Ang Mga Aninipot Ug Ang Tawo Sa Kuio
GIKAN nanulo og tuklo, nasugatan ni Joshua ang iyang maguwang nga babaye nga nagbitbit og buwak para sa patay. Dali hinuong misantop sa iyang hunahuna ang anibersaryo sa kamatayon sa iyang amahan. Dali-dali siyang mipauli aron mag-ilis ug moapas niini sa menteryo nga nahimutang pila lang ka balay ang distansiya gikan sa ila.
Human og ilis, gipalong niya ang lamparilya sa ilang balay ug misutoy og lakaw dalang sul-ot sa iyang tsinelas. Sa wala damha, gihambat siyag kalit sa iring nga bag-o lang naglubog sa iyang tsinelas. Maayo na lang gali kay abtik siya ug daling nakalayat bisan og ngitngit kaayo ilang balay. Paggawas niya, nabati niya ang salibo nga hinay pod mihawok sa iyang panit. Mihangad sa langit ug didto nakita niya ang kabug-at sa itom nga panganod nga mora nag katagakon. Dali siyang misulod ug nagkuha og payong.
Ngitngit na kaayo ang dalan. Wala na poy nanggawas labi na kay hinay-hinay na pod nga mikusog ang dugdog inubanan sa hait kaayong kilat. Nanuktok niya ang pagduhaduha ilabi na nga walay mahabilin sa balay kay ang iyang inahan mitambong og kapunongan sa ilang lugar. Pila pa lang ka balay ang iyang naagian, nasugatan na pod niyag balik ang iyang maguwang uban ang anak niini nga padulong na pauli. “Asa ka, Wang?” pangutana niya. “Adto kog menteryo, modagkot. Naa pay tawo didto?” “Na, mingaw na, uy! Kahibawo baya kang Biyernes ron.” Misamot ang iyang pagduhaduha human madungog sa iyang igsoon nga wala nay tawo ang menteryo. Apan mipadayon gihapon siya hangtod nga naabot siya sa menteryo. Tinuod
mingaw na kini. Hilom. Wala nay lain pang managkotay gawas niya. Igo lang siyang mipalit og kandela sa gawas sa menteryo ug dali siyang misutoy sa nahimutangan sa lapida sa iyang amahan ug didto gidagkotan ang mga kandela. Wala pa gali mahuman og dagkot ang ikaduhang kandela, napawong na ang una tungod sa hapak sa hangin. Nagpeste-atay siyang nagpangawot sa ulo samtang gadagkot og balik sa mga kandela. Iya kining gipahigda aron dili mapawong inighapak sa hangin. Dali niyang gituktok ang lapida sa iyang amahan aron mangayo og katahoran. Samtang nagtanyag og pangadye, nabantayan niyang anaay nagsige og tan-aw niya. Apan iniglingi niya sa iyang luyo wala may laing tawo. Sa pagbalik niyag atubang sa lapida kalit napawong ang mga kandela. Giambakan diay kini sa mga iring nga nagginukdanay. Sa iyang kalagot ug kahadlok, iya kining gipusposan sa gidalang payong hangtod nga naglumba kinig panagan ug misutoy padulong sa dakong punoan sa kulo. Iya kining gipasagdan ug gibalikan og dagkot ang napawong nga mga kandela. Naghadyong ang hangin. Tataw nga pila lang ka gutlo, mobundak na gyod ang uwan.
Molakaw na unta siya kay inanay nang nagpangatagak ang lusok sa uwan dihang nadani ang iyang panan-aw sa daghang aninipot nga naglupad-lupad haduol sa dakong punoan sa kulo. Nakahinumdom hinuon siya sa kangitngit sa ilang balay. Hayag kaayo ning tan-awon bisan distansiya ang nahimutangan ani gikan sa iyang gibarogan. Hinay-hinay siyang miduol ug gisuwayag panakop. Gisulod niya ang mga nadakpan sa posporo nga sudlanan unta niya sa iyang mga tuklo.
