Ang Soma Total
Dayon gisundan na man sa mas dako pa gayod nga adjustment-- laing mga ilhanan nga ang kompaniya andam pang mopailin-ilin sa punterohan nga makalahutay busa angay kining matan-aw nga laing tinubdan sa kadasig.
AI NG tanan magsugod nga dili damhon ug matapos ra sab nga dili damhon, maoy bagad sa kinabuhi nga akong naobserbahan. Tuig 1996 dihang napatik ang kinaunahan nakong tampo sa Bisaya, nga para nako, usa ka makalingaw ug eksayting kaayo nga gitikgitik. Oo, gitikgitik ang kinaunahan nakong pagsulay og tampo pero para nako dili gyod to joke kondili usa ka pagdawat sa hagit.
Maingon nga aksidente pa gyong pagkatampoha. Ang tinuod, wala koy hibangkaagan sa panuwat. Wala sab ko mabata sa binasahay. Ang akong uyab maoy tigbasahan sa Bisaya nga mao say akong banson usahay sa panahon nga wala kaayoy kostumer sa among gamayng tindahan.
Sa sige nakong banos og basa, nakaamgo ko nga ang mga sinuwat diayng gipamatik sa maong basahon mga pinadala ra sa nanagkugi pagpanuwat ilabi na kay sa lindog nga gitikgitik, mabasa man nato kon taga diin ang nagpadala. Mao to nga nakahunahuna ko paghimo og akoa.
Paggawas sa akong unang gitikgitik basta kay mora kog nayabag. Ang akong kabuang niadto, maglanses ra kog bitbit sa kopya sa Bisaya, maglakaw-lakaw ug kon may hikit-ang kaila, ako dayong bukharan sa panid sa gitikgitik diin nagbilangkad ang akong ngalan dayong ingon, “Tan-awa!” Unsaon, wala pa bayay Facebook adtong panahona.
Dangtag pila ka adlaw, nakaamgo ra sad ko nga kadto dili diay sintomas sa pagka buang kondili mga ilhanan sa bag-ong natakdan. Gani, si Omar K, kanang mahubog na, dili pod pul-an
mohinubay nga sa pagkakita niya sa kopya sa Bisaya diin diha gyod sa cover ang iyang ngalan, mipukpok sa iyang tangkugo pagsuta kon wala ba siya damana. Unya, sa way daghang langas, mikuot sa bolsa ug mibayad baleg duha ka kopya dayong baklay gikan sa ilang Inday Dy nga tindahan sa karaang merkado paingon ngadto sa Gairan.
Niya pa, wala na siya kahinumdom kon kapila niya balik-balikag basa ang kaugalingon niyang sinuwat samtang naglakaw. Naundang lang ang iyang pagsindalan og basa dihang nasinghagan siya sa drayber sa traysikol kay diha na man siya magsubay dapit sa tunga sa karsada.
II Human sa una nakong gitikgitik, nahasunod pagkapatik ang pipila ka gumalaysay ug mga sugilanon. Panahon nga dili na kaayo kinahanglang mag- effort gyod kay may ubay-ubay nang nakaila. Gani, wala gyod sad ko magdahom nga telegramahan ni kanhi Editor Santiago Pepito Jr., aron pagsukna kon andam ba kong moalagad sa Bisaya.
Ang pagdawat sa tanyag dili sayon nga hukom. Bisan tuod pinobre lang, may gamay na kong kahinguhaan kaniadto. Negosyante ko maong dili mahitabong mapasmo. Ug kay wala kaeskuyla ug wala poy igong kasinatian sa panuwat, maoy dako nakong gumonhap kon unsa kahay assignment ko inig-abot sa maong buhatan.
Ang mga kahingawag pangutana natubag nila ni mga kanhi Staff Member Mar Manus Jr. ug Uriel Cruz Vallecera. Nahayagan ko ug nawala ang pagduhaduha.
