LAUDATO SI’:

(Sa atong mainitong pagdawat ning labing ulahing ensiklikal ni Papa Francisco, nahunahunaan nako nga mapaambit kini sa hinay-hinay diha sa ato mismong pinulongan. Dili ko makaingon nga mao gayod kini ang tukmang hubad sa Binisaya apan sa akong makaya akong gipaningkamotan nga makuha ang unod niini. Ang nakanindot sa estilo ni Papa Francisco mao nga migamit siyag lengguwahe nga masabtan sa mga tawo. Hinaot unta nga pinaagi niini makalambigit kita sa ubang hugpong nga nagpadayon sa paglihok alang sa pagpakabana sa atong usa lamang ka puy-anan. – Taghubad) (Ikaunom nga Gula)

Ang Ebanghelyo Sa Kabuhatan

62. Nganong kinahanglan man nga kining maong dokumento nga gisulat alang sa tanang tawo nga may maayong kabubut-on, naggahin man og usa ka anib bahin sa gituohan sa mga tawo nga matuohon? Nakahibalo kaayo ko nga sa bahin sa politika ug pilosopiya dunay mga tawo nga hugtanon kaayong dili motuo sa usa ka Magbubuhat, o naghunahuna nga wala kiniy kalabotan [sa atong kahimtang], ug gumikan niini naghunahuna lamang nga hinungog ang adunahan kaayong matampo sa relihiyon ngadto sa usa ka malangkobong ekolohiya ug sa hingpit nga kalamboan sa tawo. Ang uban naghunahuna nga ang mga relihiyon usa lamang ka bahin nga kultura (subculture) nga angay lamang tugtan [sa pagpadayon]. Apan, ang siyensiya ug ang relihiyon, uban ang kaugalingon nilang pamaagi sa pagsabot sa reyalidad, mahimong mag-abot sa usa ka lawom nga panagsultianay nga magdala og bunga alang kanilang duha.

I. Ang kahayag nga gihatag sa pagtuo

63. Sa kakuti sa kahimtang sa krisis sa ekolohiya ug sa lainlaing hinungdan niini, kinahanglang makaamgo kita nga ang mga kasulbaran dili motumaw gikan lamang sa usa ka paagi sa pagsabot ug pag-usab sa reyalidad. Gikinahanglan usab nga ipakita ang lainlaing kalantip sa kultura sa katawhan, ang ilang arte ug balak, ang naa sa sulod sa ilang kinabuhi ug espiritwalidad. Kon tinudanay kitang nagpakabana sa pagpalambo sa usa ka ekolohiya nga makahimo sa pagpahiuli sa kadaot nga atong nahimo, walay sanga sa mga siyensiya ug walay matang sa kaalam nga angayng isalindot, ug kana naglangkob sa relihiyon ug sa pinulongan niini. Ang Simbahang Katoliko bukas alang sa pakigsultianay uban ang hunahuna sa pilosopiya; kini ang nagpahimo nga ang Simbahan nakahimo og lainlaing dokumento tali sa pagtuo ug sa hunahuna. Ang kalamboan sa sosyal nga pagtulun-an sa Simbahan nagarepresentar niining maong dokumento bahin sa mga sosyal nga hisgotanan; kining maong pagtulun-an angayng palamboon pa pinaagi sa pagtuki sa bag-ong mga hagit.

64. Dugang pa, bisan tuod kining maong Ensiklikal nagadawat sa pagpakigsultianay uban kang bisan kinsa aron nga sa hiniusa makaplagan nato ang mga agianan sa kagawasan, buot nakong sugdan sa pagpakita sa unsang paagiha ang pagtuo makahatag ngadto sa mga Kristiyano, ug sa uban pa nga dunay pagtuo, og dugang kadasig sa pag-atiman sa kinaiyahan ug sa labing alaot nilang kaigsoonan. Kon ang yanong kamatuoran sa pagka tawhanon makapalihok sa mga tawo sa pagpakabana sa kalikopan diin kabahin sila, ang mga Kristiyano sa ilang bahin “nakaamgo nga ang ilang kabilinggan sa kabuhatan, ug ang ilang tulubagon ngadto sa kinaiyahan ug sa Magbubuhat, mga sukaranang bahin sa pagtuo.” Makaayo sa tawo ug sa kalibotan sa kinatibuk-an kon kitang may pagtuo makaila pag-ayo sa atong kaakohan alang sa ekolohiya nga nagagikan gayod sa atong gituohan.

