Forever May Lagi, More Pa
ADUNAY lainlain nga sugilanon sa gugma ang matag usa kanato. Anaay nauso nga ingon ani sa kabatan-onan karon: nahigugma, nasakitan, nag- move-on. Apan aduna usay, nahigugma, nasakitan apan nagkadayon kay lagi matod pa sa panultihon sa karaang panahon: kamo, kamo man gyod… mamahimong dili pa karon apan moabot gayod ang gitakdang panahon.
Kon ako usab ang pangutan-on, dako ang akong pagtuo nga anaa ka pa lang sa sabakan sa imong inahan, daan nang gipatik sa imong kapalaran nga magkatagbo ang inyong dalan.
Ang sugilanon namong magtiayon usa lang sa nagmatuod sa maong mga panultihon sanglit gipakatawo kami sa managlahing panahon, apan ang Ginoo mihatag og paagi aron mapalgan namo ang usag usa.
Laing sugilanon nga akong nasayran dili pa lang dugay ang nakapalig-on sa akong pagtuo. Sugilanon kini nila ni Mana Fina ug sa iyang bana nga si Mano Enteng.
Sa bag-ong tunghaan sa akong anak, nahimamat ko si Mana Fina. Nagpanuigon na siya og kapin sa singkuwenta anyos, ug bisan edaran na apan tataw ang kaanyag sa iyang panagway ilabi na kay siya mapahiyomon kanunay taliwala sa kabadlongon sa iyang duha ka apo nga babaye.
Kawhaan ug siyam ka tuig na ang nakalabay apan daw sonata gihapon alang kaniya ang pagpanawag ni Mano Enteng kaniya og sama niini: “Ling, ali na mangatu’g na ta.”
Dihay adlaw nga nakita ko nga sila mismo sa iyang bana ang nagkuha sa ilang mga apo. Sama kaniya, tataw ang kaambongan sa iyang bana bisan edaran na sab kini. Apan ang labing nakakuha sa akong atensiyon mao ang kasuod nilang duha. Nagtapad sila paglingkod sa payag nga among tambayanan. Dayag sa ilang panagway ang kalipay samtang nagkuptanay sa ilang kamot.
Ingon ani ba sab kaha mi ni Dondon, no, bisan matiguwang na mi? Wala ko kalikayi nga makapangutana sa hilom. Sa ngadto-ngadto, nahimo kong suod si Mana Fina ug gisaysay niya ngari nako ang sugilanon sa ilang gugma.
Nahitabo ang pagsaysay udtong tutok kilid sa tunghaan sa akong anak ug ingon ani ang mga panghitabo:
Tuig kadto sa unang higayon sa pagpamukhad sa iyang pagka buwak diin adunay mga buyog nga nagtuyok-tuyok. Ug sa unsang pagkahitaboa nga ang maong buyog nagtuod man gayod kaniya ug lagmit buot mosiba sa iyang katam-is, butang nga gikaalarmahan sa iyang inahan.
“Hoy, Fina, nganong nagsige man nag balik-balik si Enteng dinhi sa ato? Unsa man, nanguyab na nimo?” “Wa, Nay, uy… simbako ka diha!” “Nan, unsa may gibalik-balikan?” Laing kagabhion ang milabay apan ang batan-on nga si Enteng wala gayoy puas sa pagpamisita sa ilang pinuy-anan kini bisan pa man ug gimug-ot-mug-otan na sa iyang inahan.
“Hoy, Enteng, ajaw na og ari sa amo, ha! Tan-awa, gikasab-an nuon ko ni Nanay tungod nimo.” “Sugta na lagi ko para di na ko magsigeg balik-balik sa injo.” “Peste, unsay sugta, kay ngaman nanguyab ka naho?” “Aw, oh, god, mao ganing nagsige kog anhi.” “Mao ba? Unja kon aho kang sugton, di na ka moanhi sa amo?” “Aw, di na lamang para di na ka kasab-an.” “Na, hala, gisugot na ka naho, apan ajaw bija og saba-saba nga uyab ta, ha.” “Sani man nang imo, tinuod na?” “Aw, tinuod na lamang, basta ajaw na og sigeg balik sa amo, ha.” “Aw, di na lagi, apan dawata sa ning akong singsing, oh, para bisan di na ko moanhi, handomon gihapon ko nimo.” “Ambi, bi… Hala, lakaw na didto…” “Unja wa diay kay ihatag naho?” “Kinahanglan jod diay mohatag pod ko?” “Alangan para pod naa koy handomon.”
