Ang Plawta ni Periking
(Napatik sa Bisaya, Enero 22, 1946)
(Gula 1)
MAY tulo ka magsoon nga lalaki. Ang duha pulos dagko ug tagas kay sa kamanghoran. Ang ngalan sa duruha si Berto ug Tolo, ug ang kamanghoran si Periking. Kini sila mga ilo nga tuwapos.
Usa niana ka hapon, ang duha ka magulang nanabanog sa tampi sa Suba sa Pasig. Ang kamanghoran nga nagsunod
sunod sa iyang mga magulang wala iapil sa dula.
Kay wala man paapila sa dula, si Periking mikuha og usa ka bola nga pisi ug gidala sa tampi sa suba. Mikuha siyag usa ka lawas sa kawayan, gihiktan sa pisi ug gipaanod sa suba. Tulin kaayo ang iyang bangka-bangka.
Human manabanog sila si Berto ug Tolo, ilang gipangita si Periking nga wala nila hibaloi diin paingon. Human ang dugayng pagpangita, ilang nakita si Periking nga naglisod pagbitad sa pisi. Buot na usab unta nila nga mopauli. Apan sa dihang gitabangan nila pagbira sa pisi, nasuta nila nga malisod kaayo kining birahon. Sa hinay-hinay hinuon, nabira ra gyod nila.
Sa hapit na mapupos pagbubod ang pisi, nakita nila ang usa ka dakong isda nga pugapo nga nabingal sa kawayan. Ang maong isda usa diay ka engkantohanon. Paghiduol sa isda, kini nakigsulti:
“Mga higala, ayaw ninyo ako pagdagmali, tangtanga ninyo ang kawayan sa akong baba.”
“Oo, dili ikaw namo hilabtan.” Mitubag si Berto ug si Tolo ug gitangtang nila paghinay ang kawayan nga nakabingal sa isda.
“Salamat kaninyo,” matod sa isda human matangtang ang kawayan. “Magbalos ako sa utang-kabubut-on ko kaninyo.” “Tinuod?” sumpay ni Berto ug Tolo.
“Sa lalawigan sa Pangasinan,” asoy sa isda nga engkantohanon, “may usa ka gobernador nga may anak nga dalagang matahom kaayo. Nagpahibalo ang gobernador nga kinsa kadtong ulitawong Pilipinhon nga makapakita sa iyang kalaki gumikan sa antinganting nga dili hilabwan, ipakasal sa iyang matahom nga anak nga si Margarita. Natuhog ba ninyo ang akong gisulti?” Nangutana ang isda.
“Oo,” tubag sa duruha.
“Kuota sa akong lingagngag ang gamayng puntil nga pula.” Gikuot ni Berto.
“Unsa may kapuslanan niini?” Nangutana si Berto. “Makahimo ikaw pagpangayog kuwarta niana kutob sa imong gusto.” Mitubag ang isda.
“Ha? Bi, sulayan ko,” matod ni Berto. “Puntil, hatagi akog mga kuwartang bulawan!”
“Kuota dayon.” Miagda ang isda.
Pagkuot ni Berto, nakita niya ang daghang onseta.
“Berto,” matod ni Periking, “bahini ako kay ako man ang nakadakop sa isda.”
“Nabuang ka ba?” Mitubag si Berto. “Unsaon man nimo ang kuwarta?”
“Unsa man ang ihatag mo kanako?” Nangutana si Tolo sa isda. “Kuota, Tolo, sa baba ko ang dakong panyong itom.” Misugo ang isda.
Gikuot ni Tolo ug nakuha ang panyo.
“Unsa may kapuslanan niini?”
“Ibuklad sa yuta ug hangyoa nga dad-on kamo bisan diing dapita inyong gusto.”
“Ha?! Tinuod ba?” matod ni Tolo dungan ang pagbuklad sa panyo sa yuta. “Dad-a kami sa itaas nga napulo ka dupa.”
Gilayon migahi ang panyo sama sa puthaw ug gidala siya sa itaas. Sa dihang iyang gihangyo ang panyo nga dad-on siya sa ubos, gidala siya gilayon sa yuta.