II. Ang kaalam sa mga gipangsaysay sa Bibliya

65. Sa walay paghisgot pagbalik sa tibuok teyolohiya sa kabuhatan, makapangutana kita unsay gisulti sa dagkong estorya sa Bibliya bahin sa kalambigitan sa mga tawo ug sa kalibotan. Sa unang estorya sa pagmugna diha sa Basahon sa Genesis, ang laraw sa Diyos nagalangkob sa pagbuhat sa tawo. Human sa pagbuhat sa lalaki ug babaye, “Nakita sa Diyos ang tanan nga iyang gibuhat, ug maayo gayod kini” (Gen. 1:31). Ang Bibliya nagatudlo nga ang matag lalaki ug babaye gibuhat tungod sa

gugma ug gibuhat diha sa larawan ug kaamgiran sa Diyos (itandi sa Gen. 1:26). Kini nagpakita kanato sa dakong kadungganan sa matag tawo, “kinsa dili lamang usa ka butang kondili usa ka tawo. Makahimo siya sa paghibalo sa iyang kaugalingon, sa pagpanagiya sa iyang kaugalingon, ug sa gawasnon nga paghatag sa iyang kaugalingon ug pagpakighiusa sa ubang tawo.” Si San Juan

Pablo II nag-ingon nga ang linain nga gugma sa Magbubuhat sa matag tawo, “naghatag sa babaye ug lalaki sa walay kinutobang kadungganan.” Kadtong nangako sa pagpanalipod sa tawhanong kadungganan makakaplag diha sa Kristohanong pagtuo sa labing lawom nga mga hinungdan alang niining maong kaakohan. Unsa kanindot ang kasegurohan nga ang matag kinabuhi sa tawo dili diay ingon sa gipadpad nga way tumong diha sa taliwala sa way paglaom nga kaguliyang, diha sa kalibotan nga gidumala sa lunlon nga kasulagmaan o sa walay kataposang pagbalik-balik sa mga panghitabo! Ang Magbubuhat makahimo sa pagsulti sa matag usa kanato: “Sa wala ko pa ikaw umola sa sabakan, nakaila na ako kanimo.” (Jer. 1:5). Gipanamkon kita sa kasingkasing sa Diyos, ug tungod niini “matag usa kanato bunga sa hunahuna sa Diyos. Matag usa kanato gikan sa kabubut-on, matag usa kanato gihigugma, matag usa kanato gikinahanglan.”

66. Ang mga sugilanon sa paghimo sa Diyos sa kabuhatan diha sa basahon sa Genesis, diha sa ilang kaugalingong simbolikanhon ug naratibong lengguwahe, adunay lawom nga mga pagtulun-an bahin sa pagka anaa sa tawo ug sa makasaysayanong reyalidad niini. Nagsugyot kini sila nga ang kinabuhi sa tawo nagasukad diha sa tulo ka sukaran ug hugot nga kalambigitan: uban sa Diyos, uban sa atong silingan ug uban sa yuta mismo. Matod sa Bibliya, naputol kining tulo ka mahinungdanong panaglambigitay, sa gawas ug sa sulod kanato. Kining maong pagkabuak mao ang sala. Ang panag-uyon tali sa Magbubuhat, sa tawo ug sa kabuhatan sa kinatibuk-an natugaw pinaagi sa atong pagkuha sa luna sa Diyos sa wala nato pag-ila sa atong kakulangan isip linalang lamang. Kini mao hinuon ang nagguba sa pagtugot kanato sa “pagdumala” sa yuta (itandi sa Gen. 1:28), sa “pagtikad ug pag-atiman niini” (Gen. 2:15). Bunga niini, ang hapsay nga panaglambigitay sa sinugdan tali sa mga tawo ug sa kinaiyahan duna nay bikil (itandi sa Gen. 3:17-19). Mahinungdanon nga ang kahapsay nga nasinati ni San Francisco sa Assisi uban sa tanang binuhat nakita isip usa ka pag-alim niining maong pagkabuak. Nag-ingon si San Bonaventura nga, pinaagi sa panag-uliay sa matag linalang sa tibuok kalikopan, si San Francisco ingon sa mibalik sa kahimtang sa tiunay nga kainosente (original innocence). Kini mao ang singgit gikan sa atong kahimtang karong panahona, diin ang sala makita diha sa tanang gahom sa kagun-oban diha sa mga gubat, sa lainlaing matang sa pagdagmal ug pagpanamastamas, ang pagbiya sa labing huyang, ug ang pag-atake sa kinaiyahan.

