Human sa Karnabal: Ang Nagpangusmo nga Reyalidad sa mga Balak ni Raul Moldez
KARNABAL ug Uban Pang mga Balak. Mao kini ang titulo sa bag-ong poetry chapbook ni Raul Moldez. Ug kay naghisgot man kinig karnabal, ang unang misantop sa akong hunahuna mao kining pipila ka imahen: acrobat, payaso, salamangkero, horror train, ferris wheel, dula-dula sa lipat-lipat...
Ang karnabal mopahinumdom kanato sa malipayong adlaw sa atong pagka bata, sa kasadya sa pista, sa kalipay sa batang nagsakay og carousel, sa siyagit sa dalagang gipakuratan sa horror train, sa kalag nga temporaryong nahibulag sa lawas dihang misutoy ang roller coaster, sa kolektibong paghiyak sa mga nanakay og ferris wheel... Ang karnabal usa ka matang sa pasundayag, usa ka teyatro, usa ka ilusyon— nagpangidlap, langas, masadyaon, mahikanhon.
Apan kon nakabasa na ka sa mga balak ni Raul Moldez ug pamilyar na ka sa pamalak niini, tingalig di na ka
matingala nga lahi nga “karnabal” ang makita mo ning iyang bag-ong hugpong sa mga balak.
Matod sa balakero nga si Lawrence Ferlinghetti sa iyang balak nga “Constantly Risking Absurdity”, ang balakero kuno nahisama sa usa ka acrobat nga milayat ug milataylatay sa ginama niining habog nga pisi, nagbalanse ug nagperform og stunts ibabaw sa mananan-aw.
Apan di acrobat si Moldez. Wa siya maglatay-latay ibabaw sa habog nga wire, ug kitang mga magbabasa wala maghangad kaniya. Wa siya nag- juggle og mga rima-eskema ug pulong aron kita mobelib. Wa siya mosirko-balintong aron kita mamakpak. Wa siya magsalig sa verbal acrobatics. Way dula sa lipat-lipat. Way baraha nga gi- magic. Ug kon tugotan nga hulman ang termino ni Zola Gonzalez
Macarambon, ang iyang pamalak wa pabug-ati og overintellectualization. Ang balakero wala diha ibabaw sa mga mananan-aw. Anaa siya uban kanato. Siya, kita, ug kita, siya. Ordinaryo sama sa kadaghanan ug wala magdungaw gikan sa ivory tower.
Hinuon, mi- attempt gihapon sa pagdula-dula ang balakero. Sa napulo ka balak nga nahilakip niini nga koleksiyon, may usa ka balak nga maingon tag experimental— ang balak nga “Lingi.” Ning balaka, gigutadgutad ni Moldez ang mga silaba ug mga pulong sa lainlaing simbolo. Ang mubong balak nagkanayon: nagpa+uraray+sa+mga+pako sa_damgo_nagtingsi kong/nag/sud/ong sa\ka\ga\ha\pon
Di pod kombensiyonal ang porma sa balak nga “Buntag.” Ang maong balak mihulagway sa ordinaryong pagkahulog sa dahong laya, ug ang porma sa balak maingon ta nga dahon nga mitulilik paingon sa yuta. Apan kining matanga sa porma di na maingon nga bag-o. Di kombensiyonal, apan di pod matawag nga experimental. Ug nagpasabot lang kini sa giingon ko na— dili acrobat si Moldez. Kay di na siya kinahanglang mosirko-balintong aron kita mobelib.
Ang pamalak ni Moldez hinukasan sa ilusyon. Way lama sa pagpakaaron-ingnon. Way maskara nga gisul-ob. Way kamot nga milipat-lipat. Hinunoa, wa kini magduhaduha og pakita sa tinuod ug matuod. Ang iyang mga balak wa magpasalipod sa ilusyon nga mahupas ra iniglabay sa pipila ka gutlo. Ang gahom sa iyang balak wala magsalig og mahika. Kay ang gahom niini anaa sa iyang pagka matinudanon. Simple, ordinaryo, relatable, prangka. Apan dili mabaw, dili sayon, dili basta-basta. Mangtas, nagpangusmo.
Ang mga balak niini nga koleksiyon di usa ka pasundayag. Ang gihulagway dinhi di mao ang karnabal kondi ang pagkahuman sa karnabal, ang kinabuhi gawas sa tablado, ang panghitabo human pangpil-a ang mga tolda. Dinhi, makita mo ang tinuod nga kalibotan inigkahupas na sa mahika sa pasundayag, inigkatangtang sa mga maskara ug kolorete, inighubo sa costume sa mga performer, inigkalusno sa mga dayan-dayan, inigkawala sa epekto sa mino. Nahupas
Ang mga balak niini nga koleksiyon di usa ka pasundayag. Ang gihulagway dinhi di mao ang karnabal kondi ang pagkahuman sa karnabal, ang kinabuhi gawas sa tablado, ang panghitabo human pangpil-a ang mga tolda...
na ang adrenaline nga gibati mo dihang misakay ka sa ferris wheel, ang kahadlok nga temporaryong mipalimot kanato sa atong tinuod nga mga gikahadlokan (mga bayronon, mga angayng humnon, angayng kalimtan, kagul-anan, nostalhiya, pag-inusara) dihang misakay ta sa horror train, ang kakuratkatingala-kahingawa nga gibati ta dihang nakita natong gigabas sa salamangkero ang lawas sa babayeng assistant ug panghupaw-kalipay dihang migawas kini sa kahon nga way tatsa.
