Gamayng Pagkuti-kuti Bahin Sa Pagtagik Sa Mga Punglihok Binisaya

ANG pulong nga punglihok usa ka hinimo-himong pulong. Kombinasyon kini sa “pulong” (nga gilaktod paglitok/sulat isip “pung”) ug “lihok”. Alang niadtong mas naanad o namanso sa English grammar o kaha balarilang Tagalog (alyas Filipino), ang punglihok mao ang verb sa

Iningles ug pandiwa sa Tinagalog. Usa kini sa mga terminong batadilan-on o gramatikal nga gikauyonan sa Akademyang Bisaya, ug gisagop sa Rehiyon 7 sa Departamento sa Edukasyon (DepEd) alang sa Binisayang Sinugboanon (o Sinugboanong Binisaya— daghan pang lalis ani) subay sa programang MTB-MLE ug ingon man gisunod sa Bisaya Magasin. (Pero, sa iyang walay petsang sinulat nga “A Pedagogic Grammar for Cebuano-Visayan”, si Dr. Angel O. Pesirla sa Cebu Normal University migamit sa termino nga “pulungdiwa”— nga morag wala kaayo mosalir.)

Puydeng maingon nga sa tanang bahin sa pamulong

( parts of speech), ang punglihok mao tingali ang usa sa labing importante (kondili man mao gyoy labing importante) dinha sa pinulongang Binisaya. Kon wala pa ang mga punglihok, haskang mingawa ug haskang laaya gyod tingali sa atong mga kapahayag ( sentence)— walay kadasig, walay gimok, ug walay kinabuhi. Ang mga punglihok man god mao ang mga pulong nga nagapadayag sa paglihok ug pag-usab-usab sa kahimtang— sa Iningles pa, “verbs are words that show an action (sing), occurrence (develop), or state of being (exist)” o sa ako pang mahinumdoman gikan sa akong English teacher (morag si Mrs. Herminia Marapao man to) sa hayskol, “action words”.

Dunay mga pulong nga klarong maingon o maklasipikar dayon isip punglihok (sama sa kaon, siyagit, sumbag, tigbas, dasmag, kutaw, ikyas, pas-an, dugok, lamoy, langoy). Sa laing bahin, naa poy ubang pulong nga dili gyod dihadihang maisip nga punglihok apan mahimong punglihok kon masumpayan og iglalanggikit ( affix). Pananglitan, ang pulong “dako” maisip nga usa ka pungway (pulong panghulagway o adjective) apan kon langgikitan og “gipa” (sa ato pa, “gipadako”) mahimo nang usa ka punglihok. Ang “piang” usa ka pungan (pulong paghingalan o noun), apan kon langgikitan mahimong punglihok, sama sa “napiang”. Ang pungan nga “lugaw” puyde mahimong punglihok nga “maglugaw”, “naglugaw”, “nalugaw”, “gilugaw”, o “gilugawan”. Kon wala ko masayop ang “lingaw” pungan, pero puydeng mahimong punglihok nga “gilingaw”, “nalingaw”, “malingaw”, “naglingaw” o “gikalingawan”. Lingaw, no? Dili punglihok pero mahimong punglihok kon langgikitan. (Nindot tingali ning timan-an: Sa pagtagik sa mga pulong Binisaya, langgikit is the key!)

Kanus-a Nahitabo?

USA ka importanteng gamit sa mga iglalanggikit dinha sa pagtagik sa mga punglihok mao ang pagpakita kon kanus-a nahitabo (o mahitabo) ang nasangpit nga lihok, hitabo o kahimtang.

Sa Iningles nga gramatika, kining pagpakita sa pagkahiluna sa punglihok dinhay panahon gitawag nga tenses. Ang

punglihok nga nagpakitag lihok, hitabo o kahimtang nga milabay na giklasipikar isip past tense. Kon ang gipakita niining lihok, hitabo o kahimtang anaa sa kasamtangan o pagkakaron, giklasipikar kini isip present tense. Samtang kon ang lihok, hitabo o kahimtang anaa pa sa umaabot, giklasipikar kini isip future tense.