67. Dili kita Diyos. Ang yuta nag-una kanato ug gihatag kini kanato. Kini nagtugot kanato sa pagtubag sa sugo nga sa Hudeyo-Kristiyano nga panghunahuna, sumala sa gisaysay sa Genesis nga naghatag sa tawo og “gahom” sa yuta (itandi Gen. 1:28), nagpatunhay sa walay pagpugong nga pagpahimulos sa kinaiyahan nga naghulagway kaniya isip agalon ug may kinaiya nga tigguba. Dili kini husto nga paghubad sa Bibliya segun sa nasabot sa Simbahan. Bisan tuod tinuod nga may mga higayon nga kitang mga Kristiyano nasayop sa paghubad sa Kasulatan, karong panahona kinahanglang magmakusganon kita sa pagsalindot sa hunahuna nga ang atong pagka hinimo diha sa hulagway sa Diyos ug pagka hinatagan og gahom sa pagdumala sa yuta naghatag lamang og rason sa hingpit nga pagdumala sa ubang linalang. Kinahanglang basahon ang mga gipangsulat sa Bibliya diha sa kahimtang diin kini nahisulat, uban ang tukmang paghubad (hermeneutic), pag-ila nga nag-ingon kini sila kanato sa “pagtikad ug pag-atiman” sa hardin sa kalibotan (itandi sa

Gen. 2:15). Ang “pagtikad” nagpasabot sa paghikay sa yuta, pagdaro o pag-uma, samtang ang “pag-atiman” nagpasabot sa pag-amuma, pagpanalipod, pagdumala ug pagpatunhay. Kini nagpasabot sa panaglambigitay nga may managsamang kaakohan tali sa mga tawo ug sa kinaiyahan. Matag komunidad makahimo sa pagpahimulos sa kaadunahan sa yuta segun sa gikinahanglan niini alang sa panginabuhian, apan may kaakohan usab kini sa pagpanalipod sa yuta ug sa pagseguro nga magpabilin kining magmabungahon alang sa umaabot nga kaliwatan. “Ang yuta iya sa Ginoo” (Sal. 24:1); siya ang tag-iya “sa yuta uban ang tanang sulod niini” (Dt. 10:14). Busa dili uyon ang Diyos sa hingpit nga pagpanag-iya: “Dili mahimong paliton ang yuta hangtod sa hangtod, kay akoa ang yuta; kay langyaw kamo ug lumalabay uban kanako” (Lev. 25:23).

68. Kining maong kaakohan alang sa yuta sa Diyos nagpasabot nga ang mga tawo nga gihatagan og kahibalo, kinahanglang motahod sa mga balaod sa kinaiyahan ug sa tandogong mga panagtimbang (equilibria) sa matag linalang niining kalibotana, kay “misugo siya ug sila nangahimo; ug gipahimutang niya sila hangtod sa hangtod; gihimo niya ang ilang mga utlanan ug gipaangay niya ang usa ka balaod nga dili na mausab” (Sal. 148:5b-6). Ang mga balaod nga makita diha sa Bibliya anaa sa mga kalambigitan, dili lamang tali sa matag tawo kondili uban usab sa laing mga butang nga may kinabuhi. “Dili mo lang pagatan-awon ug dili tabangon ang asno o ang baka sa imong igsoon nga matumba sa dalan… Kon makakita kag salag sa langgam sa bisan unsa nga kahoy o sa yuta, nga may mga kuyabog ug mga itlog ug ang inahan nagluob sa mga kuyabog ug mga itlog; ayawg kuhaa ang inahan ug ang mga piso” (Dt. 22:4, 6). Buyon niining maong mga linya, ang pagpahulay sa ikapitong adlaw dili lamang alang sa mga tawo, apan usab aron “nga ang imong baka ug ang imong asno makapahulay usab” (Ex. 23:12). Tataw, ang Bibliya wala maghisgot bahin sa bangis nga pagkasentro-sa-tawo (anthropocentrism) nga walay pagpakabana sa ubang linalang.

