Handuraw sa Lawod
NAGSUGOD ang among operasyon sa alas onse sa gabii ug walo na ka oras ang among gipaabot aron mahuman mi sa among bunkering o pagpatubil sa barko. Misaka na ang Adlaw apan may bugnawng hangin nga mihapak sa akong panit. Mibanha og maayo ang balod nga milampurnas sa among barko.
Miaksiyon na og piyong ang akong mga mata. Ang akong lawas nagpangita na sa akong katre aron mopahuway. Nagsige kog tutok sa dakong hose nga nagdugtong sa among manifold sa barko samtang nagpaabot mi sa akong mga kauban kon kanus-a mahuman ang operasyon. Nangandam na pod ang uban nakong mga kauban sa pagbuhi sa pisi nga nagdugtong sa among barko ngadto sa pikas barko.
Naglupad ang akong hunahuna padulong sa nangaligo mi sa akong pamilya sa dagat. Bisi ang akong uyoan nga nagset sa videoke nga among giabangan. Naghiwa ko sa panit sa lechon- baboy ug ako kining gihinay-hinayan og ingkit.
Gimingaw na ko sa Pinas. Nakaamgo ko nga inigkahuman sa among operasyon, ako na lang usa sulod sa akong kabina. Walay inahan mamukaw og sayo sa buntag aron pakan-on ko ug walay igsoon nga motabang kon manglaba sa among mga sinina matag Biyernes sa hapon. Wala nay tingog sa
Nindot sa dungog. Basta OFW dako og suweldo. Apan ang tinuod, kapoy ug lisod mangita og sapi sa gawas sa nasod. Hayahay ra tan-awon sa retrato o video sa social media pero naglisod kini sa likod sa kamera.
manok matag buntag ug mga siyagit sa mga silingan nga manggitsismis.
Matag buntag sa akong kabina, mabatian nako ang pagtuyatuya sa barko ug ang kabanha sa makina. Wala nako damha nga ma-OFW diay ko. Usa pod, dili gayod ko ganahan aning pamarko. Apan gumikan sa kalisod sa panahon karon, kinahanglan kong magpadayon.
Hilig ko ang pagsulat og mga Binisayang sugilanon ug sa pagresponde sa emergency. Kanhi ko aktibo sa rescue organization ug nagboluntaryo ko isip ambulance crew aron moluwas ug mohatod sa pasyente ngadto sa tambalanan. Apan ang akong mga bayronon matag buwan walay pakabana sa akong gikahiligan.
Lisod maginusara ug lisod ang kinabuhi sa Overseas Filipino Worker o OFW: layo sa pamilya, lahi ang kultura ug ang akong palibot sa trabaho, ug wala koy dali nga madaganan sa panahon kon magkalisod ko.
Ruso ug Pinoy ang akong mga kauban. Wa ko maanad nga magsige og senyas ug mosulti rag tulo hangtod sa lima ka pulong aron makasabot ang mga Ruso sa gusto nakong saysay nila. Naanad ko nga kompleto ang mga pulong sa Iningles ang akong malitok kon makigtabi ko og langyaw.
Kon akong tarongon ang akong Iningles, moreklamo sila ug dili sila makasabot dayon gumikan kay limitado ang ilang nahibaw-an nga pulong, ang uban dili kasabot sa pinulongang Iningles. Pipila lang kanila ang kamao maginingles.
Dili tanang Ruso estrikto ug maldito. Aduna poy mga buotan ug dako ang respeto sa mga Pinoy. Gani, mapasalamaton ko sa among hepe kay kanunay siyang mogiya ug motudlo nako sa trabaho bisan pa man maglisod siya pag-iningles.
Ang mga kauban nako nga Ruso, inigkahuman og pangaon, mag-ihay og sibat sa kan-anan samtang ang mga
Pinoy magtapok sa usa ka kuwarto dayon magpamyusik ug mag-estoryahay.