“Wa man koy laing ikahatag, diay panyo, oh, labhi na lamang na, ha, kay aho ra ba nang gisikmahan.”
Ug mao kadto ang sinugdanan sa relasyon nila ni Mana Fina ug Mano Enteng.
Tuod man gituman ni Mano Enteng nga dili na magsigeg adto sa ilang pinuy-anan— butang nga nakahatag kaniya og tumang kalipay gumikan kay wala na man siya hikasab-i sa iyang nanay.
Miabot ang unos sa kinabuhi ni Mana Fina. Kalit nga mitaliwan sa laing kalibotan ang iyang amahan hinungdan nga napugos siya og larga sa Sugbo aron matabangan ang iyang inahan pagbuhi sa lima pa niya ka gagmay nga igsoon.
Sa Sugbo, dili kalikayan nga mosantop sa iyang hunahuna si Mano Enteng. Wala siya makasabot sa iyang gibati. Kay sa tinouray, wala pa gayod matugkad sa 12-anyos nga si Mana Fina kon unsa ang tinudanay nga kahulogan sa uyab ilabi na anang pulong nga gugma.
Apan adunay mga kagabhion nga maglimbag-limbag siya sa iyang higdaaanan ug bisan dili niya tuyoon mosulod sa iyang alimpatakan si Mano Enteng dungan sa kusog nga pagpitik sa iyang dughan. Hangtod nga miabot ang adlaw nga wala gayod niya palandonga. “Uy, Fina, uyab man diay mo ni Enteng, no, ikaw, ha… naa man diay kay sekretong malabo!”
Nakalitan si Mana Fina sa dihang gisukna siya sa iyang ig-agaw hinungdan nga miuk-ok ang iyang dila. Sa pagbuka niini: “Jawa, kinsa pod tahay nag-ingon niana?” “Ay, si Enteng god mismo.” “Animal jod tong tawhana, da, patjon jod to naho ba, bantay lagi to sija.”
Pista kadto sa ilang lugar sa Bato, Leyte. Miuli gayod si Mana Fina sa iyang yutang natawhan. Ug sama sa gilaoman, gitagbo siya sa kahigalaan ug kaig-agawan sa mga pagpangomedya.
“Ah, guwapahang Fina, uy, samot jod ka- in-love si Enteng nimo ron ba.” “Yuhoo… gipangandaman jod ang pag-uli, da.” “Peste mong jawaa mo, paghilom kuno mo, bi. Pataka lang mo og lamlam nang inyong baba, da… dili mi uyab adtong kagwanga, uy.”
Apan ang tinuod nagkasumpaki ang gipamulong sa iyang baba sa pinitik sa iyang dughan. Tuod man anang gabiii sa iyang pagpauli, may pamilyar nga tingog nga iyang nabati. “Maayo… maayong gabii.” Sa padayong pagsampit, padayon usab ang paglagubo sa iyang dughan apan nagpasuwabi gayod ang iyang kalagot.
“Peste kang tawhanan ka, bakakon ka…buwag na ta, ha! Oh, dia ra imong singsing ug ayaw na gyod pakita naho!”
“Agoy, ngil-ara pod sa imong sinugatan naho, uy. Tulo ka tuig ta nga wala nagkita unja ing-ana lang diay.”
“Kay unsa may imong gusto, sugaton tika og combo nga wa man ka mituman sa atong sabot.” “Ang unsa man ang wala naho gituman ba?” “Pabuang-buang sab ka, da. Daan ta na kang giingnan nga dili ipanabi nga uyab ta.” Ug mibuhakhak pagkatawa si Enteng sa iyang gipamulong. “Mao ra diay nay imong gikasuk-an. Angay ba diay nang ikasuko nga aduna man nay kamatuoran.”
“Sa una uyab ta, karon dili na, buwag na ta! Ambi tong akong panyo, bi, ug dawata usab ning imong singsing.”
Supak si Mano Enteng sa pagpakigbuwag kang Mana Fina apan wala kiniy mahimo. Ang tinuod, gikahibudngan niya ang kangutngot sa iyang dughan sa dihang nakita niya ang pagtulo sa luha ni Mano Enteng dayong biya sa ilang panimalay.
Napulo ka tuig ang nakalabay. Gikan sa ilang binatang relasyon, daghan na ang nahitabo sa kinabuhi ni Mana Fina ingon man kang Mano Enteng apan sa napulo ka tuig, adunay bugtong nagpabilin...
