Hala, 150 ra diay gyoy atong mahigala!?
MORAG lima na ka klase sa tawo ang akong gakakitan sa kalibotan karon. Una kanang mga tawo nga gihimong puhunan ang ilang katingala sa kawanangan. Diri, ang lider si Elon Musk nga gawas nga duna nay rocket ngadto sa Mars, duna pay proyekto nga NeuraLink diin naa na siyay unggoy nga nabutangan anang microchip nga gisudlan og daghang kahibalo sama sa encyclopedia, ug uban pa. Ang unggoy karon bag-o lang nataho nga nagdula og chess batok sa computer. Kabasa na ba pod kaha ni nga unggoy og Bisaya, ba? He-he-he.
Gawas kang Elon on Musk, daghan ang nagpunting sa ilang utok sa pagsabot abot sa kawanangan. Nindot man gyod sab patughan ghan atong kagana makahibalo unsay naa sa kawanangan. Mao ni ang mga tawo awo nga akong tan-aw nakigdula sa a ugma. Naa na kunoy batan-ong an-ong babaye nga mibulontaryong ontaryong mopuyo sa planetang ang Mars ug daghang huhungihong nga karon pa lang butangan na siyag microchip aron on ang tanang kahibalo lo nga nakumkom nas s tawo diris kalibotan n masugdan nag tanom sa iyang utok karon pa lang. Daghan nag pangutana unsa kaha nga kahibalo ang angay niyang dad-on sa Mars nga isulod anang microchip nga ibutang ang sa iyang utok? Gawas was sa siyensiya, magdala ala ba sab siyag nindot nga ga mga sonata ug hulagway y sa iyang paboritong artista sa usa ka salidang nakigdumog mog og wakwak?
Ngilo! Gahiyak-hiyak -hiyak akong tiyan. Dawbi kon wala tuoy mga maligno didtong mokaon og g tawo apan daghang kagaw nga sama sa corona virus, o mas ngilngig pa? Dayon si Satanas didto dili na halas apan dragon? Paita. Ha-ha-ha. Ngano pong moadto tas Mars aron ato kining himoong pinuyanan, samtang atong giguba ning atong kalibotang gipuy-an, sa? Gubota! Mao tingaling mahal kaayo ang Tesla nga mga kotse karon kay gawas nga moderno ang disenyo ug teknolohiya niini, kang Elon Musk kini nga negosyo, ang ginansiya maoy iyang gigamit aron matughan iyang damgo nga maghimog komersiyal nga ayroplanong kasakyan sa gustong moadto sa Mars.
Daghan na ang atong nahibaloan mahitungod sa kawanangan karon. Kaniadto, mga magbabalak ra ug mga manag-uyab ang gahangad-hangad sa Bulan ug sa mga bituon. Karon, gawas sa mga siyentista, lakip na negosyante gatutok sa kawanangan, ug mas daghan nang pangutana nga atong giatubang nga tubagon. Pila kahay plete sab ngadto? Mamatay ba pod kaha dayon ang magsakit og COVID didto? Unsaon kon maglisod nag ginhawa tungod sa COVID? Unsa pod kaha kangilngig ang kagaw sa COVID didto? Mao na niy pagaingnon karon nga lisod kon mata ray itan-aw gyod. Kaniadto, kon naay pangitaon unya dili makita, ingnon baya tang mata ipangita ba, dili baba. Aww, karon, utok nay gamita pagpangita dili mata lang kay kinahanglan na tang modesisyon kon mobakasyon ba tas Mars o motrabaho didto. He-he-he.
Ang ikaduhang klase sa mga m tawo mao kadtong gaatubang sa atong karon, kar mga tawong gatanaw sa kalibotan ug gaaninaw unsay kulang sa atong katilingban katiling karon. Kini nga mga tawo ang nangitag alibyo sa kakulangon sa atong katilingban karon. Daghan Da ni sila ubos ini nga klase klas sa mga tawo. Dinhi tingali nato ibutang silang Bill Gates, Gates Mark Zuckerberg, ug tingali tinga apil nas Jeff Bezos, kining kin tag-iya sa Amazon nga ng nag-una-una niining online on shopping ug maoy ikaduhang labing adunahan nga tawo sa kalibotan, k ikaduha kang Elon E Musk. Ikatulo sa ila il si Bill Gates, tag-iya sa s Microsoft, ug ikaupat si Mark Zuckerberg, tagiya iy sa facebook. Sa ato pa, ilang ila kapital sa kinabuhi, ilang ilan abilidad magmugna og solusyon solus sa ilang nakit-ang kakulangon. kakul Mao niy mga lider karon sa s kalibotan nga wala naggunit og kaha sa gobyerno apan napatuyok napatu nila ang kahimtang sa tawo. Sa pagkakaron, pa daghan sab ang siyentista ug negosyante, sama sa mga gamugna og mga mg computer game ug mga app sa mga cellphone, ang gatagbaw sa atong kakulangon diring dapita.
