Ang Gilay-on Sa Kampo Blangko
Giasoy ni Ingko Takyo Laroa ang iyang kasinatian sa kombate batok ni Heneral Monfort ug sa mga tawo niini…
In the early morning of 8 January 1900, an American force, comprising three companies of the 19th Infantry, under the overall command of Col. McClernand, began a multipronged assault on insurgent strongholds in the Sudlon mountains…
--RESIL B. MOJARES, The War Against the Americans, Resistance and Collaboration in Cebu 1899-1906, Ateneo de Manila University,1999
(Ikaduhang Bahin)
DUGAY nga wa motubag ang bata. Nagsige lang siyag tutok sa dagko ug kubalong mga kumagko sa iyang abogong mga tiil. Mihuros na man ang habagat ug mingulob ang kalibotan. Miyahat ang bata ngadto sa tigulang ug sa madamgohon ug luhaong mga mata misugod sa iyang sugilanon.
“Ang akong Nanay Felipa labandera sa kombento sa simbahan sa Talisay,” sugilon sa bata. “Kada semana, moanha siya sa kombento aron pagkuha sa mga labhanan. Kanunay kong ikuyog sa akong nanay inig-anha namo sa kombento. Gusto sad kaayo ko kay kanunay man kong hatagan og hiniwang pan sa kosinero sa pari. Porbidang lamia ipares sa tinughong sa pan sa pari.”
“Unya?” aghat ni Ingko Takyo Laroa sa bata aron mopadayon kini sa iyang estorya.
“Bahin sa tinughong ug sa pan?”
“Dili… yamat na…” ni Ingko Takyo Laroa pa nga morag napikal, “bahin sa imong nanay.”
“Aw… Pagbangon ko niadtong adlawa, Ingko, daan na kong gikulbaan. Ambot ngano, basta gikulbaan gyod ko. Niadtong adlawa diay diha si Padre Venancio Malpaso sa kombento... mibisita sa parokya kay gustong motan-aw sa dakong asyenda sa mga prayle sa Talisay ug Minglanilla. Wa ko makakuyog sa akong nanay niadtong higayona kay nanakop man ko sa among tulo ka itik aron ibaligya sa merkado sa Tabunok pagkaugma kay tabo man…”
Miyango-yango si Ingko Takyo Laroa kay ginindotan sa estorya sa bata. Nanampiling siya samtang nagpirok-pirok ang mga mata. Wala na mag-aso ang iyang tinustos apan wa siya magtagad niini.
“Mingaw ang kombento niadtong higayona kay ang kura sa parokya namunyag man sa mga bata didto sa simbahan. Apan ingon ni Bidok, ang tigsilhig sa kombento, pagkamatngon kuno sa akong nanay nga lain nag tuyo si Padre Venancio Malpaso kaniya, buot unta kuno kining mogula sa lawak sa pari. Apan nagplano na tingaling daan ang salbahis nga pari sa iyang tuyo niadtong adlawa kay wa man kuno makagawas si Nanay Felipa. Maayo kunong pagkatrangka ang pultahan. Mao tong mikatkat na lang si Nanay sa tamboanan ug misinggit nga kon moduol ang pari kaniya moambak siya ug magpakamatay. Wa maminaw si Padre Venancio Malpaso, mao tong miambak na lang si Nanay Felipa sa habog nga tamboanan ug namatay. Nabunal ang iyang ulo sa estatuwa ni Hesukristo didto sa ubos nga nagpakita sa Iyang kasingkasing nga gibaksan sa tunokong bagon ug gilagbasan pa gyod sa mahait nga punyal...!” Mihingos si Paquito Duhaylungsod. May luhang nanaligdig sa iyang mga mata.
“Ang imong tatay diay, unsa may iyang gihimo tapos sa nahitabo?”
Mikalit pagminghoy ang nawong sa bata. Nanarapo siya sa iyang nawong sa bukton sa iyang sininang gision ug mitubag:
“Wa man koy tatay, Ingko. Kon akong pangutan-on kaniadto ang akong nanay bahin sa akong tatay, di siya motingog… mohilak hinuog maayo. Mao tong dili na lang ko mamugos niya pagpatugan….”
“Siyaro sad og wa gyoy nahibawo bahin sa imong tatay. Bisag mga hungihong lang god dihang diyotay?”
