso siya nakalbasa! Mao kadto ang bili sa una niyang sinulat. GAWAS sa himaya sa unang sinulat nga bation sa mga anak sa dagang duna pay daghang kalipay nga ilang bation ngadto-ngadto. Si Piux naghinugilon nga sa ilang panahon kaniadto ni Dikoy Alviola, Baguio, Maning Briones ug Tiyong Reynes, iniggula sa mantalaan magbahanbahan dayon sila sa dalan, maglakaw nga “garbuso” kaayo ug ingog mobati sila nga wala nay makalabaw kanila sa tibuok kalibutan, diyutay da kaayo alang kanila bisan ang nagkongkista sa Sugbo. Unya pa gayod, matud niya, mao gayuy ilang tuyoan pag-agi ang magbasa sa mantalaan diin nahimutang ang ilang sinulat. Kana konong iniglabay nila unya may magkanayon, “bantay naa si Pio, si Dikoy ug si Baguio, tingalig tirohan kita,” haskan konong makakuot nila sa ilang bulsa ug makapatikig sa ilang liog sa kahimuot. Mosamot kono sila kagarbuso kon ang amerikana nga inglis kat maoy ilang masul-ob.
Sa mga pundok-pundok sila maoy hawod ug sa mga kombira sulagma na kaayo kon hikalimtan sila pagdapit. Inig-abut nila ang tanang mata adto ug usahay ang hagawhaw nga magkanayon, “bantay naa ang mga peryodista” moabut sa ilang dunggan ug mosamot pagtisar ang ilang lawas, molabi pag-igwad ang ilang samput sa hilabihang pamostura. LAING himaya usab sa magsusulat mao kanang padad-an na siyag sulat sa pangulo sa mantalaan nga mangayo sa iyang hulagway aron kuhaan ug klitse. Daw dili siya makatuo inigkabasa niya sa sulat sa “ginoong pangulo.” Dinhi ang iyang kalipay ingon sa magtukmod kaniya sa pagtuo nga maayo na gayud kaayo siyang laki nga mosulat. Ang una niyang buhaton sa dili pa niya ikapadala ang hulagway mao ang “pagpanabi” mahitungod sa “hangyo” sa pangulo sa mantalaan nga “mangayo gayud sa iyang hulagway aron kuhaan ug klitse, unya mopuno pag-ingon nga, “ang mga magbabasa buot gayud motan-aw sa akong nawong tungod sa akong mga sinulat nga ilang gikahimut-an kaayo.” MGA magsusulat nga wala mahisakop sa mantalaan malipay usab kaayong magtan-aw sa ilang sinulat nga butangan ug pasiuna sa pangulo. Ug mosamot ang ilang kalipay kon may higala nang mohisgut mahitungod sa sinulat nga gidayeg sa pangulo. Mahitungod niini dili ko hikalimtan ang usa ka magsusulat nga hilabihang nakatabi sa iyang kaugalingon samtang gialirongan sa daghan niyang higala. Gipanlimotan lang intawon siya tungod sa hilabihan kahinangop.
Kinaiya sa tanang pangulo sa mantalaan ang pagdawat kon dunay itunol aron imantala— malagmit ra ba gayung mosaad nga sigurong mogula, bisan wala pa hibasahi. Ang “pagdawat” lamang, ikalipay na kaayo sa nagtunol, ilabina kon ang sinulat mao ang una gayud niyang nahimo. Manaug siya sa hagdanan sa buhatan nga daw magsakay sa hangin ug maglakaw nga mahinamon kaayo— ingon sa maglagut sa kahinayng moabut sa adlaw nga igula sa mantalaan. Ang uban “mangintawon” sa pangulo aron lang gayud ipagula ang ilang sinulat.
Kon ang sinulat ipadala pinaagi sa pahatanan paubanan gayud ug sulat nga “magdigo’ sa pangulo sa mga pagdalayeg sukad sa kiting ngadto sa katapusang tumoy sa buhok nga milabaw tungod kay wala hialinggati sa gunting sa barbero. Ang pangulo inigkabasa niini matokiki, usahay sa kahimuot, malagmit sa kaluoy. Apan ning tanan walay sala ang nagpadala sanglit nahimo man lang intawon niya aron motan-aw ug mobati siya sa kalipay sa unang sinulat.
Ug unya human siya mobati sa kalipay nga gidawat ang iyang sinulat bisan wala pay kasayuran kon imantala ba, kini pagasundan usab sa himaya iniggula na sa mantalaan ilabi nag usa ka higala niya maoy unang makabasa kay sa tagsulat. Inigkabati niya sa sugilon nga “gitero” ang iyang sinulat magkabuang intawon siyag pangita sa bata nga namaligya sa mantalaan, kon makapalit maoy unahon pagnanaw ang “sinulat ni…” ug kon berso man ugaling maoy iyang unang nasulat, ang targiton sa iyang mga mata mao ang mga ngalan ubos sa balak. Kon gimantala nga tinuod, way daghang sulti, paliton dayon ang mantalaan ug kusog molakaw— sa iyang gusto lang asa siya paingon. Ug sama gihapon kang Piux balikbalikon niyag basa ang una niyang sinulat. Kon tinun-an siya, malagmit nga dili makatuon sa liksiyon nianang adlawa tungod sa hilabihang paghiwasa sa kagil-as sa himaya sa unang sinulat. Binutaan sa himaya dili siya usahay makapugong pagpanugilon sa iyang kahigalaan ug mobati nga “daku na gayud kaayo siya”. ANG mga magsusulat usab nga mahisakop sa usa ka mantalaan (ang magdawat gayud ug suhol) dunay mga higayon sa ilang himaya gawas sa himaya sa unang sinulat.
Kining himayaa anha nila bation iniggula sa mantalaan kon “halinon” kaayo ang mga sinulat nga masakay. Ang pangulo, kon motabako man ugaling, dagku kaayog pinahubotan sa pinigal ug sa dili lang niya palandungon ang iyang ngipon daku pag maub-ub kay sa kalayo. Nianang adlawa gayud mobati sila sa hilabihang “kabusog” ug kahayahay.
Ang hinagtik sa makina samtang patikon ang pipila ka dahon sa mantalaan alang sa mga naa sa mantalaan daw honi nga malalim kaayo pamation. Ang hinagtik sa makina mao ang kuratsa sa mga magsusulat. Ug abi nimo, malipay usab sila usahay magtan-aw sa ilang kalsonis nga mabuling sa tinta.
Mao kana ang pipila ka himaya sa magsusulat: Lahi sa imo! —