Moaksiyon na unta siyag talikod kay dili na man niya maabot ang mga aninipot nga naa sa ibabaw dihang naa na poy nanitsit niya. Sige siyag lingi sa iyang palibot apan walay tawo. Gitugnaw siya kay kusog ang hangin. Mohadyong-hadyong na kini inighapak. Mibati siyag kahadlok kay mora man og mogakos kini kaniya. Nangurog siya. Gawas sa katugnaw, nabati niya ang kakulba labi na kay giduyogan kini sa pagtindog sa iyang mga balahibo. Misamot pa gyod ang iyang kahadlok dihang nahinumdoman niya ang giingon sa iyang lolo nga dili daw paduolon sa dakong kulo. Naa kunoy itom ug dakong tawo nga nagpuyo niini. Manakop daw kinig mga bata ilabi na sa mga bata nga laagan ug badlongon. Dili na daw kini buhian kay dadon kini sa ilang gingharian ug himoong ulipon.
Paspas ang paglakaw ni Wawang nga gasigeg lingi sa dakong kulo. Naa sa iyang hunahuna kon tinuod ba gyod ang gisulti sa iyang lolo. Wala niya mabantayi ang flower vase nga gibutangan og buwak. Nahimutang kini sa ulohan sa usa ka lapida. Nasangit ang iyang tiil ani ug didto nasukamod siya. Mikulismaot ang nawong tungod sa kasakit sa iyang tuhod. Apan wala niya atimana ang kasakit. Nagkubuang siyag tindog ug milingi pagbalik sa kulo. Sa wala damha, duna siyay nakit-an nga dili masabtang talan-awon. Naa gyod ang itom ug dako nga tawo nga nagpahipi sa kulo ug gilibotan kini sa daghan kaayong aninipot. Nagtan-aw kini kaniya nga isog ang dagway. Miaksiyon kini sa paggawas nga mora bag gusto siyang gukoron. Sa kahadlok ni Wawang, mikaratil na lang siyag dagan. Nakigtigi siya sa uwan. Ang payong nga iyang gibitbit wala niya maablihi tungod sa kusog niyang pagdagan.
Pag-abot niya sa balay, naghangos siyang milingkod sa lamesita. Halos dili niya mahatagan og patin-aw iyang kaugalingon kon unsa ang nakit-an. Nagsige gihapog kurog ang iyang lawas. Mipahuway siyag kadiyot aron pakalmahon ang kaugalingon. Nakahinumdom nuon siya sa mga aninipot. Gikuha niya ang dakong garapon. Iyang gisulod sa garapon ang mga aninipot. Nalipay kaayo siyang nagtan-aw sa mga aninipot nga nagsigang galupad-lupad sulod sa garapon. Samot na nga walay suga ang ilang balay. Kini lang ang naghatag og kahayag sa ilang gamay nga balay. Ug dihay dili mahulagwayng pagbati nga mihakop kaniya nga mipatulo sa iyang luha. Naghunahuna siya kon unsa kahag tinuod na lang ni silang mga suga, mas mohayag pod ba kaha ang iyang kaugmaon?
Samtang nagtan-aw aning galupad-lupad, nahinumdoman niya kadtong buhi pa iyang Lolo Julio. Maglingkod sila ilawom sa dakong mangga nga nahimutang luyo sa ilang balay ug estoryahan dayon siya mahitungod sa mga aninipot. Itudlotudlo dayon ini ang mga aninipot nga galupad-lupad sa dagkong mga kahoy nga nagpalibot nila. Nindot daw kining tan-awon bisan sa layo tungod kay nagdala daw nig hayag sa ilang lawas nga maoy gihimong suga sa mga dili-ingon-nato. Dili daw ni dapat hilabtan kay naa daw ni silay mga tag-iya. Apan matod pod sa iyang Lolo Julio, dili daw nila kalikayang manakop niini niadtong bata pa sila. Kay ang mga aninipot daw ang nahimong suga nila sa kangitngit.