“Ang akong apohan, si Tata Insong, miingon nga ang akong tatay kuno usa ka sarhento sa mga guardia civil nga napatay sa mga pirata sa ngilngig nga engkuwentro didto sa baybayon sa Bantayan…”
Nakapanglingo-lingo ang tigulang tapos mabati ang estorya sa bata. Ngilngig sad diay ning bataa, da, nakaingon siya sa hilom.
SAMOK ug kanunayng makapakitbi sa atay ang kinabuhi sa mga rebolusyonaryo sa ilang kampo sa Sudlon. Matag adlaw, madungog ni Paquito Duhaylungsod ang mga estorya nga mohamok kaniya hangtod sa iyang pagkatulog: banhig dinhi ug banhig didto; engkuwentro dinhi ug engkuwentro didto: sa Asturias, sa Sibonga, sa Mandawe, sa Naga, sa Danao, sa Argao. Ang mga rebolusyonaryong nakalas sa pinusilay moabot sa kampo nga pinutos na sa gisiong mga banig nga hiniktan og pisi o uway.
Manlimbawot ang mga balhibo sa bata nga maminaw sa mga estorya bahin sa dugoong sangka sa Pulang-Bato: mga bayoneta batok mga sundang, mga sable batok mga pinuti. Magsiga ang iyang mga mata nga maminaw sa estorya bahin sa kamang sa Oslob nga miresulta sa kamatayon sa tulo ka rebolusyonaryo ug duha ka Kano ug sa gikamang nga kolaborador.
Usahay, may mga samaran nga magtiyabaw nga moabot sa kampo: naputlan sa kamot o naduslakan sa tiyan; nalubngan sa bala ang tiil o dakong samad sa abaga nga agi sa mahait nga sable. May mga estorya usab nga maghisgot bahin sa nagpatrolyang mga
Kano nga nakalas ang kadaghanan. Sa Balirong, pananglitan, gibanhigan sa bahan nga gipangulohan ni Heneral Alino ang nagpatrolyang mga Kano. Ang mga Kano namatyan og lima. Ang usa nga naangol nakadagan hangtod sa kapilya sa baryo apan wa siya lung-i og gukod sa mga tawo ni Heneral Alino. Ang Kano didto kabsi sa gininhawa sa tiilan sa Santo Kristong karaan.
Kausa, naabtan ni Paquito Duhaylungsod si Dodong Talisik nga mitibi samtang naghingak-hingak nga himalatyon. Mibulontaryo siya nianang buntag nga mouban kang Estong Lagac nga manaog sa Lagtang aron pagkuha sa donasyon nga unom ka gantang nga bugas-mais ug usa ka bulig-saging nga gardaba gikan sa kamalig ni Consorcio Manatad. Demalas lang kay nakit-an sila sa lima ka sundalong Kano nga nagpatrolya. Nahitabo dayon ang engkuwentro. Ug kay si Dodong nagpas-an man lagi sa lima ka gantang bugas-mais nga gisulod sa sako, wa dayon siya makadagan ug siyay unang naigo sa nagtuasik nga mga bala sa mga Kano. Si Estong Lagac nalibre kay nakaitsa man dayon sa usa ka bulig
saging pagpaghot na sa mga armas sa mga Kano.
Ang mga estorya ug ang adlaw-adlawng mga hitabo sa kampo nahimong mga tinuod sa kalibotan nga nailhan sa batanong kaisipan ni Paquito Duhaylungsod. Ug ang hulagway ning maong kalibotan pugosong nagpatuo sa bata nga ang tinuod nga kalibotan ingon gayod niini, busa kanang gihisgotan sa uban nga kalibotang malinawon, may kaangayan ug buhong sa gipangayo sa tiyan ug sa diwa, mugna lang sa latagawng mga kaisipan— kalibotan nga mahimong gukdon sa hunahuna sama sa pangandoy o pangitaon diha sa wanang sa mga damgo, apan dili maagpas sa mga tiil o sa lahutay sa lawas kay ang gilay-on niini gikan sa kalibotan nga iyang nailhan dili man masukod sa mga kilometrahe.
Apan ang mga sugilanon ni Ingko Takyo Laroa bahin sa Kampo Blangko kusganong mitapot sa kaisipan ni Paquito Duhaylungsod, kanunayng nanguhit sa sidsid sa iyang kahimungawong ug mowakli sa iyang pagduhaduha sa katinuod sa maong kalibotan.