Niini nga koleksiyon, ang gipakita sa balakero mao ang reyalidad human sa karnabal. Dinhi, ang tanaman sa mga sugang-de-kolor / nga nagmino sa atong pangindahay / niadtong madulom nga kagabhion / hingpit nang nahanaw. Dinhi, makita nato ang assistant sa salamangkero nga nagkiay-kiay padulong sa trak-de-karga. Way mahika, way ilusyon. Sama ra nato nga matakilpo ra pod ug mapandol. Karon, ang mga white lady ug zombie nga kaganiha nanghadlok kanato sulod sa horror train namauli na ug sila na pod unya ang hadlokon sa makalilisang nga eksistensiya, sa kinabuhi ug pagpakabuhi. Atua ra si Patay!, matod sa balakero, Nagpas-an sa iyang lungon! Ambot nganong maskin kataw-anan hunahunaon kining maong imahen, di man ta makahimo sa pagkatawa. Tingali, sama ni Patay, may tagsa-tagsa sab tang gipas-an nga lungon.
Niini nga koleksiyon, mahimamat nato ang ordinaryong mga panghitabo ug reyalidad nga di nato mahimong ilimod, di mahimong makalimtan, kasinatian sa usa ka persona nga daw nasinati na pod nato sa kasamtangan man o kanhi kinabuhi. Kinsay di pamilyar sa sugilanon sa OFW nga tua manimpalad sa nasod ni Ingko Samuel aron sa paglaylay sa mga bata nga way usang milusot sa iyang bilahan. Mga bata kansang kaugatan way sambog sa atong dugo? Kinsay di makasukod sa gilay-on nga mipatunga sa duha ka tawong naghigugmaay, gilay-on nga gisukod di lamang sa milya kondi sa natagak nga panahon, sa nakalas nga higayon?
Kay ingon niini ang paghulagway sa balakero sa gilay-on sa unang balak sa iyang koleksiyon: usa ka dekada, kapin kun kulang... Sa maong balak gihukasan pod sa balakero ang dakbayang nabantog sa iyang pagka mahigalaon, ang Cagayan de Oro (diin kasamtangang nagpuyo ang balakero). Lahi nga hitsura sa dakbayan ang gihulagway sa balakero dinhi. Hinukasan sa ilusyon. Ang imahen nga imong mahimamat mao ang gitay-og sa kagubot— singgit ug hilak sa mga nangayog tabang, nangapulpog nga botelya ug samin, mga lawas nga nagbad-ay. Mora bag miingon ang balakero og: Tan-awa unsa kamangtas ang reyalidad. Ug gani, bisan pag di mo tan-awon ug mosulay ka og lingiw, madungog mo gihapon ang hagawhaw sa danguyngoy sa biniyaan, tiyabaw sa tuwapos, bakho sa kamingaw.
Niini nga koleksiyon, bisitahon mo pagbalik ang kahapdos nga imong gibati dihang gituli ka pila na ka tuig ang minglabay. Kinsay magdahom nga puyde diayng himoong balak ang maong kasinatian? Ug duna pa ganiy balak mahitungod sa irong buang. Way pili ang balakero. Alang niya, ang tanan potential writing material. Ang ordinaryo, himoong espesyal. Ang personal, himoong unibersal. Ang unibersal, himoong personal. Sama pananglit sa balak nga “Labadaghan, Dec. 25, 2013,” diin ang persona nagkombate sa nagtapun- og niining balor og upat ka adlaw nga labhonon, tulo ka bukag- plastik / nag- awas sa mga bulingon. Mor pa, sa balak nga “Salimuang,” daghang gihulagway ang balakero nga misamin sa reyalidad, gagmayng mga butang nga sagad makalimtan, kataw- anan nga mga panghitabo nga igo lang gipakita sa balakero nga way tono sa pangomedya. Kay di ba igo na nga gikomedyahan ta sa kinabuhi ug sa atong eksistensiya?
Tayming nga sa wa pa nako mahuman og sulat ning maong minao- maong rebyu sa librobalak ni Moldez, may nalabyan akong karnabal. Sa unang lantaw, sadya kaayo lantawon ang mabulokon ug hayag nga mga suga nga mingdayan- dayan sa rides. Apan kon tutokan pag- ayo, bisan ang kalangas, kamabulokon ug kahayag sa karnabal wala makasapaw sa gihambin niining kahaw- ang. Oo, padayon gihapon sa pagtuyok ang ferris wheel ug ang carousel, ug paspas nga nagtuya- tuya ang galleon. Apan wa nay madungog nga siyagit sa kalipay ug kahadlok, way tiyan nga nagdungan og panghiyak, way kalag nga temporaryong nahibulag sa lawas, way mga batang malipayong nagkabayo sa carousel. Sa pag- abot sa bag- ong kalingawan sa tawo, ning panahon sa internet ug facebook, daw nabiyaan na sa panahon ang karnabal. Ug taliwa sa kasaba ug kahayag sa rides, anaa ang naghinuktok nga mga operator. Lanog ang panghupaw ug siyagit nga ilang giluom-luom.
Ingon niini ang mga balak ni Moldez. Wa ta niya pakitaa sa kasadya sa karnabal. Ang gipakita niya mao ang kon unsa ang gisulayan og tago sa gilak sa pasundayag, ang panghitabo luyo sa telon. Ang reyalidad nga mahinagbo nato sa dalan, sa adlawadlaw, apan wa nato panumbalinga, mga butang nga ordinaryo ra sa kadaghanan, apan usa ka obra maestra na alang sa balakerong abtik ug lantip.
Ug karon mamauli na ta. Kay natapos na ang karnabal... —