Naghigda na si Wawang para matulog. Apan tataw kaniya ang pagka balisa. Nagbalik-balik sa iyang panumdoman ang mga aninipot ug ang dagway sa tawo luyo sa dakong kulo. Isog kini kaayo.
Pagkaugma, nagpunay og pukaw ang inahan ni Wawang. Gisiging-siging siya sa iyang nanay tungod kay nagsige siyag siyagit og tabang. Pagmata niya, halos dili niya madaog ang iyang lawas. Bug-at kaayo iyang ulo. Mora siyag kasukaon. Dili siya kabangon maong gitabangan na lang siya pagbangon sa iyang nanay ug gipainom og tubig.
“Naunsa man ka, Wang?” sa iyang inahan nga nalisang. Gihikap sa iyang nanay ang iyang liog ug agtang. “Hesusmaryosep! Gihilantan man ka!”
“Nay, ang tawo sa kulo! Gituok ko sa tawo sa kulo,” sumbong niya.
“Ngano man ang tawo sa kulo? Sus! Motuo man ka ana! Da, mao nay resulta na imong kalaagan. Laag pa! Aron dakpon ka adto ug dad-on sa ilang gingharian.”
Wala motubag si Wawang. Mibalik siya og higda ug gipiyong iyang mga mata. Nagsige na lang siyag patulo sa iyang luha. Tungod sa kabalaka sa iyang inahan, misutoy kinig dagan sa balay ni Ingkoy Nito— ang tiguwang nga mananambal. Taudtaod, maoy misugat sa mata ni Wawang ang purong niini, ang kabuthonon nga butones tungod sa tiyan nga nagbusdik, ang naglisngag nga ilong nga anaay ariyos, dagkong burluloy nga ginahimong kuwentas ug ang nagkalkag niining buhok nga miabot sa iyang bungot. Dali kining misulod sa balay ug gisugo ang iyang inahan nga pakuhaon og mga dahon sa atis ug painiton og tubig.
Dali si Wawang nga giduol sa mananambal. Gipahubo siya sa mananambal ug gipabilin lang ang iyang brip. Wala siyay pagsupak. Gipalingkod siya niini sa lingkoranan diin sa ilawom anaa ang gipabukalang mga dahon sa atis. Gilukoban siya og baga nga habol aron tuobon ug mabati sa iyang lawas ang kainit ug dayon panington aron mogawas ang panuhot. Pila ka minuto, mitaob ang singot sa lawas ni Wawang. Dali siyang gipasul-ot sa iyang short sa mananambal. Mitindog ang
Adunay tag-iya ang mga aninipot. Ug gisingil si Wawang niini…
mananambal ug gidapat niini ang kamot sa iyang ulo. Mipiyong kini ug dunay giyamyam. Nakita ni Wawang nga nagpanglingo kining nagpadayon og hilot sa iyang lawas.
“Dong, kadaghan man aning nanurok sa imong bukubuko?” susi ni Ingkoy Nito nga nagpanglingong mitan-aw sa inahan ni Wawang. “Berta! Nabuyagan man ni imong anak. Diin man diay ni siya maglaag-laag?” “Na, resulta nas mga laagan, Koy!” “Hoy! Ayaw pag-ingon ana. Nakasala ni imong anak og dili-ingon-nato. Kinahanglan ni siyang mangayo og pasaylo ug naay itanyag sa iyang nasad-an. Unyang hapon, palinai ni siya. Pagdagkot og bunot, butangig palina ug ituyok-tuyok ni sa inyong balay.”
Wala na motingog ang inahan ni Wawang. Igo na lang kining mitando sa mananambal dayong kuha sa pan ug kape aron ipaesnak niini. Pagkahuman, mipauli na ang mananambal.