Layo pa lang, kusog ang hinagub-ob sa dughan ni Mana Fina sa dihang napanglantawan ang panagway ni Mano Enteng. Sa iyang tan-aw, misamot kini kaambongan kay lagi naunod-unoran na man. Bus-ok ang bukton niini ug nakapatunaw sa iyang galamhan sa dihang nakita niya nga mapahiyomon kining nagpaduol sa iyang nahimutangan. “Uy, Fin, naa lagi ka…” “Alangan naa man gani ka.” Didto sa Dakbayan sa Bohol diin parehong nanarbaho sila si Mana Fina ug si Enteng, subling nagkatagbo ang ilang dalan nga nahimong hinungdan sa subling pagkatakdo sa ilang mga dughan. “Fin …uyab pa bija ta, ha.” “Unsay uyab ba nga buwag na man ta, hagbay ra bija.” “Basta…uyab pa ta…” “Da, uy, mugos man ka. Na, hala, uyab pa god.” Ning higayona, gipamatud-an ni Enteng nga dili na binata ang ilang relasyon kondi tinud-anay na. Gani, labihan ang kakurat ni Mana Fina. “Fin, magminyo na ta.” “Unsay minyo ba, di pa ko, uy.” “Nahigugma ka naho?” “Nahigugma god.” “Naa ra man diay na. Sugot na lagi magminyo na ta.” “Ajaw gani sige ug pamugos diha. Kon gusto ka nga magminjo, pakigminjo sa lain.”
Ug ning bahina, nanglugmaw na usab ang mga luha ni Enteng. Sa gihapon, nakapalukmay kini kang Fina apan dili pa siya andam mosulod sa kaminyoon kay nagpasuwabi ang iyang tinguha nga matabangan una ang iyang mga igsoon— butang nga iyang gisaad sa iyang amahan sa wala pa kini mitaliwan sa laing kalibotan.
Milabay ang katuigan. Nabalitaan niya nga nakaagi nag mga uyab si Mano Enteng. “Saho pod sija.” Apan lahi ang gisinggit sa iyang dughan. Ang tinuod, daghan usab ang mingtanyag og gugma kaniya ug sa pagtuo nga kahulipan ang kahaw-ang nga iyang gibati, iya kining gisugot. Apan wala kini molungtad, gumikan kay ang iyang kasingkasing gigakot na sa usa ka binuhat.
Napulog unom ka tuig ang minglabay, ang kanhi 12 anyos nga si Mana Rufina nagpangedaron na og 28 anyos. Ang iyang kahigalaan nga susama niya og pangedaron aduna nay kaugalingong mga pamilya. Ang tinuod, buot na unta niyang magpagapos na usab sa kaminyoon. Ang labing uwahing kasayoran nga iyang nahibaw-an, si Mano Enteng aduna nay gikabuangan nga babaye.
Sakit nga kamatuoran ug adunay pagmahay. Andam na unta siyang modawat sa iyang nahimong kapalaran. Apan usa ka adlaw, sa iyang pagbalik sa ilang pinuy-anan, sulagma nga nagkakita na usab sila ni Enteng. Daghang tuig na ang nanglabay apan walay paglubad ang gibati niyang gugma alang niini. Maong sa dihang nakigsabot kini kaniya nga magdungan sila paglarga sa Manila, wala na siya magdikidiki pa.
“Naunsa ba nga si Fina ug si Enteng nagtaban na man hinuon,” mga balita nga miabot sa ilang dunggan sa dihang didto na sila sa kaulohan. Wala kini nila ikasakit sa dughan. Anaa na sila sa saktong pangedaron. Igo na ang 16 ka tuig nga gipaantos nila ang ilang kaugalingon. Igo na ang 16 ka tuig aron tawgon siya og Mrs. Rufina Marinio. Kawhaan ug siyam ka tuig na ang nakalabay apan daw sonata gihapon alang kaniya ang pagpanawag ni Mano Enteng kaniya og sama niini: “Ling, ali na mangatu’g na ta.”
Sa kalipay ug pagsulay, nagtambayayong gayod sila sa iyang bana alang sa pagmatuto sa ilang tulo ka anak. Saksi usab ang ilang mga binhi kon giunsa nila pag-amuma ang usag usa. “Hay… moabot ba pod kaha mig 29 ka tuig sa akong bana, no?” “Aysus, nganong dili man ba… Basta kupot lang gyod bisan usahay danglog,” mapahiyomong tambag ni Mana Fina kanako dayong kupot sa iyang duha ka apo patighu’g na sa ilang pinuy-anan. —