69. Lakip sa atong kaakohan sa paggamit sa mga butang sa husto nga paagi, gitawag kita sa pag-ila nga ang ubang linalang nga may kinabuhi may bili diha sa mga mata sa Diyos: “pinaagi sa ilang pagka anaa gibalaan ug gihimaya nila siya”, ug matuod gayod nga, “ang Ginoo nalipay sa tanan niyang mga buhat” (Sal. 104:31). Tungod sa atong talagsaong dungog ug sa atong gasa sa salabotan, gitawag kita sa pagtahod sa kabuhatan ug sa mga balaod nga anaa niini, kay “gitukod sa Ginoo ang yuta pinaagi sa kaalam” (Pan. 3:19). Sa atong panahon, ang Simbahan wala lamang mag-ingon nga ang ubang linalang hingpit nga ipailawom alang sa kaayohan sa mga tawo, ingon nga wala silay bili sa ilang pagka sila ug puyde natong himoon ang bisan unsa nga gusto natong buhaton kanila. Ang mga obispo sa Alemanya nagtudlo nga, kabahin sa ubang linalang, “mag-ingon kita nga una ang kabahin sa ilang pagka linalang kay sa ilang kagamitan”. Ang

Ang mga sugilanon sa paghimo sa Diyos sa kabuhatan diha sa basahon sa Genesis, diha sa ilang kaugalingong simbolikanhon ug naratibong lengguwahe, adunay lawom nga mga pagtulun- an bahin sa pagka anaa sa tawo ug sa makasaysayanong reyalidad niini.

Katesismo tataw ug kusganong nagasaway sa usa ka sayop nga pagkasentro-sa-tawo: “Matag linalang nagaangkon sa iyang talagsaong kaayo ug kahingpit… Matag usa sa lainlaing linalang, gimbut-an sa pagka binuhat niini, nagasalamin sa iya mismong kahimtang sa usa ka bidlisiw sa walay kinutobang kaalam ug kaayo sa Diyos. Busa kinahanglang motahod ang tawo sa talagsaong kaayo sa matag linalang, aron sa paglikay sa bisan unsang sayop nga paggamit sa mga butang.”

70. Sa sugilanon ni Kain ug Abel, nakita nato giunsa pagdala si Kain sa kasina aron himoon ang dakong buhat sa kawalay kaangayan batok sa iyang igsoon, nga maoy nakaputol sa panaglambigit tali kang Kain ug sa Diyos, ug tali kang Kain ug sa yuta diin siya gipapahawa. Makita kini sa tataw diha sa madulaong panagbayloay tali sa Diyos ug ni Kain. Nangutana ang Diyos: “Hain si Abel, ang imong igsoon?” Mitubag si Kain nga wala siya makahibalo, ug mipadayon ang Diyos: “Unsay imong gibuhat? Ang tingog sa dugo sa imong igsoon nagapanawag kanako gikan sa yuta. Ug gitunglo ikaw gikan sa yuta” (Gen. 4:9-11). Ang walay pagpakabana sa katungdanan sa pag-atiman ug pagpalungtad sa hustong pakiglambigit sa akong silingan, kansang pagamuma ug pag-alima akong katungdanan, makaguba sa akong pagpakiglambigit sa akong kaugalingon mismo, sa uban, sa Diyos ug sa yuta. Kon kining tanang kalambigitan mapasagdan, kon ang kaangayan wala na sa yuta, ang Bibliya nagsulti kanato nga anaa sa kakuyaw ang kinabuhi. Makita nato kini diha sa sugilanon ni Noe, diin ang Diyos naghulga sa pagpalayo sa katawhan tungod sa kanunayng pagkapakyas sa pagtuman sa mga kinahanglanon sa kaangayan ug kalinaw: “Akong gimbut-an ang pagtapos sa tanang unod; kay ang yuta napuno na sa kapintas tungod kanila” (Gen. 6:13). Kining mga sugilanon sa kakaraanan, nga puno sa simbolismo, nagasaksi sa usa ka hugot nga pagtuo nga atong giambitan karong panahona, nga ang tanang butang may kalambigitan sa usag usa, ug nga ang matuod nga pag-atiman sa atong mga kinabuhi ug sa atong mga kalambigitan sa kinaiyahan dili bulag sa pag-igsoonay, kaangayan ug kamatuohon ngadto sa uban.