“Diha na kamo,” matod sa isda nga mikalit pagsawom sa tubig ug nahanaw.
Ang duha ka magsoon— si Berto ug Tolo— wala na mahimutang. Pagkaugma, nangayo si Berto og kuwarta sa puntil niya nga pula. Gihatagan silag daghang kuwarta ug namalit silag matahom nga sapot. Apan si Periking ila lamang gipalaway.
Ilang gibiyaan ug wala gani dapita nga paubanon sa ilang panaw paingon sa Pangasinan.
Samtang nag-inusara na lamang si Periking sa ilang balay, kanunay lamang kini nga naghilak.
Usa niana ka hapon, nakahunahuna siya nga pangitaon pagusab ang isda nga pugapo sa dapit sa suba diin gibuhian ang maong isda. Dinala gihapon ang bola sa pisi, mikuha siyag usa ka lawas sa kawayan, gihiktan niya ug gipaanod-anod sa suba. Sa dihang gikalugway na niya ang pisi, miduol kaniya ang usa ka tigulang-lalaki nga nagsungkod ug miingon:
“Periking, bubora ang pisi ug hiposa kay ang pugapo dili na magpadakop pag-usab. Tabangan ko ikaw pagbubod sa pisi.”
Human mahipos ang pisi, si Periking gidapit sa tigulang nga paubanon. Si Periking miuban nga walay daghang langas. Miuban siya bisan asa kay gipul-an na siya sa iyang kinabuhi. Gidaog-daog lamang siya sa iyang mga igsoon. Paghigula na nila sa lungsod, nanglingkod sila sa daplin sa dalan, ibabaw sa usa ka maputing bato.
“Periking, mamahulay una kita kadiyot.”
“Unsa bay imong ngalan, Iyo?” Nangutana si Periking sa tigulang.
“Iyo Jose.”
“Ah, Iyo Jose.” Gisumay-sumay ni Periking.
“Tan-awa, Periking.” Ug gikuot sa iyang bolsa ang usa ka kalo nga humok. “Isul-ob kini ug ayaw na gayod pagtangtanga sa imong ulo.”
“Ngano man, Iyo Jose?”
“Kay kon tangtangon mo nga dili ikaw makayamyam og Jesus Maria y Josep, mogula niana ang dalugdog ug kilat.”
“Tinuod ba?”
“Sulayi samtang wala pay laing tawo ning dapita.” Misugo ang tigulang.
Gisulayan ni Periking. Gitukas niya pagkalit ang kalong engkantohanon ug migula ang makalilisang nga kilat ug dalugdog.
“Maayo, maayo, Iyo Jose, kining kalo mo,” matod ni Periking nga nahibulong.
“Nia pay usa ka habol nga puti,” matod sa tigulang dungan ang pagkuot sa bolsa ug gitunol ngadto kang Periking.
“Unsa may kapuslanan niini?”
“Aron dili ikaw mamatay sa gutom, kini mao ang gamita. Kon gutmon ka, pangayo sa tanang buot mong kan-on ug hatagan ka sa pangayoon mo. Kana mohatag usab kanimo bisan unsa.”
“Kaayo nimo, Iyo Jose,” matod ni Periking nga mihalok sa kamot sa tigulang.
“Aduna pa, Periking,” matod sa tigulang, “niay plawta, bisan kawayan lamang,” ug gikuot ang plawta sa bolsa, “kon tugtogon mo, mosayaw sa lugos ang tanan nga makadungog sa tugtog, dili mohunong hangtod dili hunongon ang tugtog. Mao kana, Periking, ang kahibulongang plawta nga gigamit ni Hari David sa dihang usa ka kabos lamang siya nga pastor.”
“Kaayo.” Misumpay si Periking nga mibati og dakong kalipay. “Ipahimangno ko kanimo nga kanang tanan, gamita lamang sa panahon nga angay. Karon dayon mangadto kita sa Pangasinan aron maluwas mo ang duha ka igsoon nga karon tua sa bilanggoan.
(PADAYONON)