MGA KALINGAWAN SA PANDEMYA!

KOMOSTA na mo, mga higala? Enjoy mog hiniklingay sab tungod ining pandemya sa CoVid? Ako, ginindotan nga duna tay kasinatian nga ingon ini kay gawas nga ingog mihunong ang kalibotan, miyano sab atong mga ngawngaw sa kinabuhi. Mora tag giingnan sa CoViD ba nga pugong, pugong, buhata lang ang importante. Ako lagi kausa na lang mokaon og kan-on matag adlaw, kausa na lang sab mag- snack, usahay kausa na lang gyod mokaon, sige lag inom og tubig. Duha ka takos kalimbugas matag usa ka takos bugas-humay nay among galungagon. Kaniadto, gawas nga dili mokaon og bugas-mais, mamili pag kinalamiang bugas-humay. Asa ba ko mokaon gani og tag P20 ang kilo nga bugas-humay. Ha-ha-ha. Kaniadto, kon di ko kakaon og humba sa semana, dagan dayon nag kan-anan aron kakaon og crispy pata hinagkaDomingo, o moadtog mall aron kapalit og first class nga chicharon. Karon, akong sud-an, usahay usa ka ulo sa isda gikamunggayan, usahay usa ka lawas sa piniritong isda gialugbatihan, o munggos ug bulad-bulinaw gisaluyotan. Sa kilid, adunay linapwaang okra o ba kaha ga’y, nga gisabawan og una sa ginamos, gipug-ag lemonsito, kon way adobong batong. Hinuon, guwapa man kuno ko gihapon. Ha-ha-ha. Problema lang kay wa gihapon ko moniwang. Di gyod diay madalig kupos sa lima ka bulan ang tambok nga gimugna sa 50 ka tuig ba? Ha-ha-ha.

Maayo gani kay karong panahona, bisan naa ra tas ato, daghan tag lingaw. Makita ninyo nga daghan na kaayong gapamaligyag tanom sa kaang, lakip na kamunggay, badyang, ug gabi. Hah, tag 95 ka libo ka pesos kuno ang dako na nga badyang. Naa pa gyod kunoy mopalit bisan P150,000.00 nay presyo. Matod pas akong higala, dili katuohan nga moabot ang panahon nga ang usa ka punoang badyang mas mahal pas usa ka sakong mais, pero miabot gyod. Daghan na karon gapangita og mga tanom sa lasang ug gipananom sa kaang kay linibo man diay ang kaang niini samtang ang mais tag-10 pesos ang kilo, linubo. Asa na mang hustisya ini? Hinuon daghan sang sama nako nga utanon ang gigarden kay mahadlok na mosulod sa merkado. Wa man tuod koy halin, pero makapaningot sab ang paniudto ba. He-he-he.

Lingaw sab kog tinan-aw og sine ug nakadiskobre ko nga nindot pod diay ang mga sine gikan sa Turkey. Naulaw ko kay dili gyod ikakomparar ang atong teleserye sa ila bisan pa man nga, sama sa South Korea, sa mga 1950 pa kuno misungaw ang ilang abilidad pagpanday sa ilang industriya sa arte sa pelikula. Aw, layo ra man gani tas Korean drama nga parehas ra man unta sila natong taga sidlakan kana pa kahang sa Turkey nga lahi kaayog kultura kaysa ato? Lahi gyod sab na silag abilidad, sa? Unsa kahay nahitabo nato, nga naiwit ta sa natad sa inartehay sa pelikula, lakip na sa sinulatay og sugilanon nga puydeng himoan og katuohang pelikula? Tan-awa gani, sama sa India, ang Pilipinas maingon nga nasugdan og ugmad ang industriya sa pelikula kaniadto pang mga 1890’s. Sumala sa Wikipedia, puydeng ingnon nga nasugdan atong industriya kaniadto pang mga 1897. Nga ingog mikubol ta? Ang India dako na kaayo og industriya sa sine ug gawas nga naa na silay Bollywood (Bombay nga Hollywood) nga gimugna sa mga Hindu, aduna pa silay Bengali nga industriya nga ginganlag Tollywood (Tollygunge nga Hollywood), kana wala pay labot sa sine gamit ang lainlaing sinultihan sa lainlaing mga lugar sa India. Pagkanindot! Nah, galisod man gani ang Bisaya nga mantalaan, kana pa kahang sine? Unsa may nahitabo nato, wala gyod tay utok sa arte, o korapsiyon ug abuso atong problema bisan sa pagpalambo sa atong arte ug kultura?