71. Bisan “ang kadaotan sa tawo dako na diha sa yuta”

(Gen. 6:5) ug ang Ginoo “nagmahay nga iyang gihimo ang tawo sa ibabaw sa yuta” (Gen. 6:6), apan, pinaagi kang Noe, nga nagpabiling walay sala ug matarong, mihukom ang Diyos sa pag-abli sa dalan sa kaluwasan. Niining paagiha gihatagan niya ang katawhan sa kahigayonan sa usa ka bag-ong pagsugod. Usa lamang ka tawo ang gikinahanglan aron sa pagpahiuli sa paglaom! Ang Biblikanong tradisyon tataw nga nagpakita nga kining maong pagbag-o nagkinahanglan og pagpahiuli ug pagtahod sa mga ritmo nga nakulit diha sa kinaiyahan pinaagi sa kamot sa Magbubuhat. Makita nato kini, pananglitan, diha sa balaod sa Adlaw sa Pagpahulay (Sabbath). Sa ikapito ka adlaw, mipahulay ang Diyos gikan sa tanan niyang buhat. Gimandoan niya ang

Israel sa paglain sa ikapitong adlaw isip adlaw sa pagpahulay, (itandi sa Gen. 2:2-3; Ex. 16:23; 20:10). Sa samang paagi, matag pito ka tuig, usa ka tuig (sabbatical year), ang gigahin alang sa Israel, usa ka hingpit nga pagpapahulay sa yuta (itandi sa

Lev. 25:1-4), panahon nga gidili ang pagpugas ug ang usa ka tawo moani lamang sa unsay iyang gikinahanglan gayod aron makalahutay ug aron makapakaon sa iyang banay (itandi sa Lev. 25:4-6). Sa kataposan, human sa pito ka semana sa katuigan, nga nagpasabot og kap-atan ug siyam ka tuig, gisaulog ang Hubileyo isip tuig sa malangkobong paghatag og pasaylo ug “kagawasan sa tibuok kayutaan alang sa tanang nanimuyo niini” (itandi sa Lev. 25:10). Mitumaw kining maong balaod isip usa ka pagsulay sa paghatag og kasegurohan sa balanse ug kaangayan diha sa ilang mga relasyon sa uban ug sa yuta diin sila nagpuyo ug nag-ugmad. Sa samang higayon, pag-ila kadto nga ang gasa sa yuta sa mga bunga niini iya sa tanan. Kadtong nagtikad ug nag-alima sa yuta may kaakohan sa pagpaambit sa mga bunga niini, ilabi na ngadto sa mga kabos, sa mga balo, sa mga ilo ug mga langyaw diha sa ilang taliwala: “Sa panahon nga mag-ani kamo sa inyong yuta, ayaw hutda pag-ani hangtod sa daplin sa inyong uma, ni hagdawan ninyo ang inyong uma nga gianihan. Ug ayaw ninyo hagdawi ang inyong parasan, ni pamuniton ang mga ubas nga nangahulog sa inyong parasan; sayloi ninyo kini alang sa mga kabos ug sa mga nanagpanaw” (Lev. 19:9-10).

72. Ang mga Salmo kanunayng nagdasig kanato sa pagdayeg sa Diyos nga Magbubuhat, “kinsa nagbuklad sa yuta ibabaw sa katubigan; kay ang iyang way paglubad nga gugma nagpadayon sa kahangtoran” (Sal. 136:6). Nagadapit usab ang mga Salmo sa ubang linalang sa pag-apil kanato niining maong pagdayeg: “Dayga Siya, Adlaw ug Bulan, dayga Siya kamong tanang masanag nga mga bituon! Dayga Siya, kamong halangdong kalangitan, ug kamong katubigan ibabaw sa kalangitan! Padayga sila sa ngalan sa Ginoo, kay mimando Siya ug sila nangahimo” (Sal. 148:3-5). Wala lang kita mahimugso pinaagi sa dakong gahom sa Diyos; nabuhi usab kita uban Kaniya ug duol Kaniya. Mao nga nagasimba kita Kaniya.