Ang ikatulong klase sa mga tawo mao kadtong gatan-aw sa tawo mismo, sa ilang kahimtang karon isip tawo ug sa ilang mga problema isip mga lumulupyo niini nga kalibotan. Dinhi tingali nato ibutang ang Santo Papa sa simbahang Katoliko, kadtong mga tawo nga sama nilang Nelson Mandela, mga siyentista nga naningkamot makasabot aron makahatag og lamdag sa ubang mga tawo, ug mga artista nga naningkamot makalipay sa tawo. Diri ang mga pangutana mahitungod sa kaluwasan sa kalag sa tawo, mga hiyas nga makalipay, ug mga abilidad aron malipay ug makalipay. Naa poy negosyo diri ug ang away dinhi dili ang kinadaghanan og halin o kinadatoan apan kinsay daghan og mga sumusunod.
Iapil tingali nato dinhi ang naghimo sa mga bakuna ba? Lisod
sab kon wala ni nila kugihi, bisan og maingon nato nga gikugihan kay duna may gihambin nga “grasya” human magkugi apan laliman sab kag wala sila magkugi.
Naa say mga tawo ubos ini nga klase nga ang resulta sa ilang pagkugi kaalam ra gyod nga naghatag kanatog kahumpayan, sama nilang Albert Einstein kaniadto, Richard Feynman, bisan gani silang Leonardo da Vinci, Pablo Picasso, ug ang mga magsusulat sama nilang Leon Uris ug Leo Tolstoy kaniadto ug JK Rowling karon, mga mang-aawit sama sa Bee Gees, Brothers Four, ug nilang Dione Warwick ug Nat King Cole, mga aktor sama nilang Gregory Peck ug Elizabeth Taylor, ug uban pa nga dunay gikahatag sa katilingban bisan kon atong gibayran. Daghan tag naani ani nila ug napatuyok nila ang atong kalibotan bisan wala nila tuyoa.
Diri nato iapil si Robin Dunbar. Siyentista siya apan ayaw na lang kog pangutan-a unsay iyang siyensiya kay sa panahon nga nagsulat ko ini, wa gyod tawoy internet sa amoa. Ulahi pa gyod kong nakamatngon nga deadline na diay. Ha-ha-ha. Paita. Maayo gani kay dugay ko na ning gikutihan kining gitawag karon og “Dunbar Number” maong nakahisgot ko niini karon.
Simple lang ang pangutanang iyang gikutihan og tutok-tutok. Pila man gyod ang atong mahakop nga higala sa facebook? Nakapangutana baya sab ko ini kay pagsugod nako sa facebook puwerte nako kadaghang higalang mamisita sa akong pahina, misuyla sa dos mil, uy. Kon gipatughan nako pagdawat ang tanang friend request, misuyla sab tingali kos singko mil. Apan kay nakurat man nganong kadaghan, nagduda na ko. Tuod man, manguyabay ra diay tong uban. Ha-ha-ha.
Matod pang Dunbar, di na molahutay ang dos mil, mas labaw pa ang singko mil. Dili sab kuno nato na maatiman ang ingon ana kadaghan, igo nga naa tay katagbawan sa atong panaghigalaay. Kinadaghanan ra kuno ang usa ka libo ug lima ka gatos (1500) apan 150 ra niana matawag imong suod. Nah, ambot kay paminaw nako suod ko anang singko mil. Ha-ha-ha.
Buot ipasabot ni Dunbar, dili patas sa atong dughan ang tanan natong higala. Kanang 150 mao na karon ang gitawag og “Dunbar Number”, ang tinuod nga numero sa tawo nga atong komportableng maatiman isip suod sa atong dughan. Nianang 150, lima ray atong suod gyod, kanang matawag natog BFF ( best friends forever), apan puyde kinse, tulo ka grupong taglima. Mokaon ni sila og 60 porsento sa atong social time. Sa ato pa, pirmeng katsismis, kuyog sa katawa ug hilak. Ang mga unggoy 50 ray kinadak-ang hugpong sa higala pero ang tawo puyde pa moabot og 150. Apan, matod pang Dunbar, mao ra na kadaghana ang mga tawo nga komportable ta. Kanang 50, napulo ka taglima nga grupo, kanang 150 napulo ka tagkinse. Matod pang Dunbar, puyde duna pa tay 500 ka suod apan panagsa ra nato ikahuguyhugoy. Ang limit 1500. Suod nato sa dughan apan maayo ganig ikahinabi natog usa ka oras matag tuig. Buot ipasabot ni Dunbar, gawas nga lisod ang kinabuhi sa sikat, natural lang nga lima na lay gaduawan sa imong facebook. Ayay, tinuod kaha ni?