Kining klasipikasyon sa mga punglihok sa Iningles sagad nga gamiton pod sa Binisaya. Busa, mahimong ingnon nga aron pagpakita nga ang punglihok milabay na ( past tense), langgikitan kini og “mi” o “ni” (milangoy, nikaon); aron pagpakita nga kini anaa sa kasamtangan o pagkakaron ( present tense), ang gamitong iglalanggikit mao ang “nag” (naglangoy, nagkaon); ug kon anaa pa sa umaabot ( future tense), langgikitan kini og “mo” (molangoy, mokaon).

Sa iyang sinulat, si Dr. Angel O. Pesirla dunay mas taastaas nga lista sa mga iglalanggikit pagpakita sa tenses sa mga punglihok Binisaya (ug ingon man medyo mas kuti nga pagklasipikar mismo sa tenses). Atong gikutlo ug gihatagan og pananglitan ang pipila niini sa ubos:

Simple present tense – “nag-“(nagkuha)

Simple past tense – “mi-”, “ni-“, “naka-“(mikuha, nikuha, nakakuha)

Simple future tense – “mu-“(o “mo-“), “mag-“, “maka-“

(mokuha, magkuha)

Present tense, passive voice – “na-“(nakuha)

Past tense, passive voice – “gi-“(gikuha)

Future tense, passive voice – “ma-“, “-un” (o “-on”)

(makuha, kuhaon)

Imperative – “-i”, “-a” (kuhai, kuhaa)

Sa laing bahin, dunay mga batid o eksperto sa pinulongan nga moingon nga ang paggamit sa konseptong tenses isip kuwadro ( framework) aron pagpakita sa pagkahiluna sa mga Binisayang punglihok dinha sa panahon dili angayan o dili haom. Ang tenses man god maoy usa sa mga gramatikal o batadilan-ong konsepto nga iyaha sa pinulongang Iningles ug mga kabanay niini.

Apan ang Binisaya isip pinulongan dili kabanay sa Iningles kondili nahisakop sa gitawag nga Austronesian nga banay o pamilya sa mga pinulongan nga nakatag sa mga lugar sa dagat sa Habagatan-Sidlakang Asya, Madagascar ug mga isla sa Lawod Pasipiko. Kauban sa Binisaya niini nga pamilya sa mga pinulongan ang Tagalog, Ilokano, Hiligaynon, Bicol, WarayWaray, Kapampangan, ug Pangasinan dinhi sa Pilipinas; ang Malay, Javanese, Sundanese, Madurese, Minangkabau, ang mga pinulongang Batak, Acehnese, Balinese, ug Buginese sa Kasadpang Indonesia; ug ang Malagasy sa Madagascar. Ug kining maong pamilya sa mga pinulongan dunay mga batadilan-ong kinaiya ug lagda nga lahi ra sa Iningles.

Gani, matod pa ni John U. Wolff, kinsa usa ka tinamod nga tigpanukiduki bahin sa Binisaya, kini nga pinulongan (nga unang nadokumento ni Antonio Pigafetta kinsa kauban sa ekspedisyon ni Magallanes niadtong 1521) gilitok o gigamit na dinha sa Sugbo mga unom ka libo ka tuig na ang minglabay (sa ato pa, mga 4,000 ka tuig sa wala pa si Kristo). Mentras ang pinulongang Iningles giingon nga nagsugod lang pagkaumol didto sa Inglatera o Britanya niadtong mga tunga-tunga sa ikalima hangtod sa ikapitong siglo sa panahon na ni Kristo. Sa ato pa, ang Binisaya mas karaang pinulongan kay sa Iningles.