73. Ang mga sulat sa mga propeta nagadapit kanato sa pagkaplag sa bag-ong kusog sa panahon sa pagsulay pinaagi sa pagpamalandong sa Gamhanan-sa-Tanang Diyos nga mibuhat sa kalikopan. Apan ang walay kinutobang gahom sa Diyos wala maggiya kanato sa pagpahilayo sa iyang amahanong kalumo, tungod kay diha kaniya ang pagbati ug ang kusog nahiusa. Gani, ang tanang espiritwalidad nga maayo managsama nga nagaabiabi sa Diyosnong gugma ug pagdayeg, may pagsalig diha sa Ginoo tungod sa iyang walay kinutobang gahom. Diha sa Bibliya, ang Diyos nga nagapalingkawas ug nagaluwas mao gihapon ang Diyos nga naghimo sa kalikopan, ug kining duha ka Diyosnong pamaagi sa paglihok nadugtong sa hugot ug dili mabulag nga kahimtang. “A, Ginoong Diyos! Ikaw ang nagahimo sa kalangitan ug sa yuta pinaagi sa dako mong gahom ug pinaagi sa pagdupa mo sa imong bukton! Walay lisod kaayo alang kanimo… Gipagawas mo ang imong katawhang Israel gikan sa Ehipto uban ang mga timaan ug mga kahibulongan” (Jer. 32:17, 21). “Ang Ginoo walay kataposang Diyos, ang Magbubuhat sa mga utlanan sa yuta. Dili Siya maluya ni kapoyon; walay makatugkad sa iyang salabotan. Naghatag

Siyag kusog sa naluya, ug naglig-on Siya sa mga walay gahom” (Is. 40:28b-29).

74. Ang kasinatian sa pagkabihag ngadto sa Babilonya nakahimo og krisis-espiritwal nga maoy naggiya ngadto sa mas lawom nga pagtuo sa Diyos. Karon ang iyang mamugnaong kagamhanan-sa-ngatanan gihatagan og luna sa garbo aron sa pagdani sa mga tawo sa pagpabalik sa ilang paglaom diha sa taliwala sa ilang makaluluoyng kalisod. Sa mga siglong minglabay, sa laing panahon sa pagsulay ug pagpanglutos, dihang ang Imperyong Romano nagapatuman sa hingpit niyang gahom, nakakita pag-usab ang mga matuohon og kahupayan ug paglaom diha sa nagatubong pagsalig sa Labing Gamhanang Diyos: “Dako ug halangdon ang imong mga buhat, O Ginoo Diyos nga Labing Gamhanan! Matarong ug matuod ang imong mga pamaagi!”

(Gip. 15:3). Ang Diyos nga mihimo sa kalikopan gikan sa wala makahimo usab sa pag-apil dinhi niining kalibotana ug pagbuntog sa matag matang sa daotan. Ang walay kaangayan dili ingon nga dili mabuntog.

75. Ang usa ka espiritwalidad nga nalimot sa Diyos isip Labing Gamhanan ug Magbubuhat dili gayod madawat. Ingon niini ang atong sangpotan, pagsimba sa mga gahom sa yuta, o sa atong kaugalingon, pag-ilog sa luna sa Diyos, hangtod na gani sa punto sa pag-angkon sa walay kinutobang katungod sa pagyatak sa iyang linalang. Ang labing maayong paagi sa pagpahiuli sa katawhan ngadto sa ilang angay nga luna, pagpahunong sa ilang pag-angkon sa hingpit nga pagdumala sa yuta, mao ang paghisgot pag-usab sa hulagway sa Amahan nga nagahimo ug mao lamang ang nanagiya sa kalibotan. Kay kon dili, ang mga tawo kanunay gayod nga mosulay sa pagpahimutang sa ilang kaugalingong mga balaod ug mga interes sa reyalidad. (PADAYONON)