Si Prinsesa Ayaay
(Napatik sa Bisaya, Nobiyembre 6, 1946.)
SA Pulo sa Sugbo, niadtong mga panahon pa sa Bato, Santik ug mga Bukog sa mga mananap, may usa ka magtiayon nga motubag sa ngalang Datu Lumbay ug Prinsesa Ayaay. Sila maoy labing tinahod ug inila sa ilang lungsod. Daghan silag sakop, daghan silag sulugoon.
Bisan tinamod ug adunahan, si Datu Lumbay wala makabaton sa hingpit nga kalipay sa iyang kaminyoon kay sulod sa napulo ka tuig sa iyang pagkaminyo kang Prinsesa Ayaay, wala gayod sila tugahi bisan usa lamang ka bunga sa ilang gugma.
Usa niana ka adlaw, si Datu Lumbay nakahunahuna nga molangyaw sa laing dapit. Nakahunahuna siya nga moadto sa Pulo sa Negros kay gibantog man niadtong panahona nga ang maong pulo maayong lingaw-lingawan.
Milakaw si Datu Lumbay. Apan sa iyang pagtalikod, ang datu wala makamatikod nga si Prinsesa Ayaay gitugkan na sa binhi sa ilang kaminyoon sulod pa lamang kapin sa usa ka bulan ang kagulangon.
Sa wala na diha si Datu Lumbay, si Juan nga sulugoon sa magtiayong Lumbay-Ayaay, mibatig gugma sa prinsesa. Mipadayag ang sulugoon sa iyang gugma ngadto sa iyang agalon, apan si Prinsesa Ayaay wala patental. Nakahunahuna siya nga katungdanan sa asawa ang pagbinuotan sa iyang bana. Si Juan gibatig kaligutgot sa tago sa iyang kapakyas. Sa dihang gidangtan nag unom ka bulan ang gisabak sa prinsesa, si Juan nagpadalag sulat ngadto kang Datu Lumbay.
“Minahal kong agalon,” matod ni Juan sa sulat, “si Prinsesa Ayaay nagluib kanimo. Naglakaw na karon sa unom ka bulan kun kapin ang iyang tiyan. Nakita ko nga wala dangtig pipila ka adlaw sa imong pagtalikod sa imong asawa, nakigdula siya sa kalayo uban sa usa sa imong mga sakop. Kon buot ikawng mobalos niining sulat, ari kanako ipadangat aron dili mahibaloan sa prinsesa ang akong mga sumbong kanimo.”
Nagkagot ang bag-ang sa datu sa labihang kalagot. Kon ang prinsesa diha pa lamang sa iyang paghikadawat sa sulat, gutadgutaron kini niya. Dagmalan niya— silotan— kay sa iyang sulat kang Juan, si Datu Lumbay mimando nga paandamon ang iyang mga sakop samtang taliabot siya aron pagsilot sa iyang asawa sa kamatayon.
Nahiabot ang datu. Gilayon mimando siya nga ang iyang asawa ipadala sa kagulangan, lapas sa pito ka habog nga bungtod ug adto didto ipapatay ang asawang maluibon. Gimandoan ang mga sinugo pagpatay nga aron ilhon ni Datu Lumbay nga patay na gayod ang prinsesa, ang dila niini kinahanglan putlon ug ipasundayag sa atubangan sa datu.
Gidala si Prinsesa Ayaay sa mga sinugo tadlas sa kabukiran. Ang prinsesa samtang naglakaw sa kabukiran wala batiag kalisang. Malinawon ang iyang hunahunang moatubang sa silot nga pinasikad sa mga butang-butang. Malipayon siya taliwala sa kalinis sa iyang
kalag.
Human makalabang sa pito ka habog nga bungtod, ang mga sinugo nakakitag usa ka irong buang. Ilang gigukod ang iro ug nadakpan. Gilayon ang nangulo sa mga sinugo miingon: “Mga kauban, putla ninyo ang dila sa iro. Mao kana ang atong ipakita sa datu. Samtang si Prinsesa Ayaay ato lamang buhian dinhi sa taliwala sa kalasangan.”
Labihan ang pasalamat ni Prinsesa Ayaay sa mga sinugo. Gibiyaan siya nga nag-inusara sa kinataliwad-an sa lasang. Mingaw kaayo ang dapit. Siya da ug ang mga mananap sa lasang ang nagtikawtikaw. Mga langgam, mga gangis ug ubang ihalas nga mga mananap mao da ang iyang kauban.
Sa kalasangan, ang prinsesa walay laing makaon gawas sa mga bunga sa kahoy. Maayo man gani nakakaplag siyag usa ka dakong langob ug kini maoy iyang gihimong puluy-anan. Wala dangtig dugay, nahimugso ang bata. Liwat gyod kaayo sa panagway ni Datu Lumbay. Paghimugso sa bata, tungod sa kakulang sa pagkaon, si Prinsesa Ayaay walay gatas nga sarang masuso sa iyang masuso.
Usa niana ka adlaw, nahiabot ang usa ka angkan nga usa nga didto usab diay magpuyo niadtong langob nga gipuy-an sa prinsesa. Ambot kinsa ang nagbuot, ang bata takulahaw lamang gipasuso ug tungod niini ang bata nagtubo nga malison ang lawas.
Usa niana ka higayon, si Datu Lumbay ug pila ka sakop nakahunahuna nga mangayam sa kalasangan. Buot siyang maglingawlingaw sa pangayam. Namaktas sila sa kabukiran. Sulod sa pipila ka takna sa ilang paglakaw sa bukid, wala silay mananap nga nakaplagan. Milatas ug milatas sila sa mahabog nga kabungtoran hangtod nga nakalapas sila sa ikapito. Samtang nagbarog nga nagpahipi sa usa ka dakong punoan sa kahoy, ang mga mangangayam nakaalinggat og mananap nga usa. Mimando gilayon si Datu Lumbay nga ipadakop ang usa. Gigukod nila ang mananap ug nalipat lamang silag diyotay, nahanaw ang ilang gigukod. Sa dihang ilang gisuhid ang dapit, nakita nila ang usa ka dakong langob ug didto ilang nakita ang usa nga nagpasuso sa bata. Nahingangha silang tanan pagkakita sa mananap. Sa usa ka suok sa langob, nakita usab nila ang usa ka babaye nga wala nay sapot. Gipahibalo ni Datu Lumbay sa iyang mga kauban ug misiga ang iyang mga mata pagtan-aw sa mananap nga nagpasuso sa bata kansang nawong daw tinabas sa iyang kaugalingong nawong sa gamay pa siya. Sa usa ka suok nakita niya ang usa ka babayeng nagsandig, walay sapot. Ang panagway sa babaye bisan wala nay sapot ug maniwang tungod sa labihang pag-antos sa kalisod sa panginabuhi sa lasang, walay kalainan niadtong asawa niyang gipapatay.
Giusisa niya ang babaye ug human ang pipila ka gutlo sa ilang panagsulti, ang babaye mitudlo sa bata nga gipasuso sa usa. Miduol si Datu Lumbay sa mananap, gihinay pagsapnay ang masuso ug… gihagkan ug gihagkan.
Mimando gilayon si Datu Lumbay nga ipapatay si Juan ug sukad niadto ang magtiayong Lumbay-Ayaay nabuhong sa matuod nga kalipay sa ilang pagpuyo uban sa ilang bugtong-anak nga lalaki nga didto ianak sa lasang. (KATAPOSAN)
Gidudahan ni Datu Lumbay si Prinsesa Ayaay nga maluibon…