Sa maghinunga-tunga sa 1998, nagbansiwag ang akong sinuwat nga nagbandera sa akong pagkahimong bag-ong sakop sa kapangulohan sa Bisaya— usa ka rason nganong naaghat gyod ko pagtagik niining akong SOMA (State Of the Magazine Address). Maoy pagaingnon nga kay dunay pangabri, angay nga duna say panak-op. Kay morag kalain ba sa feeling… nga basta na lang mohinok og biya nga way timik. Ug mao lagi to, didto na nako matipa tong sinuwata sa opisina mismo, maoy silbi unang produkto sa tinikling nakong tinaypan, sa Pasong Tamo, Makati uban nila ni Vallecera (PSK), Santiago Pepito, Jr. (PSK), ug Mar Mañus, Jr.
Isip bag-ong sakop, ako maoy gisangonan nga proofreader o copy editor, si Vallecera maoy tig-andam o editor sa mga sugilanon ug nobelang prosa, si Mañus sa balak, gitikgitik, ug mga artikulo sa showbiz samtang si Noy Ago nga maoy among editor-in-chief maoy mohikay sa mga artikulo, mga kolum ug komiks.
Pero wala magdugay si Uriel ug si Boss Pepito pod pirme na mo- leave tungod sa giantos nga artraytis. Mao to nga akoy napuli sa puwesto ni Uriel isip literary editor ug si Omar K. nga bag-ong nasulod, maoy mipuli pagka copy editor samtang si Mar maoy tigsagang-sagang sa mga hikayonon ni Boss Pepito kon dili kini makagahom pagsulod. Adtong mga panahona, ang Bisaya gikubsan sa 34 na lang ka pahina ug plus red na lang ang kolor. Gani, agig pagdaginot sa espasyo, among gipagamyan ang komiks aron kapadaganan sa teksto ang usa ka kolum sa kilid.
Kay medyo may edad na lagi ug magtakiang pirme sa artraytis, mihukom si Boss Ago nga moretiro hinungdang tulo na lang mi nga minglahutay hangtod sa pagtak-op sa kanhi LPI niadtong 2005. Dihay higayon nga naupat mi, nahadugang si Eleazar Acampado pero wala pod molahutay dihang wala siya iregular sa kompaniya.
III Saksi ko sa gihimong paningkamot sa Manila Bulletin Publishing Corporation dihang kini na maoy mipadayon pagpatik sa Bisaya ug sa mga igsoong magasin niini nga Liwayway, Bannawag ug Hiligaynon.
Ubos sa Manila Bulletin, gihitsasan na sa kolor ug gibalik sa 50 ka pahina. Gipadak-an usab ang sukod pinasibo sa gidak-on sa ubang mga magasin sa MB. Medyo gamay ang daang sukod sa Bisaya tandi sa mga monthly magazine sa MB maong giparehas na lang aron walay paw-ang sa pagkinargahay na niini.
Laing kausaban mao ang cover price ingon man ang ad rates.
Gikulbaan ko sa sobra sa katunga nga gipaumento sa presyo. Ug isip mao nay piniyalang gipadumala, misulay kog santa sa maong bag-ong presyo. Apan hugot na ang hukom sa management— kinahanglang makoberan sa presyo ang gasto sa pagpa- improve sa magasin.
Miarangkada ang Bisaya nga hupong sa paglaom. Ang mga magtatampo niini nangalipay pod dili lang tungod sa sobras katunga nga umento sa pamayad kondili sa kadasig nga gipakita sa kadumalahan. Dungan niini, giawhag namo ang tanang may hilig sa panuwat sa pagtampo. Mas daghang magtatampo mas molapad pod ang langyab sa mga magbabasa. Kini maoy among gituohan. Matag magsusulat god may iya mang kaugalingong magbabasa. Busa mas daghang writer mas daghan pod siyag maimpluwensiyahang reader.