Susama sa ubang pinulongang kauban sa pamilyang Austronesian, ang kuwadro o konseptong sumbanan sa Binisaya aron pagpakita sa pagkahiluna sa mga punglihok dinha sa panahon mao ang gitawag sa Iningles nga aspect (puydeng Binisay-on isip “aspekto”). Ang aspekto mao ang kinaiya o hiyas sa usa ka punglihok nga nagapakita kon ang gihisgotang lihok o panghitabo nasugdan na, nagapadayon pa o nahuman na (o kaha pagasugdan pa). Ang tense maingon nga gatan-aw sa lihok, panghitabo o kahimtang nga gisangpit sa punglihok sama sa usa ka butang nga gianod sa usa ka sapa (ang sapa sa panahon) ug ginahulagway niini kon ang maong lihok, panghitabo o kahimtang tua na ba sa ubos nga bahin sa sapa (milabay na o past), naa pa ba sa tungod sa gatan-aw (kasamtangan o present), o tua pa sa ilaya nga bahin (moabotay pa o future). Sa pikas bahin, ang aspect o aspekto wala magtanaw sa sapa kondili sa proseso (lihok o hitabo) mismo nga gisangpit sa punglihok ug gihulagway niini kon ang maong proseso nasugdan ug/o nahuman na ba.

Ang mga punglihok Binisaya dunay tulo ka matang o kategoriya sa aspekto: (1) ang nasugdan ug nahuman na,

(2) ang nasugdan ug gasige pa, ug (3) ang pagasugdan pa.

Naay mga batid sa pinulongan nga motawag sa aspekto nga kategoriya (1) og “complete” o hingpit; ang aspekto nga kategoriya (2) gitawag og “progressive” o gapadayon; ug ang aspekto nga kategoriya (3), “contemplative” o gihunahuna pa.

Ang “milangoy” ug “nikaon” mga pananglitan sa mga punglihok nga anaa sa aspektong hingpit (nasugdan ug nahuman na). Ang “naglangoy” ug “nagkaon”, sa pikas bahin, mga punglihok nga anaa sa aspektong gapadayon (nasugdan ug nagsige pa). Samtang anaa sa aspektong gihunahuna pa (pagasugdan pa) ang “molangoy” ug “mokaon”.

Ubang Konsiderasyon sa Pagtagik sa Punglihok

PERO dili lang baya “mi/ni”, “nag” ug “mo” ang mga iglalanggikit alang sa mga punglihok. Sa tipik sa lista ni Dr. Pesirla nga atong gikutlo sa ibabaw, atong makita nga anaa pa kining mosunod: “naka”, “mag”, “maka”, “na”, “gi”, “ma”, ug ang mga ulahinggikit ( suffixes) nga “on”, “a” ug “i”. Unsay hustong paggamit niini ug sa uban pang iglalanggikit aron pagpakita sa aspekto sa mga punglihok Binisaya? Ang tubag niini nga pangutana nanginahanglan sa pagsabot sa pipila ka ubang konsiderasyon sa pagtagik sa mga punglihok.

Pokus. Ang pokus nagpasabot sa unsa o asa ang gihatagan og sentrong gibug-aton dinha sa usa ka kapahayag o sentence. (May pagkaanggid-anggid lang, dili gyod hingpit nga parehas— kini sa sabdyek sa gramatikang Iningles.) Sagad, mailhan ang pokus sa usa ka kapahayag pinaagi pagpangita sa giingong marker nga mga pulong nga sama sa “si” o “ang”. Pananglitan, sa kapahayag nga “Nikaon (o nagkaon o mokaon o magkaon) si Jose og daghang duryan”, ang pokus anaa kang Jose kinsa maoy naghimo sa lihok o aksiyon nga gipahayag sa punglihok nga “kaon”. Sa ingon niining kapahayag nga nagpokus sa gahimo o tagbuhat sa lihok ( actor-focused sa Iningles), sagad haom gamiton ang mga iglalanggikit nga “mi/ ni”(mikaon/nikaon) sa aspektong hingpit, “nag” o “naga/ga” (nagkaon, nagakaon, gakaon) sa aspektong gapadayon, ug “mo” (mokaon) ug “mag” (magkaon) sa pagasugdan pa. Sa gramatikang Iningles, kini nga matang sa kapahayag gitawag nga anaa sa active voice.