Lingaw lagi kong naghunahuna nga niadtong Marso diay mora tag nangandam og gera, ingog naay mosulong, ug human sa pinusilay, mamangon ra tag mamaspas ug mahanaw ra dayon ang pilde. Ahh, porma dayon tanan alang sa maong pangandam nga giunhan ni Mayor Vico Sotto sa Pasig. Nahimo siyang modelo sa panerbisyo. Puno ang bodega, sige og pang-apod-apod og ayuda, ug plastado ang sistema. Sunod sab ubang mga mayor, nagtinandiay pa kinsay daghan ug kinsay mas lami ang mahatag. Ingog ang kagaw nga gitawag pag Wuhan virus niadtong panahona mga sundalong mosulong gikan sa China, manago ra ta, moatras na. Wala ra ba gyod mahitabo nga ingon ana, no? Mayna lang

kakaon tag sardinas, miswa, miki, naa pay udong ug instant mami noodles. Nahimong gubot kay ngano kuno ang uban baka, ang uban manok. Baka na lang unta kunog manok nga instant mami noodles giuban sa usa ka supot nga ayuda aron way mapihig, walay pabor-pabor. Ha-ha-ha. Yabag gyod kuno ta o mao toy sugod sa atong kayabag?

Grabe ang kahago sa inandamay adtong mga ayuda. Naa mga opisyal nga didto na magkampo sa “putosanan center”, gawas pa sa “CoViD command center” kay kinahanglan dili mapasagdan ang mga tawo, ug kinahanglan modaog batok sa CoViD lagi. Matod pa lagi sa akong higala nga kapitan sa ilang barangay, di to lalim nga pangandam. Binuntagay, semana walay tulganay, unya pagkaugma kita pag away kay mohasmag baya ang ayudahanan pod ug gahi pa gyog ulo. Mangilad pa. Resulta, kasilag, kahiubos, kasuko. Hinuon, normal kuno ni kon naa ta taliwala sa kahadlok, kalisang, ug kabalaka— mga emosyon nga mokankan sa kahimsog sa atong panghunahuna. Makakatawa ko maghunahuna ngano mao toy atong pangandam pod? Ngano segurado ta nga sakto na nang ayuda baleg usa ka semana? Nah, kay wala maggerag baleg usa ka semana, midagan na karog siyam ka bulan? Mao ning lingaw motan-aw og balik sa atong giagian. Diin ta masayop, sa atong pangagpas lang o sa ato gyong panabot? Lisod ning maghunahuna sab ta karon nga posibleng wala nay ayuda ug wa pay klaro ang dagan sa pandemya. Maglagot pa gyod tag samot kon mabalik natog lantaw kon giunsa ra nato tong otso mil nga ayuda.

Kataw-anan kay kon ang mga opisyal misakay sa panahon aron pagpakita sa ilang kaayo ug uban pang abilidad sa pagserbisyo, ang tawo misakay pog iya ug nagpunay og ngawngaw og dugang ayuda kay kulang ang otso mil sa ilang panginahanglan sa usa ka semana. Huh, buhi man gani ang manggunahay nga tag-150 pesos rang adlaw, 900 pesos ang semana, kana pang otso mil na? Kini sang mga opisyal, manghambog pa nga dili lang otso mil ang madawat sa tanan, way pili, apan usa sab ka sakong bugas ug usa ka kahong delata, di lang sardinas apan apil gatas ug kape. Wow, ha. Matod pas naayudahan, nindot ning CoViD kay kakaon ta bisan wa tay hago, makapili pa ta unsang sardinasa atong kaonon anang adlawa ug unsaon, udongan ba, miswahan, itlogan, o toyohan lang. Ha-ha-ha. Mao lang sab niy nakanindot nato kay makakita pa tag katawanan taliwala sa laing mga gibati. He-he-he. Daghan kaayong pasiaw mahitungod sa sardinas ining panahona. Ang otso mil sab, kay naa na may pagkaon, tua gidalas mga babaye sa parlor gipatul-id sa buhok, ug gidalas mga lalaki sa imnanan. Morning da nayt na pod, matod pa. Dihang nahurot na ang otso mil, tua ang bugas nay gipamaligya. Kon way saktong plano ang mga lider, mas labaw nang wala ang gilideran. Mao nang lagot ko ni Secretary Duque sa Department of Health.