Sa nadunggan ni Wawang sa gisulti ni Ingkoy Nito, daling misantop sa iyang ulo ang mga aninipot nga iyang gipanakop. Iya dayong gikuha ang garapon ug gitan-aw ang kahimtang sa mga aninipot. Iyang nadiskobrehan nga ordinaryong mga mananap ra man diay kini, walay kalainan sa ubang mananap nga maglupad-lupad kon adlaw. Wala kiniy hayag.
“Hoy! Unsa na imong giduko-duko diha, Wang? Kana imong sigeg panulo og tuklo, ha, tan-awa nabuyagan na kang buanga ka! Usab pa unyang buanga ka, ha, kay ikaw gyod akong papangitaon og bayad patambal nimo! Kaon na diha, gagusla lang nang dagway nimo, dah.”
Wala na motingog si Wawang. Iya na lang gitago ang garapon aron dili siya makasab-an og samot. Midiretso siya sa abohan ug didto naghukad. Pagkahumag kaon, mipahuway siyag kadiyot. Nagkuha siyag silhig-tukog ug gapabugno-bugno sa iyang mga tuklo.
Misawop na ang Adlaw. Nagsugod nag pamatog ang mga himungaan sa dagkong mga kahoy. Ang iyang nanay nanilhig sa tagak nga mga dahon ug gipangdaoban kini ilawom sa dagkong mga punoan isip pang-abog sa mga lamok labi na kay nagsugod nag ulan-ulan.
Nakamata si Wawang. Iyang nasimhotan ang baho sa palina. Halos lima diay ka oras siyang mipahulay. Sa iyang pagbangon, bug-at gihapon iyang lawas. Labad gihapon iyang ulo. Nakabantay siya nga morag hugot kaayo ang iyang nawong. Katol ang iyang lawas. Mingkatay na ang mga nanurok niyang puwa-puwa sa iyang panit ug nawong. Nagpunayg kilkil si Wawang. Ang iyang bukton halos mapawot ug magkasamadsamad nas kakatol.
Human sa panihapon, daling giandam ni Wawang ang garapon. Nahibulong siya kay pipila na lang ka aninipot ang gasiga. Mibalik sa iyang panumdoman ang tawo sa kulo. Mosamot gyod seguro ang kalagot adto. Unsaon man nga wala na man niy hayag. Apan mas mipatigbabaw sa iyang kasingkasing ang kaguol— kaguol nga mongitngit na sab ang ilang balay. Dili gyod diay magdugay ang gituohan niyang kalipay. Dali ra gyod diay ning mawala.
Nangatol na pod iyang tiil sa paglaag. Paggawas niya sa balay, gibitbit na niya ang garapon. Giandam pod niya ang iyang posporo. Nakit-an niya pagbalik ang iring ug daling gihapuhap ang ulo niini. Hinay-hinay nga mihawok ang kusog nga hangin kaniya. Bug-at kaayo ang itom nga panganod. Mipadayon si Wawang. Padulong sa menteryo, nakakita siyag batilis. Iyang gikuha ang bayanan sa posporo ug gipagawas ang mga tuklo. Iya kining gipakamang tagsa-tagsa sa punoan. Unya, hait ang hiniwaan sa kilat nga giduyogan sa kusog nga dugdog. Milahos gihapon siya sa menteryo. “Nang, palita ko og kandela,” niya sa tindera. “Dong, nganong kagabii na man nimong managkot, uy. Kagahapon mao gihapon. Dili ka mahadlok diha sa sulod? Kamingaw baya diha,” sa tindera kang Wawang una ihatag ang kandela ug posporo. “Dong, naunsa man na imong dagway, uy! Kadaghan man anang pat-ak-pat-ak?”
Mingaw na gyod tuod ang menteryo samot na kay dili kini adlawng tingpanagkot. Padayon gihapon ang iyang pagpangilkil. Naghadyong ang hangin. Nangurog na pod ang iyang lawas. Wala na siya makasabot sa iyang gibati. “Unsaon kaha nako kon mogawas ang dakong tawo? Unsaon kaha nako kon pangitaan ko niini sa mga aninipot nga akong gikuha? Unsaon kaha nako kon makit-an niini nga wala nay siga ang mga aninipot? Dili ba kaha ang ako pong kinabuhi ang kuhaon niini? Unsaon na lag dakpon ko niini ug himoong ulipon? Unsaon na man lang si Nanay? Tiguwang na baya siya. Dili na siya makasugakod maginusara.”