Sa ngadto-ngadto, sa dis-og nga hilom kaayo sama sa pagabot sa pagtuo, nangambisyon si Paquito Duhaylungsod nga unta kasugdan na niya ang panaw paingon sa halayong Kampo Blangko.
MAAYONG pagkapahimutang sa duyan si Ingko Takyo Laroa, nagpabuhot sa iyang tinustos samtang naglantaw sa gabii nga gihayagan sa takdol nga Buwan. Ang duyan gitabyog-tabyog og diyotay sa buotang ayaay sa bukid ug ang higot nga pisi sa duyan hugot nga miagik-ik.
Didto si Paquito Duhaylungsod atbang sa tigulang, naglingkod sa bangkong kawayan samtang nagsandig sa dakong punoan sa bayabas nga mao usab ang gihiktan sa pisi sa duyan. Ug kay dugay mang wa motingog si Ingko Takyo Laroa kay morag nagduka man kini, si Paquito Duhaylungsod maoy unang mitugaw sa kahilom nga nag-ulang tali kanila: “Unsa mang hitaboa, Ingko, nga nakaadto man ka sa Kampo Blangko?” Ang dakong Buwan mipundo sa ilang ulohan, daw nagpaabot sa tubag ni Ingko Takyo Laroa.
Nangigham ang tigulang ug mipirok-pirok makadiyot sa iyang mga mata. Milantaw siya sa bata. “Wa pa ba diay ko makahisgot ini?”
“Wa pa, uy. Lain man tong gihisgotan nimo kaniadto.” Gidapuwasan sa tigulang ang iyang nawong sa kubalong mga palad. Unya misugod siya: “Sa miaging tuig god, diriyot ko mamatay sa engkuwentro namo didto sa Linao, duol gyod sa utlanan tali sa Talisay ug Minglanilla. Nagtuo gyod kong mamatay na ko niadtong awaya. Laliman ka nga diriyot man mahunlos ang akong walang abaga, naigo sa tigbas sa sable ni Tenyente Monfort, ang hepe sa mga guardia civil sa Pardo, nga niadtong higayona nagpatrolya sa Minglanilla kay nakabalita nga may kagubot didto. Pag-uli na nila, sila maoy among nasugatan pagluwak namo sa Mananga. Kana si Tenyente Monfort, Dong, sultihan ta lang ka, hilabihang isoga anang tawhana. Nailhan sab siya sa mga Sugboanon nga salbahis kaayo. Daghan ang nainutil sa iyang mga kamot. Daghan kaayong nanganti nga kunis-kunison gyod nila si Monfort kon ilang makuha. Usa ko sa naglagot anang tawhana kay gawas nga hambogero kaayog dagway, siya sab ang nagpahabas sa akong katubhan sa San Isidro, Talisay, nga nanglipang na unta.
“Nagsakay si Tenyente Monfort sa iyang kabayo samtang ang iyang mga tawo nga mga napulo tingali, nanglakaw lang. Hapon na. Ang Adlaw misaliid na sa bukid ug limbahon nag mga bidlisiw.
“Sa among bahin, tingali may dose ming tanan, apil na si Heneral Alino nga milugsong sa Talisay niadtong adlawa kay kasal man sa iyang pag-umangkon nga taga Poblasyon, Talisay, pagkaugma, Domingo.
“Nagkomedyahay pa mi si Budoy samtang nagsigeg panapdas sa mga lamok nga nagsigeg hagiyong sa among palibot. Labong god kaayo nang mga kupungkupong sa daplin sa sapa sa Mananga.
“Pagtaudtaod, nalantawan namo ang bahan ni Tenyente Monfort nga baskog kaayong nanglakaw sa abogong dalan sa Linao. Wa mi makatingog og kadiyot. Unya nangutana si Heneral Alino kon mosustener ba mi og away niadtong orasa. Misurok og maayo ang akong dugo nga nagtan-aw kang Tenyente Monfort nga nagsakay sa iyang kabayo, naghapyod-hapyod sa iyang labong nga bigote.
“‘Pahimuslan ta ning higayona, Heneral,’ miingon ko. ‘Sige birahan ta.’”