Sa pikas bahin, kon ang kapahayag mao nga “Gikaon ni Jose ang daghang duryan”, ang pokus naa sa duryan nga maoy punting, rumbo o tagdawat sa punglihok nga “kaon”. Gitawag kining klaseha sa kapahayag nga nagpokus sa tagdawat sa lihok ( object-focused), diin kasagarang haom ang paggamit sa mga unanggikit ( prefix) nga “gi” (gikaon) para sa aspektong hingpit ug “gina” (ginakaon) sa aspektong gapadayon ug ang ulahinggikit ( suffix) nga “on” (kaonon/kan-on) sa aspektong gihunahuna o pagasugdan pa. Kining matanga sa kapahayag gitawag sa gramatikang Iningles nga anaa sa passive voice.

Mood/ Pamati. Ang mood (o pamati) sa gramatika/batadila nagpasabot sa pamati sa tagsulat o namulong (partikular kalabot sa pokus/gihisgotan o panghitabo) nga gipakita sa usa ka kapahayag. Ang upat nga labing importante tingali nga mood alang sa pagtagik sa mga punglihok Binisaya mao ang: indicative/ indikatibo, mirative/ miratibo, potential/ potensiyal, ug imperative/ imperatibo.

Ang pamating indikatibo ( indicative mood) mao ang pagdeklarar o pagpahayag sa usa ka kamatuoran (o butang nga gituohan sa nagsulat/nagsulti nga maoy kamatuoran) o kaha

usa ka pangutana. Kon ang kapahayag nagpokus sa tagbuhat sa lihok, maoy sagad gamiton ang mga iglalanggikit nga “mi/ni” sa aspektong hingpit, “nag” o “naga/ga” sa aspektong gapadayon, ug “mo” ug “mag” sa pagasugdan pa. Sa pikas bahin, kon usa kini ka kapahayag nga nagpokus sa tagdawat sa lihok, nan, gamiton ang mga unanggikit nga “gi” para sa aspektong hingpit ug “gina” sa aspektong gapadayon ug ang ulahinggikit nga “on” sa aspektong gihunahuna o pagasugdan pa. Depende sa pagkabalay sa kapahayag, magamit sab ang unanggikit nga “gi” inubanan sa ulahinggikit nga “an”sa aspektong hingpit (“GIbunalAN”), ug ang “gina” inubanan sa “an” alang sa aspektong gapadayon (“GINAbunalAN”).

Ang pamating miratibo ( mirative mood) matod pa nagapadayag sa usa ka panghitabo nga wala damha o wala tuyoa o kaha gipangandoy pa o gipamasin/gipanagan-an nga mahitabo. Sagad makit-an kini sa mga kapahayag nga nagpokus sa tagdawat sa lihok. Ang mga iglalanggikit sa ingon niining mga punglihok mao ang “na” (sa aspektong hingpit ug hasta sa gapadayon) ug “ma” (aspektong gihunahuna o pagasugdan pa). Pananglitan, “Nahulog ang bata” (aspektong hingpit/ gapadayon) ug “Madakin-as baya ka” (aspektong gihunahuna/ pagasugdan pa).