Ang nakabati pa sa OFW, pipila lang ang mangomosta sa imong sitwasyon ug motabang aron makalarga gawas sa nasod apan inigbalik sa Pinas, daghan ang moduol aron mangayo og hinabang o sinugatan. Kon dili nimo hatagan o tabangan, mangluod kini ug ikaw pa ang daoton. Pagkapait!
Adunay mga higayon nga igo na lang ko mohangad sa langit tapos hunghong sa mga bituon nga maluwas ra gayod akong pamilya sa kalisod.
Nindot sa pamati nga makasuroy sa ubang nasod ug matilawan ang sikat nga mga pagkaon. Pero dili nako ikalimod nga bisan unsa kalami ang pagkaon sa ubang nasod, mingawon gihapon ko sa pagkaong Pinoy.
Lahi ang mga kultura ug pagkaon nga akong naandan. Lahi ang mga potahe sa mga Ruso. Dili sila ganahan magbutang og mga panakot sa pagkaon— asin ug paminta maoy ilang gusto.
Hilig usab sila sa mga utanon apan walay sabaw. Uga ang ilang utan. Wala ko maanad nga mokaon og utan nga way sabaw. Gimingaw kong mohigop sa sabaw sa Binisayang utan.
Slice bread, salmon, cheese, patatas ug fresh milk ang ilang kasagaran nga pamahaw. Maayo gani, Pinoy ang among kosinero. Aduna gihapoy humay ug itlog ang among pamahaw. Maglisod ko kon walay humay matag kaon.
Karaoke, basketball, internet, mamingwit og isda, ug manan-aw og Pinoy movies ang among kalingawan sa barko. Balik-balik ang trabaho ug mao ra sang mga dagwaya ang makita nako kada adlaw. Makapuol ug makalaay usahay.
Kon adunay kinahanglan nga ipadala nga kuwarta sa akong pamilya, ako pa kining ilista sa papel aron maihap nako kon aduna pa koy igong kuwarta madala inig-uli sa Pinas.
Lisod ug hago ning OFW. Makatental kon mouli ug di na mobalik sa trabaho sa gawas. Apan kon ako kining undangon, dili nako makab-ot ang akong plano sa kinabuhi.
Pinaagi sa akong trabaho, nakat-on ko nga importante nga adunay komunikasyon ang OFW sa ilang mga kabanay o mga higala aron sad malipay kini ug mabatian nila nga adunay mga tawo wa makalimot ug gimingaw na nila.
Tungod sa komunikasyon, temporaryong malimtan sa OFW ang kamingaw ug ang kahago sa trabaho sa pipila ka oras ilabi na sa panahon sa pandemya.
Nakahinumdom ko sa una nakong tunob sa Espanya, ang mga tawo sa airpot mipalayo nako kay nagsuot ko og faceshield ug frontliner PPE kuyog akong kauban nga mosakay sa barko. Nagtuo seguro sila nga aduna miy COVID.
Sa Espanya, dili uso ug dili kinahanglan nila ang faceshield. Importante kanila nga kanunayng mosunod sa health protocols, kanunayng magsuot og facemask ug adunay social distancing. Dili na kinahanglan ang quarantine pass aron makasuroy sa Espanya.
Nindot sa dungog. Basta OFW dako og suweldo. Apan ang tinuod, kapoy ug lisod mangita og sapi sa gawas sa nasod. Hayahay ra tan-awon sa retrato o video sa social media pero naglisod kini sa likod sa kamera.
Kalit naputol ang akong paghanduraw sa dihang misiyagit na ang pikas barko nga nahuman na ang bunkering o pagtubil sa among barko. Dali-dali dayon namong gitapos ang among trabaho aron makapahuway na ug matawagan ang among pamilya.