Tuod man, may daghang bag-ong byline nga nanggataw, batan-on ug tadhan. Ubay-ubay sab ang mga kanhi nangundang nga nadasig pagpamalik. Ang gibanhaw nga programang Young Blood Writer kansang nag-unang tumong mao ang pagdiskobre og bag-ong mga talento sa panuwat wala sab mapakyas. Tuig-tuig nagkamada kinig bag-ong mga kaplag nga mga makugihon ug progresibo sa ilang arteng gisudlan.
Apan luyo niining tanan, may kaluhang gumonhap sab nga mitumaw. Dili tanan makasanong sa gusto namong kalidad ilabi na diha sa pagnunot sa kalamboan. Gidasig namo ang tanan ug buot iuban sa lupad apan may pipila gyong huyang og lutahan. Sayod kong kini ila rang nasabtan apan sa among personal nga pamalandong usahay makagisi sab baya sa dughan. Sakit apan unsaon ta man. Busa sa tanan, ilabi na niadtong mga gikabagiray nako sa buot, daghang salamat ug intawon pasayloa. Bisan unsaon pagsumada, dili mapapha ang kamatuoran nga kamo nahimong katipik sa akong paninguha pagtimon sa Bisaya.
Unta maoy kanunay tun-an ang pormat. Kini maoy samin nga lilianan pagnanaw sa kasamtangang kibo sa panahon. Tingalig ang imong nakat-onan kaniadto dili na maoy swak sa karon. Igong pagpaniid aron makapahaom sa kalidad sa sinuwat ang gikinahanglan, dili ang pakigsuod sa mga tagdumala. Maoy pasultiha ang gitampo, dili ang magtatampo. Apan lagi, ang kagaw sa politika lisod mapapha. Hinungdang may panagsa gihapong matental paggamit anang taktikaha.
Sa dayon na nakong gawas, may bag-o na usang kausaban nga gipatuman. Una niini ang pag-ilis og puti na nga papel. Tugbang niini, gihigpitan usab namo ang pagpamili sa kalidad sa gamitong hapin dungan ang panagsang pagpalahi gamit ang maanindot nga mga talan-awon. Dayon gisundan na man sa mas dako pa gayod nga adjustment— laing mga ilhanan nga ang kompaniya andam pang mopailin-ilin sa punterohan nga makalahutay busa angay kining matan-aw nga laing tinubdan sa kadasig. Tinuod nga kaduha na lang mogula sa usa ka bulan ug gipatas-an na sab ang presyo matag hulad. Apan kini nga lat-ang naghatag usab natong mga magbabasa og igong distansiya sa pagkuot sa atong bolsa. Ang gipaumento nga kantidad sulit ra gihapon kay gipabag-an man sab ang mga pahina.
IV
Labing seguro, daghan ang nakurat sa akong pagbiya sa Bisaya sa edad nga 48. Gikasubo kaayo. Pero para nako, ang 22 ka tuig kapin (7 sa kanhi LPI ug 14 pod kapin sa MBPC) taastaas na. Maingon nga ang labing kusganon nakong katuigan ako nang gikahalad. Ang akong paggawas sa gimahal nga Bismag dili usa ka pag-ayad ni pagkulipa sa gikalawat kondili usa ka pagdis-og. Gani, dili ingon kasayon ang pagluwat sa maong desisyon. Apan matod pa, ang tawo bisan asa man mapadpad sa pagpanimpa’d, mag-iliw gayod sa dapit nga gigikanan. Lisod magpakamaas sa Manila. Mao nga samtang may nahabilin pang bisog, nahukman kong igugol kini sa ugmarong bag-ong panikaysikay sa kinabuhing retirado.
Natan-aw ko sab nga naa pay daghang nagsunod. Mga batanon, agresibo ug puno sa mga ideya nga nag-aso-aso. Busa panahon na nga sila na poy mopadayon sa tahas.
Ingon sa kalit tinuod hukoma. Bisan ang akong mga kauban sa buhatan hikalitan. Apan unsaon ta man lagi, ang tanan magsugod nga dili damhon ug matapos ra sad nga dili damhon.—