Ang pamating potensiyal ( potential mood) gapadayag sa usa ka panghitabo nga gihatagan o nahatagan og dalan aron mahitabo. Sagad kabahin kini sa pamahayag nga nagpokus sa tagbuhat sa lihok, ug maoy gamit alang sa mga punglihok nga ingon niini ang mga iglalanggikit nga “naka” (aspektong hingpit ug gapadayon) ug “maka” (aspektong gihunahuna/ pagasugdan pa). Pananglitan, “Nakakaon ra gyod siya og duryan” ( aspektong hingpit ug gapadayon) ug “Makalaag ra lagi ta og Uropa” ( aspektong gihunahuna/ pagasugdan pa).

Ang pamating imperatibo ( imperative mood) gapadayag sa usa ka sugo o mandar o kaha hangyo. Maingon nga wala kiniy mga aspektong hingpit ug gapadayon; ang ingon niining pamatia naa lay aspektong gihunahuna o pagasugdan pa. Sa kapahayag nga nagpokus sa tagbuhat sa lihok, ang iglalanggikit sa punglihok mao ang “pag” (“Pagkuha og udlot sa bayabas”) ug “i” (“Ikuha ko anang baso”). Kon ang pokus naa sa tagdawat sa lihok, maoy sagad gamiton ang mga ulahinggikit nga “a” (“Kuhaa ang baso”) ug “i” (“Kuhai/ pulongi og sanga ang bayabas”).

Kadaghanon. Daghang higayon nga mausab ang dagway sa iglalanggikit sa punglihok aron pagpakita sa kadaghanon sa tagbuhat o tagdawat nga maoy pokus sa kapahayag. Pananglitan, sa kapahayag nga nagpokus sa tagbuhat ug anaa sa pamating indikatibo, ang “mi/ ni” ( sa aspektong hingpit) ug ang “nag/ naga/ ga” ( aspektong gapadayon) mahimong mausab ngadto sa “nang” samtang ang “mo” o “mag” ( gihunahuna pa) mahimong “mang” kon daghan ( plural sa Iningles pa) ang tagbuhat. (“Mikaon siya” mahimong “Nangaon sila” ug ang “Molakaw si Pedro” mahimong “Manglakaw silang Pedro ug Juana”.)

Sa tagbuhat ang pokus nga anaa sa pamating miratibo pod, ang “na” ( mga aspektong hingpit ug gapadayon) mausab ngadto sa plural nga “nanga” mentras ang “ma” ( aspektong gihunahuna pa) mahimong “manga”. Pananglitan: “Nahulog ang bata” mahimong “Nangahulog ang mga bata” ug ang “Madakin- as baya ka” mahimong “Mangadakin- as baya mo”.

Sa tagbuhat gihapon nga pokus sa pamating potensiyal, ang “naka” sa aspektong hingpit mahimong “nanagpaka” (“Nakapunit si Ponso og…” mahimong “Nanagpakapunit silang Ponso ug Edong og…”) kon daghan ang tagbuhat. Sama ra gihapon ang mahitabo sa aspektong gapadayon, samtang magpabilin ang “maka” sa aspektong gihunahuna pa. ( Hinuon, morag panalagsa ra ang mogamit sa “nanagpaka” nga plural nga iglalanggikit, sagad nga bisan daghan ang tagbuhat ipabilin ra gihapon ang mas simpleng

“naka”.)

Sa nagpokus sa tagbuhat nga anaa sa pamating imperatibo, ang “pag” nga unanggikit (“Pagkuha og udlot sa bayabas”) pulihan sa “pang” (“Panguha ( mo) og udlot sa bayabas”) kon daghan ang tagbuhat, mentras ang unanggikit nga “i” mao ra gihapoy gamiton sa plural. Usahay, ang

“pang” gamiton sab gihapon bisan usa ra ang tagbuhat.