Samotan kay sigeg panaway si Bise Presidente Leni kang Presidente Duterte. Para nako, kay tinuod daghang pagkulang si PRRD, angay nga iya untang gihulipan ang maong mga pagkulang. Pananglit, kulang sa mga “binabayeng” sentimento ang mga mensahe gikan sa Malakanyang, kanang mga mensahe nga mag-ingon sab kuno nga “I am a beauty with a brain and a heart.” Kon naa nay ayuda, ngano mangayuda pa? Naa na sa mensahe daogon ang kulang. Angay siyang nagyawyaw pagingon: “Ayoha na ninyog budget inyong ayuda kay dili ni gera baleg usa ka semana ang pandemya.” “Ayaw sab mog kalisang kay ang ayuda dili lang gikan sa tawo apan gikan sab sa Kahitasan.” “Naa, ay, wala ta bagyoha, nga tingbagyo na man unta karong panahona.” “Bisan tugnaw, hayag ang Adlaw nga maoy una natong panagang gikan sa CoVid dili lang tungod kay kon mainitan ta makahimo atong lawas og Vitamin D nga lig-ong pangontra batok CoViD, mapatay pa gyod niining init sa Adlaw ang SARS-CoV-2, ang virus nga hinungdan sa sakit nga CoViD, nga puydeng naa sa hangin, sa atong buhok, sinina, ug uban pang puydeng mataptan niini human mangluwa, mangatsing, o miubo sa publiko ang tawong positibo.” Ingon ana ang mga mensaheng kulang. Dili man god kahimsog lang sa bolsa ug lawas ang panginahanglan sa tawo, bisan kon kana ray atong gakasabtan. Naa pay mga problemang emosyonal, sosyal, ug espiritwal nga dili mabahig gikan sa mga panginahanglanon sa bolsa, sa tiyan, ug sa utok. Ug walay mitutok anang mga problemaha niining minglabay nga pipila ka bulan. Morag ang tanan man gong atensiyon tua sa paghulat kanus-a moabot ang CoViD ug sa ka kanus-a mamumo si PRRD sa iyang kamenos taliwala niining tanan. Unta, namadlong sab si BP Leni, gamit ang inahanong utok ug pagbati, sa? Unta sab, kay gawas man siya sa kahon sa Malakanyang, naghunahuna sab siya og solusyon sa atong kahimtang gawas sa maong kahon. Ang nahitabo, si PRRD gihapon ang bayani ug siya gihapon ang mas tarong kay kang PRRD ra man gihapon ta kakitag kahayag ug kahupayan niining kahimtanga.

Pananglit, si PRRD gihapon ang misungag sa isyu sa mental health kay gipabay-an man niya ang Department of Environment and Natural Resources (DENR) nga motambak og puti nga bunbon sa Manila Bay. Diha nay miingon nga ngano wala na gipaundang na nga proyekto nga dili man na makatabang sa pagbatok sa CoVid? Wala kuno nay pulos pod, kay sama sa lipstick sa ngabil sa babaye, mahanaw ra kini human sa pipila ka halok sa balod ngadto sa baybayon. Mas maayo pa kuno kon gitamnan nag mangrove diha kay mabuhi pa ang mga isda, kasag, ug uban pang mga mananap nga makapabuswak sa mas himsog nga dagat. Nah, mas nindot diay tan-awon nang ngabil sa babaye kon matuboan og bungot kaysa malipstikan? Nganong walay miingon nga kay gipaayo na man lang ang Boracay, angayng gitamnan iyang baybayon og mangrove aron mas nindot? Mao nay pagaingnon sa Bibliya, everything has its season, its time, and place. Karong panahona sa kadulom sa atong panlantaw, kinahanglan tag kahayag ug kaanyag, uy!

Nah, kinsay makaingon nga ang tawong galantaw og kaanyag dili mahimsog? Nakapahiyom kong nahinumdom sa estorya ni Inda Ambal, ang akong higalang Tausug nga kapitan sa ilang barangay, samtang nagkapuliki og pakigbisog batok sa kapobrehon, droga, dugangan pag CoViD. Matod pa niya, samtang sige siyag gukod sa badlongon niyang mga ginsakpan, sige sab siya og yawyaw sa iyang katawhan nga maligo, magpaguwapo ang mga lalaki, ug magpaanyag ang mga babaye, dili mogawas sa balay nga lusyang, mag- bra gyod bahalag yatyat na, ug mang- lipstick. Ingon dayon siya, “Di ba Ma’m, bisag krisis kinahanglan guwapa gyod ta? Ikaw, Ma’m, ngano diay guwapa man ka pirme?” Aw, kana, mao gyod nay akong ganahan sa akong mga higala kay isingit gyod nang akong kaanyag ba. Hehe-he.

Puyra tistis, di ba mao niy rason nganong gapangurakot ang kadaghanang nakapabor, bisan pag dyanitor? Di ba kadaghanan sa mga gapangurakot, kon di tanan, gahimo sa ingon aron magpaanyag, di lang sa ilang nawong, lawas, ug pamayhon, apan lakip balay ug aron makapanghambog nga nakabakasyon sa baybayong nindot, puti pa gyog bunbon? Nah, karon nga naa, libre na, sayop na hinuon? Lingaw-lingaw sa tag hunahuna ini, bi! He-he-he. —

Naa pay mga problemang emosyonal, sosyal, ug espiritwal nga dili mabahig gikan sa mga panginahanglanon sa bolsa, sa tiyan, ug sa utok. Ug walay mitutok anang mga problemaha niining minglabay nga pipila ka bulan...