Sa akong pagsulod sa akong kabina, milili ko sa akong bentana ug mitan-aw sa dagat og miingon nga “mahuman ra ni ang tanan, makauli ra ko sa Pinas”. —
SAMTANG nahimong unod sa hilisgotan sa gawas sa atong mga panimalay ang kakuwang sa serbisyo sa mga nangalagad sa gobyerno pasibo sa panahon sa hampak sa balatian, mas nakita ang dakong kapuslanan sa katitikan pagpabilin sa kahimsog sa pangutok. Ang libro nga gitisok sa basahonanan usa ka buotang higala niining panahona. Matandi sab kini sa usa ka tiguwang nga maalamon nga naglingkod sa karaang punoan sa tugas nga nagpaabot niadtong buot mopasilong ug maminaw sa iyang mga tambag. Sa usa ka dakong hunat nga dinasig sa panginahanglan sa panahon, ang pinil-an kun minarkahan nga pahina sugdan na usab sa pagtultol aron matukib ang kaasoyan sa nasugdang nobela nga wala na matagad sulod sa dugayng panahon ug naligaran sa limbag-limbang sa kasako sa panginabuhi ug ubang pagdasdas sa palad.
Niining panahona, mas nagkinahanglan kita og balanse nga panghunahuna ug mas pintok nga mga desisyon kay nabuhi kita sa interesenteng panahon— interesente tungod kay walay nasayod kinsa kanato ang palaran nga buhi human sa pandemya. Kon atong sundan ang mga kaguliyang sa gawas sukad mikuyanap ang makuyaw nga balatian, dili halayo sa tinuod nga kita makabaton og kalubag sa tarong nga panghunahuna kon kita kuwang sa hustong pangartiyo.
Walay hawod nga tawo nga normal ang proseso sa panghunahuna nga makasagubang sa kawalay kasegurohan sa umaabot. Ang atong panahon karon ug ang panahon sa umaabot giuwang og makalilisang nga pagsulay. Ang pagsukol niining kahaw-ang, kabalaka ug kaguol dakong hagit sa mga tawong adunay tinuod nga kabana. Ang pagpabilin nga mahimsog sa hunahuna (dili lang sa panglawas) maoy laing epekto sa pandemya ilabi na niining hataas nga panahon sa pagkalaming kansang maabot sa mata mao lang ang upat ka bungbong sa balay, ang kahilom, ang kabalisa.
Panahon tingali karon nga palapdan sa tawo ang iyang maabot. Kini makita nato sa abentura sa katitikan. Ug ang katitikan usa ka pultahan aron ang atong panud-on dili lang kutob sa upat ka bungbong sa atong panimalay. Manggawas kita, mangadto kita sa dapit diin libre ang pagsuroy ginamit lamang ang atong gahom sa imahinasyon. Ang mahinungdanon lang mao nga putli ang atong kasingkasing.
Ang katitikan minugna sa salabotan nga balanse. Sinulat kini sa mga tawo kang kansang salabotan nahayagan. Ug busa dayag nga kini motakod sa iyang magbabasa ug niadtong mahandurawong motuon sa gipasalup-it nga mga kamatuoran. Wala man tingaliy magsusulat nga nagsulat sa punto sa binuang. Tinuod nga adunay mga sinulat nga makapakiwi sa atong panabot (kay kana man usab ang dakong tuyo sa katitikan). Aduna usay may tumong sa kalaglagan. Apan kini dili tingali takos tawgon og katitikan ug ang uban niini nahiapil na sa nangadunot nga dagami sa katuigan. Ang katitikan usa ka hunat sa katarong, supak man kini sa atong naandan o tradisyon. Nganlan natog moral compass nga adunay unibersal nga panud-ong. Oo, mao kini ang gabayan sa katitikan. Ang tanan nga dili paingon niining maong direksiyon, dili mabuhi sa panahon. Wala kini dawata sa desenteng katilingban nga nangita sa hustong direksiyon.
Mao tingali nga mas pabor akong mobasa niining mga panahona sa mga klasika tungod kay kini nasuwayan na. Sa mga
klasika, ang pundasyon sa atong pagka tawo ang gipalig-on ug gihatagan sa hustong nutrisyon aron mas bingkol ang atong salabotan.
