Mga Pulong Panghubit Sa Binisaya (2): Pungwayon
GAWAS sa paghubit sa mga pungan ( noun) pinaagi sa mga pungway ( adjective), lain nga makatabang aron mahimong mas tin-aw pa ang gisulti o gisulat mao ang paghubit usab sa mga punglihok ug bisan sa mga pungway mismo.
Sa kapahayag ( sentence) nga “Nakakita ko og gamayng hulmigas nga naglakaw,” mahimo pang tin-awon og samot ang mosunod: Kanus-a siya nakakita sa hulmigas? Unsa gyod kagamay ang hulmigas? Giunsa paglakaw (o unsay linakwan) sa hulmigas? Alang niini, mahimo natong usbon ang kapahayag sa ingon niini: “Nakakita ko kaganina og gamay kaayo nga hulmigas nga puwerteng paspasa nga naglakaw.”
Dinha sa atong giusab nga kapahayag, makita nato ang gisal-ot nga mga pulong nga “kaganina” (naghubit o naghulagway kanus-a nahitabo ang pagkakita og hulmigas), “kaayo” (nagdugang paghubit sa kagamyon sa hulmigas), ug “puwerteng paspasa” (naghulagway kon giunsa paglakaw o unsay linakwan sa hulmigas). Kini nga mga pulong mao ang gitawag nga mga PUNGWAYON ( adverb sa Iningles o pangabay sa Tinagalog).
Ang pungwayon mao ang sangkap sa pamulong ( part of speech) nga gilangkoban sa mga pulong o hugpong sa mga pulong o pulongan ( phrase) nga nagahubit o nagahulagway ( describe) sa mga punglihok ( verb), pungway ( adjective) o kaha sa lain pang pungwayon.
Sa atong pananglitan, ang “kaganina” naghubit sa punglihok nga “nakakita”. Ang “kaayo” usab naghubit sa pungway nga “gamay”. Samtang ang hugpong sa mga pulong nga “puwerteng paspasa” naghulagway sa punglihok nga “naglakaw”. Kon ukiton pa gyod, sa pulongan (puyde kaha ni tawgon pod nga “hugpulong”?) nga “puwerteng paspasa” ang “paspas(a)” mao ang pungwayon nga naghulagway gyod sa punglihok nga “paglakaw” samtang ang “puwerte(ng)” usa pod gihapon ka pungwayon nga naghubit sa lain pang pungwayon nga mao ang “paspas(a)”.
Mga Batakang Matang sa Pungwayon
ANG mga pungwayon mahimong iklasipikar sa lainlaing matang depende sa unsa nga hiyas o aspeto sa punglihok, pungway o laing pungwayon ang gihubit niini. Sa ubos, gihikyad ang kahulogan sa maong nagkalainlaing matang sa pungwayon, ug gihatagan nato og mga pananglitan ang matag usa. (Ang mga pungwayon sa matag pananglitan gisulat nga pinahandag ( italized) samtang ang pulong nga gihubit niini dunay badlis sa ilalom,) Bantayi usab nga ang pungwayon mahimong mahauna o maulahi sa gihubit niini. Dugang pa, ang pungwayon mahimong usa ra ka pulong o kaha langkoban sa usa ka hugpong sa mga pulong.
Pungwayon sa Pamaagi. Sa Iningles, kini ang adverb of manner. Gihubit niini kon giunsa o sa unsang pamaagi gihimo o gipahitabo ang usa ka butang. Ang sagad niining ihubit mao ang mga punglihok.
Mga pananglitan:
Mainampingon niyang gikugos ang puya.
Nagdali-dali ko og sibat.
Nahinanok siya og katulog.
Gihapak niya og kusog ang pultahan.
Gitutokan ko niya pag-ayo.
Pungwayon sa Dapit. Mao ni ang adverb of place sa Iningles. Naghatag kinig dugang kasayoran diin mahitabo ang gihisgotan sa usa ka punglihok.
Mga pananglitan:
Milingkod ko sa iyang tapad.
Mibaktas mi padulong sa eskuylahan.
Ibutang nang sud-an diha,
Mitago ko ilawom sa katre.
Midagan siya paduol nako.
Pungwayon sa Panahon, o adverb of time. Nagatin-aw kini kanus-a nahitabo ang gihisgotan sa punglihok.
Mga pananglitan:
Mianhi si Karla ganina.
Pagkataudtaod nipahawa siya.
Nakatagpilaw ko og hapit usa ka oras.
Natanggong ko sukad gahapon.
Naghinuktok siya tibuok adlaw.
Pungwayon sa Kasubsob o Kapirmehon. Gitawag og adverb of frequency sa Iningles, nagapaklaro kini unsa kasubsob o kapirme ang panghitabong gisangpit sa usa ka punglihok.
Mga pananglitan:
Panagsa ra siya motungha.
Adlaw-adlaw ko mangguna.
Ingon ang dentista nga kinahanglan ko manepilyo katulo sa usa ka adlaw.
Kasagaran sayo siya moabot.
Sinemana (o matag semana) mi mangompra.
Pungwayon sa katagi ( extent/degree). Nagahatag kinig mas klarong hulagway o ideya sa “sukod” sa kinutoban, langkob, kadak-on o kadaghanon sa gihubit nga punglihok, pungway o laing pungwayon.
Mga pananglitan:
Bugnaw kaayo ang tubig.
Sobra kainit ang kape.
Dili kaayo siya kusgan.
Labihan kamahal ang iyang ng sapatos.
Haskang taasa sa lubi. —
Ang pungwayon mao ang sangkap sa pamulong (part of speech) nga gilangkoban sa mga pulong o hugpong sa mga pulong o pulongan (phrase) nga nagahubit o nagahulagway (describe) sa mga punglihok (verb), pungway ( adjective) o kaha sa lain pang pungwayon.