Misutoy siya sa lubnganan sa iyang amahan ug gidagkotan ang mga kandela. Kusog kining misiga. Nangadye siya. Nagpaniplat pod siya sa dakong kulo. “Unsaon na lang kon mogawas ang dakong tawo?” Gisingot siya. Hapdos ang iyang panit. Halos mag-abot na ang iyang singot ug ang tulo sa iyang mga luha. Apan desidido si Wawang nga moduol sa dakong kulo ug iuli ang mga aninipot.
“Pa, tabangi ko pa, ha. Ayaw tawon kog biyai, Pa, ha,” sangpit niya sa iyang amahan. Nanguros. “Lord God, please.” Halos dili na magkadimao ang linaktan ni Wawang padulong sa dakong kulo. Duhay abante usay atras. Hapit siya mapandol sa kaang nga iyang naagian. Misamot ang basal kakulba dihang may nanistsit niya. WALAY laing tawo sa palibot apan segurado si Wawang ug hugot ang iyang pagtuo nga ang tawo sa kulo ang nagsigeg panitsit niya. Naabot na gyod siya atubangan niini. Nawala ang iyang kahadlok dihang nakita niya ang mga aninipot nga naggilak-gilak sa kangitngit. Nindot kaayo ning tan-awon nga galupad-lupad sa nag-alirong nga kadulom. Gikuha ni Wawang ang garapon. Apan naguol siyang nagtan-aw ini. Halos wala nay kinabuhi ang sulod niini. Wala na gyoy hayag. Wala nay aninipot nga naglupad-lupad.
Iya ning gitangtangan sa takob. “Pasayloa ko sa akong nabuhat. Kahibawo ko nga nakadungog ka nako. Pasayloa ko. Dili nako intensiyon nga kawaton ang mga aninipot nga imong gipanag-iya. Gusto lang ko og gamay nga kahayag nga madala sa sulod sa among gamay nga payag.”
Dili siya makatuo sa iyang nakita. Gihakop siya sa kahibulong dihang mingbalik og siga ang mga aninipot. Mingbalik kinig panglupad. Nanggawas kini sa garapon ug ming-ipon sa daghang aninipot. Halos mabuak ang iyang dughan sa kusog nga tinagubtob. Dili siya halos makatuo nga galupad-lupad na kini uban ang laing mga aninipot. Igo na lang siya sa pag-isa sa iyang mga kamot isip kataposang panamilit. Ug nabatyagan niya nga anaay dili masabtang paggakos sa iyang lawas nga mipainit kaniya. Mibundak ang kusog nga uwan. Mialibwag ang mga aninipot atol sa iyang pagdagan. Nagpanglingi siyang mibiya. Mipasilong siya sa tindahan.
“Ate, dia ra imong posporo, oh. Salamat kaayo, ha,” niya pang nagkurog sa katugnaw.
“Uy, dali ra god! Kaguwapo man diay nimo, Dong!” sa tindera nga tataw kaayo ang katingala.
Gipaundayonan ni Wawang ang tindera. Nahingangha siya dihang nakita nga nangawala na ang puwa-puwa sa iyang lawas. Ingog milukso iyang kasingkasing sa kalipay pagkakita niini. Dali niyang gisungasong ang uwan ug mibalik sulod sa menteryo. Gipasagdan niya ang ulan nga mowaswas sa iyang panit. Nangatagak ang iyang luha. Ining higayona, gilantaw niyag balik ang kulo. Ug didto nakit-an niya ang itom ug dakong tawo. Wala na kini maglagot. Nakita niya ang kalipay niini nga gialirongan sa daghan kaayong aninipot. (KATAPOSAN)