Matod sa bantogang nobelista ug maggugumalaysay nga si Mark Twain, wala makabentaha ang mga tawong kamao mobasa nga wala magbasa niadtong mga tawo dili maantigong mobasa. Lahi pod kanang kamao mosabot sa gibasa. Tinuod bitaw. Kay ang pagbasa usa gayod ka malalangon nga gimbuhaton. Abilidad kini nga wala lang matapos sa paglitok sa teksto kondili apil na ang pagproseso sa teksto, paghilis sa teksto (nga sama sa pagkaon sa atong lawas), ug paggamit sa nabasa ug nasabtan nga teksto ngadto sa kinatas-an niining kapuslanan. Ang ling-on sa teksto nagsimbolo ug nagsukip og daghang ang-ang sa kahulogan maong kini tahas usab nga takos sagubangon sa magbabasa.
Ang nabasa nga nobela o sugilanon dili lang kutob sa pagsagulo sa ngalan sa nobelista, pagsag-ulo sa paboritong mga linya, pagsag-ulo sa mga ngalan sa karakter, o kaha paglambigit niini ngadto sa nga timailhan sa moralidad ug pamatasan. Labaw niini ang tuyo sa hamili nga nobela o sugilanon. Ang maayo nga mga sinulat adunay lainlaing ang-ang sa katakos nga gihan-ay sa magsusulat aron sa mas makamugna og produktibo nga interaksiyon ngadto sa mga magbabasa.
Suwayan nato paghanduraw nga ang mga pahina sa katitikan nga samag mga dila— daghan nga dila nga gilaray karon diha sa atong mga arkiba! Kining maong mga dila nagsaad og daghang alamag, impormasyon, ingon man ideya nga nagpaabot sa atong pagpaminaw. Ang buhaton ta lang mao ang pag-ukab niining hut-ong sa mga dila nga gilumpinid ngadto sa usa ka basahon. Ato silang paminawon. Apan kon kining maong mga dila dili nato ablihan, dili pasultihon... mahisama lang sab kini sa mga dila nga amang nga ang mga pulong igo lang lamyon ngadto sa dakong wanang sa kahilom. Ug kining maong amang nga mga dila hiabtan na lang nga kutkoton sa panahon ug madunot ug
Pagkaanindot kaha kon ang tema sa mga tapoktapok kalabot pa lang sa nabasa nga mga nobela. Kon kini mahitabo man ugaling sa atong katilingban, sa walay duhaduha, ang atong sibilisasyon molayat og napulo ka pilo.
mahulog sa dakong kahinugon.
Dili man sab hinuon nato mabasa ang tanang libro niining kalibotana. Matod sa kritiko nga si Harold Bloom kinsa bantogang awtoridad sa daghang libro ug sa iyang matukibong mga book digest, adunay sobra sa kawhaan ka libo ka libro ang takos basahon sa tawo sa dili pa siya mobiya ning kalibotan.
Kon atong seryosohon ang iyang gisulti, malumos kita sa maong numero. Mubo ra ang kinabuhi sa tawo aron igahin sa maong liboan ka basahon. Pila man lay mabasa nato sa usa ka semana, usa ka buwan, usa ka tuig? Suwerte na man gani kaayo kon makabasa kitag usa ka libro kada semana (gikan sa hapin ngadto sa pikas hapin) bisan pa niadtong labihan kahimasa. Una, manginabuhi pa kita, makigkape sa higala, magdula, manglaba, mosuroy, o unsa pa dihang naandang buluhaton sa tawo.
Ikaduha, dili sab kaayo makadani sa kasagaran ang solido nga teksto maong aboton usab og katapol bisan pa niining kasayoran nga makaayo sa tawo ang pagbasa. Apan segun sa ato nang nahisgotan, ang pandemya panahon aron mahimong himoong usa ka dakong rason nganong angay na gayod nga mobasa. Niini, kapuslan pa ang panahon sa pagkatanggong. Niining buluhatona, basin pag maugmad ang batasan sa pagbasa ug dili lang damhon nga ubay-ubay na diay ang nasapli sa listahan sa mga angay basahon. Kadakong kaayohan bisan taliwa sa pandemya! Ug basin pinaagi niini, molabay lang ang panahon, motulin ang mga takna nga nagamit sa usa ka mapuslanon ug malalangon nga gimbuhaton.