Nindot sab ning resulta sa pagtuki-tuki ni Dunbar kay magamit diay sa inadlaw-adlaw nga kinabuhi. Pananglit, kon lima ra mos inyong balay, mas hapsay inyong pagpuyo kaysa sobra sa lima. Sa ato pa, tulo ra gyod ka anak; sobra ana, bugat nas dughan, utok, ug bolsa. Kon sa negosyo sab kuno, ang usa ka buhatan kinahanglan dili mosobra sa 150 kay aron dili gubot ug mas maayo nga sa usa ka opisina lima ray sulod.
Ang nakademalas lang kay mga brayt ra kunoy maayong makighigala kay ang pagpakighigala inantigo, base kuno sa kabrayt, dili sa kaanyag. Unsaon pod tuod nimog atiman anang 150 nga malungtaron inyong relasyon, kon wa kay abilidad makigrelasyon? Sa pagpakighigala man god kuno, kinahanglan gawas nga naay sulod imong bolsa, bisan pang- load lang aron ka- group chat, kinahanglan kag estilo aron di sila masumo nimo. Pastilan, mao diayng sobras 1500 akong friends. Nakasabot na sab mo ngano, no? Ha-ha-ha.
Ang ikaupat nga klase mao ang mga gamhanan sama sa mga politiko, mga magtutudlo, mga opisyal sa gobyerno, mga polis, sundalo, drayber, bisan gani dyanitor, waiter, ug uban pa nga nahimong mga gamhanan kay nakasandig sa pader sa ilang posisyon ug kamao modula sa kinabuhi pinaagi niana nga posisyon. Iapil nato ang mga waiter kay dunay pipila nga gamhanan, dili tarongon og hatag atong order labi nag gasiyok atong agtang kay gikapoy na ta ug kapoy na sab sila, unya naay misulod nga sikat sunod nato. Dili tanan apan taudtaod sab kang mag-usap og hangin ug mag-inom og laway ba. Ha-ha-ha.
Diring dapita, morag sakto ang Dunbar Number kay kinsekinse na baya karon ang usa ka team sa mga botante ubos sa usa ka lider. Kon duna kay kinse ka botanteng mosunod nimo, lider ka ug dako kag bayad gikan sa imong amo. Ang usa kuno ka kinse, singko. Kinse ka tawo, singko mil, wala pay labot ang allowance, kaon, ug gasolina (motorsiklo lang). Kon magkita mo, abiabihon ka pag todo. Dinhi ko motuo nga tinuod ning Dunbar Number kay gawas daghang mingdaog pinaagi niini nga sistema, wala gyoy politikong suod nakong higala ba. Brayt sab nis Dunbar. Guwapo ra ba pero mas guwapo si Richard Feynman galing lang kay patay na.
Ang ikalima mao ang mga “karnero”, kadtong mga tigkaon lang sa mga produkto sa uban. Gawas nga walay klarong interes magmugna og solusyon alang sa kalamboan sa katilingban, gawas tingali sa tsismis, mao sab ni sila ang sige lang og kailad, motuo og peyk news, ug ganahan ingnon pobre ug makaluluoy, walay labot ang tinuod unta nga makaluluoy apan wala himoang kapital ang ilang kahimtang nga makaluluoy. Ngano pod kahang ganahan tuod ta ingnong luoy ba? Magpaluoy-luoy ra ba sab ta. Kon mangisog ta, ingnong na-Duterte na ta. Ha-ha-ha. Mao sab ni nga grupo nga gustong silbihan sa kasagarang mga politiko kay luoy lagi. Paminawa gani ang mga estorya karong eleksiyon. Kaniadto daghan ingon ani ang dagan sa mga estorya sa mga politiko: “Modagan ko kay luoy na kaayo atong mga tawo, gatinontohan lang sa atong mga opisyales”. Naa say botante dayon moingon: “Botar ko ana niya kay maayo kaayo na siya, ay. Sayon duolon ug kusog manghatag.”
Kini sang ikalima nga grupo sa mga tawo walay interes nga makasabot sa dagan sa kamatuoran, basta lang dunay kahibaloan, walay interes unsay maayo sa kinabuhi basta buhi lang, makakaon, makakatawa, ug makapanghinambog sab panagsa. Ang uban adunahan, ang uban hamugaway lang, ang uban duna pay katagbawan sa ilang mga kalamposan. Ang dunay abilidad mangartiyo dili magpabilin ini nga grupo sa mga tawo. Pananglit, inigdaog nas usa ka politiko, o inigkagunit nag usa ka posisyon, lahi na iyang amo, makalimot nas iyang giagian apan walay agi isip bunga sa kaluoy sa katawhan, gawas kon iyang pamilya iyang gikaluy-an sa sinugdanan.
Nah, unsa man, mangadto tas Mars? He-he-he. —
Ngano pod kahang ganahan tuod ta ingnong luoy ba? Magpaluoyluoy ra ba sab ta. Kon mangisog ta, ingnong na- Duterte na ta.