Sa pikas bahin, sa nagpokus sa tagdawat nga anaa sa pamating indikatibo, ang “gi” sa aspektong hingpit (“Gisumbag si Anoy ni Emyat”) pulihan sa “gipang” kon daghan ang tagdawat (“Gipangsumbag sila ni Emyat” o sagad laktoron nga “Gipanumbag sila…”). Sa samang paagi, ang unanggikit nga “gi” inubanan sa ulahinggikit nga “an” (“Gipusposan siya og dos por dos”) ilisan sa “gipang” inubanan sa “an” (“GIPANGpusposAN sila og dos por dos”). Sa aspektong gapadayon, ang “gina” mahimong “ginapang” (“Ginagukod…” mahimong “Ginapangggukod…”) samtang ang unanggikit nga “gina” inubanan sa ulahinggikit nga

“an” pulihan sa pang- plural nga “ginapang” paresan sa “an” (“Ginakasab- an…” mahimong “Ginapangkasab- an…”).

Sa nagpokus sa tagdawat pod nga anaa sa pamating imperatibo, ang pang- usa ( singular) nga ulahinggikit nga “a” (“Kuhaa…”) mahulipan sa pangdaghan nga unanggikit nga “pang” ubanan gihapon sa ulahinggikit nga “a” (“PANGkuhaA” o “PANGuhaA”). Ingon man, ang ulahinggikit nga “i” (“Sulati…”) dugangan sa unanggikit nga “pang” ( PANGsulatI…” o sa linaktod “panulati…”). Pero naay mga tiglitok o tigsulat nga mogamit ra gihapon sa pangusa nga tagik bisan kon daghan ang pokus nga tagdawat.

KINING tanan nga atong gihisgotan sa ibabaw maingon nga mao lang ang labing batakan o esensiyal nga mga kinaiya nga angay masabtan alang sa hustong pagtagik o conjugation sa mga punglihok Binisaya. Tipik pa lang kini sa kuti ug lapad nga hilisgotan kalabot sa mga punglihok Binisaya ug ilabi na sa kinatibuk- ang batadila sa atong namat- ang pinulongan, nga usa sa labing mahinungdanong kabahin sa atong kulturanhong kailhanan isip mga Bisaya. Tuyo lang niini nga paghikyad ang pagpakita sa kabahandianon sa atong pinulongan ug pagpukaw sa interes sa mga bumabasa alang sa mas malukpanon ug mas lawom pang pagkat- on niini.

Sa dili pa nako tak- opan kining akong sinulat, naa pa diay koy gamayng ipakapin nga hisgot kalabot gihapon sa mga punglihok Binisaya, partikular kabahin sa mga aspekto niini: Sulod sa usa ka tibuok kapahayag ( ilabi na kanang kombinasyon o sumpay-sumpay nga klase sa kapahayag), puyde nga dungan nga gamiton pananglit ang hingpit ug ang gapadayon nga mga aspekto. Kini kon dunay duha ka lihok o panghitabo nga gihisgotan diin ang usa nahidungan sa usa pa nga maoy gasilbing tamdanan o reference.

Pananglitan niini: “Nagkaon ang mga bata dihang miabot ang ilang mga ginikanan.” Ang unang bahin sa kapahayag (“nagkaon ang mga bata” anaa sa aspektong gapadayon, samtang ang sumpay niini “miabot ang ilang mga ginikanan”) anaa sa aspektong hingpit ug maoy gasilbing tamdanan nga panghitabo. Sa ato pa, ang tibuok o kombinasyong kapahayag gahisgot bahin sa mga panghitabong nasugdan ug nahuman na apan kay ang pagkaon kamulo man nga nahitabo dihang miabot ang mga ginikanan, haom ra nga gitagik ang unang bahin sa kapahayag isip anaa sa aspektong gapadayon. Ingon niana kakuti ug kapleksible ang paggamit sa mga pang-aspektong iglalanggikit sa mga punglihok Binisaya. Kon mas matngon kita nga maniid sa mga pamulong sa atong isigka-Bisaya (ilabi na kadtong medyo kukaraan na), seguradong daghan pa ta og makaplagan ug masabtan nga makapaikag kanato pagkat-on pa og dugang sa atong namat-ang pinulongan. —