Usahay, makahibulong man gani nga mas daghan tag panahon alang sa ubang butang nga matawag tag dili kaayo mapuslanon. Pananglitan, ang paghumol sa kaugalingon sa lainlaing serbisyo sa social media, ang pagkonsumo sa mga digital content nga maingon tang pulonga, naglabi ang sinurambaw nga katuyoan. Apan kon mobasa na gani, kadali ra kaayo kitang dukaon ug kadali rang makapangita og laing buluhaton o unsa pa dihang daghang rason aron lang makalikay sa inter-aksiyon sa seryosong teksto. Laing pananglitan mao nga makahigayon kitag estorya ug pagpakigestorya sa mga butang nga lahap nga kalagmitan mosangpot lang sa kasilo sa isigkaingon. Pagkaanindot kaha kon ang tema sa mga tapok-tapok kalabot pa lang sa nabasa nga mga nobela. Kon kini mahitabo man ugaling sa atong katilingban, sa walay duhaduha, ang atong sibilisasyon molayat og napulo ka pilo. Ug ang tawo makagawas dayon sa iyang pagka binilanggo sa sistema sanglit sangkap na man siya sa mga himan aron ipataas ang tawhanong diwa.
Bansalan sa atong pagka tawhanon ang katitikan. Dili ikalimod nga sa mga hunahunang lanubo natikad ang kinatasang ekspresyon sa atong pagka tawo ug ang pagsubay niini makapahimo natong undanon ug mapuslanon. Sa walay lipodlipod, makaingon kita nga bisan sa anino na lang, mailhan nato ang tawong himasa sa tawong wala niining maong batasan.
Dili basta-basta ang maabot sa tawo kon siya makabaton og batasan sa pagkahimasa. Ang utok baya sa tawo ang labing mahinungdanon niyang parte sa lawas ug ang utok ang hinungdan nganong ang tawo nagpabilin ning kalibotan sulod sa hataas nang panahon. Pinasubay niining maong panghunahuna, ang pagtikad sa atong pangutok usa gayod ka lakang paingon sa atong survival isip matang sa linalang. Ug ang pagbasa usa ka paagi pagpalambo sa atong utok.
Bisan sa punto na lang nga ang usa ka tawo nagbasa ilawom sa landong sa kahoy, o kaha naglingaw sa kaugalingon nga nagpakli-pakli sa paborito niyang basahon samtang nagsakay sa silyang tuwang-tuwang o duyan, samtang nanghimudlay human sa makaugtos nga pakibugno sa panginabuhi, samtang nagpaabot sa tren, samtang namakero sa kabaw... kini igo na kaayong timailhan nga ang katitikan mapuslanon.
Dili tinuod nga ang pagbasa usa ka pag-usik-usik sa panahon. Ang malalangong pagbasa, sama sa malalangong pagsulat, mapuslanon kaayo sa pagbalanse sa panghunahuna. Pasagdan ta ang katigulangan sa ilang patuo-tuo nga ang pagpunay kunog basa makabuang. Oo, ang tawo ugod nga makabaton og halawom nga mga mithi magsugod man siyag kakita sa mga butang sa usa ka talagsaong lente. Ug ang iyang mga aksiyon dili na sama sa naandan, dili na sama sa sistema nga gikabuhian sa katilingban. Busa, buang sa ubang panabot. Apan sa tinuod lang, kini ang dalan paingon sa kabag-ohan— ang dalan diin ang potensiyal sa atong pagka tawo mas mahatagan og espasyo sa pagpropagar.
Dayag nga anaa sa mga basahon (ilabi na sa mga klasika) ang
labing mahinungdanong tambag sa tawo. Kon mobasa gani ang mga emperador ug mga hari, unsa na kaha ang yanong mga tawo?
