BAHO UG TINAGINGTING
KANIADTO, sa dugay na kaayong panahon, may nagpuyo nga usa ka bahandianong banay didto sa Surigaw— Don Pedro ug Doña Elena. Dako ug dako gayod kaayo ang ilang kayutaan. Daghan sila og saop. Usa sa sinaligan nilang saop mao ang magtiayong Gorio-Tinay.
Ang magtiayon nagpuyo sikbit gayod sa balay sa ilang agalon. Malipayon kaayo sila uban sa duha nila ka anak nga babaye ug lalaki.
Usa niana ka hapon, naglulinghayaw si Doña Elena sa ilang tugkaran. Sanglit sikbit da man ang ilang balay sa sinaligan nilang saop, nahiduol siya kang Tinay nga naglung-ag tagana sa ilang panihapon.
“Unsa may sud-an ninyo alang sa panihapon?” Mipakisusi si Doña Elena.
“Dili ko lang ikaulaw kanimo pagtug-an nga tungod sa kawala namoy salapi, magmantenel lang kami pagsula og asin,” pulong ni Tinay sa mahinay nga tingog.
“Siyaro na man! Wala gayod kamoy usa ka dako nga igong ikapalit og ginamos? Apan ngano man nga nanambok man kamo? Kami hinuon nga kanunay lamian og sud-an, nanaot man kami?”
“Sa pagkatinuod, Nyora, dili ko kanimo ilimod nga kon ang inyong magluluto sa sud-an maggisal na gani sa lamian na ninyong sula, mao usay idungan namo pagkaon kay ang baho sa ginaluto makabusog man usab kanamo.”
“Ah…! Sa ingon diay niana ang hinungdan nga wala kami manambok tungod kay ang among gisula wala na may grasya. Salamat nga imong gikatug-an kanako. Ari na ako!”
Mipauli si Doña Elena sa ilang balay ug sa iyang paghiabot gisuginlan ang iyang bana mahitungod sa ilang kalan-on nga wala nay grasya. Ang bana usab nga matuo-tuohon, mituo sa iyang asawa.
Mao nga pagkaugma niana, mipasaka ang magtiayong dato og usa ka sumbong batok sa sinaligan nilang saop nga maoy nakasakmit sa grasya sa ilang kalan-on.
Gipadad-an gilayon ang magtiayong kabos og usa ka pahibalo ug nahingangha sila intawon nga gianha og duha ka mananakop. Ang duha usab nila ka anak nanghilak, abi kahag ang ilang mga ginikanan isulod sa bilanggoan bisan walay sala nga nahimo. Sa hukmanan:
“Tinuod ba nga ang inyong pagkaon inyong idungan kon
magluto na ang magluluto ni Pedro sa ilang sud-an?” nangutana ang maghuhukom.
“Oo, Nyor,” nagkurog nga tubag ni Gorio.
“Unsa man, moangkon kamo nga ang ilang pagkaon ni Pedro inyong gikuhaan sa grasya?” Milugpit ang abugado ni Pedro sa kabos nga magtiayon.
“Gituohan man ninyo nga ang ilang kalan-on ni Don Pedro among gikuhaan sa grasya, pilit nga kana among angkonon.
Kay sa kada kaon namo, ang baho man sa ilang sud-an mao ang among isula.”
“Nan, karon, unsa mang silota ang imong pangayoon aron ipahamtang ta kanila?” Nangutana ang maghuhukom kang Don Pedro.
“Kon aduna silay salapi nga ikabayad nga mokantidad og lima ka gatos ka pesos, ako lang kana nga pabayran. Apan kon wala silay ikabayad, mag-antos sila sa lima ka tuig sa bilanggoan,” matod ni Pedro.
“Sa gipangayo ni Don Pedro nga lima ka gatos ka pesos, ang tanan amo lang pagabayran.” Namulong si Gorio sa dakong kasayon. Nahingangha si Don Pedro kon unsa ang ilang ibayad niining ilang sinaligan nga halos man gani sila makapalit og ginamos nga ilang isula.
“Kay inyo mang bayran, buot ko nga dinhi sa akong atubangan ug sa maghuhukom madawat ko ang salapi nga akong gibungat kaninyo,” matod pa ni Don Pedro nga daw nagkilaw og baga sa iyang kalagot.
“Magbubuot nga Maghuhukom, pahulama ako og peso nga plata kay karon dayon, sa walay kukanaog sa silong, iuli ko kanimo.” Mihangyo si Gorio sa maghuhukom.
Tuod man, wala ihikaw sa maghuhukom ang peso nga plata kang Gorio ug dayon namulong: “Don Pedro, hulata ako dinhi kay adto ako sa pikas nga lawak ug isipa ang tinagingting ning usa ka peso nga plata.”
Nahasiga ang mga mata sa namati sa husay ug misulod si Gorio sa pikas nga lawak. Iyang gibundak ang peso nga plata sa makalima ka gatos ka bundak ug dayon niyang gula.
“Pila man ka tinagingting ang imong nabati, Don Pedro?” nangutana ang kabos.
“Wala ako makaisip,” ni Don Pedro pa nga misamot ang kalagot.
“Lima ka gatos ka tinagingting sa akong pag-isip.” Miagaw pagsulti ang maghuhukom.
“Igo na kadto nga bayad. Kay baho man sa inyong sudan ang akong nautang, tinagingting usab sa salapi ang akong ibayad,” nangatarongan si Gorio dungan ang pagtunol sa peso nga iyang gihulaman sa maghuhukom.
Mipahiyom ang maghuhukom ug dayon mipakanaog sa iyang hukom:
“Husto kana, Pedro. Kay baho man ang ilang nautang, tinagingting usab ang ilang ibayad.”
(KATAPOSAN)
Ang utang kinahanglan bayaran. Apan lahi kining utang ni Gorio. Ug busa lahi usab ang bayad…