Oo, moderno na ang panahon. Ug labaw na nga ania kining pandemya. Angay bang mobasa inay ang paghunahuna sa unsay dangatan sa atong kapalaran? Oo, angay. Mas labing angay. Tulo ang epekto sa tawo kon mobasa siya niining panahona: una, malingaw siya sa iyang panahon sa kuwarentinas; ikaduha, makabaton og ehersisyo ang hunahuna; ikatulo, magiyahan sab siya unsay bililhon sa atong pagka tawhanon.
Apan adunay uban nga magduda na gani kon ang pagbasa og mga nobela, balak, sugilanon, gumalaylay, o drama may kapuslanan pa ba sa kinatibuk-an taliwa sa labihan kapaspas nga panahon (puyra lang niining panahon sa pandemya diin ang panahon ingon sa sitas sa pelikula nga mikagar ug wala na modis-og). Hinunoa, ang katitikan, bisan gamay, wala mawad-i sa iyang dakong kapuslanan. Gani, mas labi pa kining gikinahanglan isip pangtimbang sa kalangas sa panahon.
Ang mga kamatuoran nga gilukim sa katitikan, nagpabiling mahinungdanon sa tawo. Hangtod tingali nga anaay tawo, ang katitikan ania niya ug tighatag niyag mga tambag, paglaom, direksiyon, o kaha lamdaman sa pagpadayon sa unahan sa pagpangita og laing mga baybayon, laing wala mamapa nga kadagatan.
Ginaingon nga panahon karon sa impormasyon. Ang impormasyon anaa na sa lainlain niining porma. Ang tawo karon gibombardiyohan sa libo ka libong impormasyon diin ang panahon sa pagproseso niining tanan malisod na uyamot. Kon atong hulagwayon sa mas kongkreto nga dagway, taliwa ning lawod sa impormasyon, wala kitay maaninaw nga dampog sa baybayon. Ingon niini ang dagway sa kabag-ohan. Kon itandi nato sa pagsugod sa Rebolusyon sa Industriya diin gisuwayan sa Pransiya ang pagtago sa pipila ka kahibawo (nga lagmit bunga sa tinguha nga hikomon ang benepisyo sa maong alamag), karon dili na kini mahimo. Wala nay malilong sa atong panahon. Ang doktor dili na makamonopoliya sa kahibalo sa pagpanambal, dili na siya makapaturapak og resita og tambal kay kadali ra siyang masakpan. Ang abogado dili na makapangilad sa iyang kahibawo sa balaod kay mabasa na sa mga yanong tawo ang interpretasyon niini. Ang maguuma dili na makapatuyang og tago sa iyang kahibalo sa panguma kay kining tanan mabasa na ug dili na tinagoan kay kini siyensiya na nga mahimong katun-an niadtong buot manguma. Sa laing pagkasulti, miabot na kita sa panahon diin ang impormasyon anaa na lang sa tumoy sa tudlo sa tanan. Sa usa ka pitik sa tudlo, dad-on kita ngadto sa ling-on sa kahibalo, disiplina, o kaha lawas sa kaalam.
Apan taliwa niining tanan, ang katitikan wala matarog sa iyang kapuslanan. Ang kahibalo ug alamag nga nasalup-itan sa mga klasika sama pananglit sa Divina Comedia, sa mga drama ni Shakespeare, sa Mga Kasugiran sa Canterbury, sa mga sinulat ni Tiburcio Baguio, bisan sa mga teksto sa relihiyon, sa mga epiko sa lainlaing tribu— wala pay hulip. Sama sa gibuhat sa mga nanag-una nato, kining tanan gahinan gayod og panahon aron basahon. Wala kiniy laktod. Basahon gayod sa labing putli nga kasingkasing ug abli nga diwa.
Dayag na lang nga ang usa ka sibilisasyon nga dili mobasa o kaha walay magkugi pagsulat sa ilang aspirasyon, tataw nga paingon sa paghikalimot. Sa panahon sa pandemya, ang katitikan mas labing bililhon. (KATAPOSAN)