Bagani Tagna Ang sa mga
10. Ang Patik sa Pagkaulipon
Sa baba sa karaang langob Sayo sa buntag
WALA gyod damha sa bagani nga si Balagon nga ang tawong mogula gikan sa langob dili mao ang iyang gipaabot. Naglibog siya. Ang natiman-an ra niya mao nga ang nawong sa batan-on nga migula mao kadtong nawong sa way umoy nga ulitawo. Apan ang iyang gikaatubang piskay man kaayo. Walay timailhan nga gikan kini sa pagkawalay umoy. Ug ang iyang gikalibgan og ayo tungod kay kon buhi ang maong batan-on, nan, unsa may nahitabo sa iyang agalon nga si Bantugan Kapinonan? Apan wala na siya mahatagig igong panahon aron sa paghunahuna tungod kay nadungog na niya ang tin-aw nga mga pulong nga mimando kaniya.
“Kon gusto nimong mabuhi, magpaulipon ka kanako.” Mao kadtoy mga pulong nga misugat kang Balagon. Tinaw ang pamulong sa ulitawo nga iyang kaatubang. Milanog kadtong mga pulonga sulod sa iyang hunahuna. Buot unta niyang hulboton ang iyang kampilan apan nabati niya nga dili siya makalihok. Adunay puwersa nga daw miputos sa iyang tibuok lawas. Ug niadtong tungora, nasayran niya nga dili yanong tawo ang iyang kaatubang. Ug nga malagmit napukan sa mga kamot sa maong ulitawo ang iyang agalon nga si Bantugan Kapinonan.
“Unsang matanga sa gahom kini?” matod niya sa iyang kaugalingon. Mikagot ang iyang mga ngipon. Naningkamot siya nga makalingkawas sa gahom nga daw migapos kaniya. Apan bisan kon giunsa niyag lugnot, igo ra nga maorag nangapiko ang iyang mga tuhod. Maora siyag kalit lang gipapas-an og dakong bato. Mihuot ang iyang dughan ug naglisod siyag ginhawa.
“Kon gusto nimong mabuhi, magpaulipon ka kanako.” Milanog pag-usab kadtong tingoga sulod sa iyang hunahuna. Ug human niya kadto madungog pag-usab, wala na siya magduhaduha pa sa paghukom. Tungod kay unsa may kapuslanan kon magpagahi-gahi siya apan kamatayon ra maoy magpaabot kaniya?
“Agalon, ako imo nang ulipon sukad karon,” dungan niadto ang paghapa ni Balagon atubangan sa batan-on. Ug dihadiha, adunay kahayag nga misulod sa agtang ni Balagon. Sulod sa iyang galamhan milutaw ang usa ka patik. Kadto mao ang patik sa pagka ulipon nga gihimo ni Layok Pagalad samtang wala pay igong gahom ang gimokod ni Robert Makaindan.
“Unsay imong ngalan?” pangutana ni Robert Makaindan sa bag-o niyang sakop. Nahunahuna na niya nga makisayod kabahin sa kahimtang sa isla gikan sa mamahimo niyang mga sakop.
“Agalon, ginganlan kog Balagon sa akong amahan,” matod pa sa bagani. “Usa ko sa sinaligan sa kanhi nako agalon nga si Bantugan Kapinonan.”
Miyango lamang si Robert Makaindan ug gisenyasan ang bagani nga mopadayon sa pagsaysay. Sa iyang kaugalingon, gisusi niya sa iyang hunahuna ang sulod sa handomanan ni
Bantugan Kapinonan. Padayon niya kadtong gibuhat samtang padayon sab sa pagsaysay si Balagon mahitungod sa mga nahitabo sa nangaging mga adlaw.
“Kon naa pa kay gusto masayran, Agalon, pangutan-a lang ko,” matod pa ni Balagon sa dihang nahuman na siyag saysay. Pabilin siya nga nagdungo. Nabati niya nga atubangan sa bag-o niyang agalon maorag gamay kaayo ang iyang kaugalingon. Maora bag usa ra ka litik sa iyang agalon maimpas na ang iyang kinabuhi.
“Katultol ba ka kon hain ang walog sa Kidagsangan?” pangutana ni Robert Makaindan. Nahunahuna na niya nga “mouli” sa Kidagsangan isip pagpasalamat sa lawas nga iyang napanunod gikan kang Layok Mambunsudan. Iyang tan-awon kon unsay iyang mahimo alang sa banay sa tag-iya sa lawas nga iyang nasudlan.
“Agalon, wala pa ko sukad makaabot anang dapita. Apan nia koy dala nga mapa,” matod ni Balagon. Gikuha dayon niya sa iyang kamuyot ang usa ka karaang mapa nga hinimo gikan sa panit sa usa.
Gibukhad dayon ni Robert Makaindan ang mapa ibabaw sa lapad nga bato. Sa maong mapa gimarkahan ang dagkong banuwa ug ang kada tipak sa mga teritoryo. Sa matag teritoryo sab adunay hulagway sa bangis nga mga mananap nga angay bantayan. Ug iyang nasuta nga ang walog sa Kidagsangan nahimutang duol sa sidlakang baybayon sa isla.
Samtang nagsusi sa mapa ang iyang bag-ong agalon, nagsige sab og paniplat si Balagon. Natingala siya nganong maorag walay hibangkaagan ang iyang agalon mahitungod sa kahimtang sa isla. Kon buot hunahunaon man god, gamhanan man ang iyang bag-ong agalon. Ug kon mao, suheto unta kini sa mga panghitabo sa isla. Mao kadto nga nakabaton siyag katahap nga basin gikan sa kontinente ang batan-on. Nakadungog siyag estorya kanhi nga usahay, ang mga batanon sa kontinente molangyaw aron makat-on sa daghang butang sa kalibotan ug aron mabansay sa tinuoray nga dalan sa pagka bagani. Kadtong ingon nga mga pamantan-on maoy mamahimong inila nga mga bagani sa kontinente sa ilang pagpauli.
Nahimong bagong mga sakop ni Robert Makaindan ang mga bagani nga sakop ni Bantugan Kapinonan...
“Apan nganong buot niya moadto sa walog sa Kidagsangan? Tinuod kaha ang estorya nga adunay tinagong talugan sa maong walog?” mao kadtoy mga pangutana ni Balagon sa iyang hunahuna. Nasayod siya nga adunay laraw ang iyang bag-ong agalon nga moadto sa maong walog kay seryoso kaayo kini sa paghiling sa mapa.
“Tawga ang tanan dinhi,” kalit nga mando ni Robert Makaindan. Nakahukom na siya nga himoong ulipon ang tanang nahibiling sakop ni Bantugan Kapinonan.
“Masunod, Agalon,” matod pa ni Balagon. “Apan basin matingala sila.”
Tataw nga nagduhaduha si Balagon tungod kay nasayod siya nga lunod-patay sa banay nga Kapinonan ang napulo ka bagani nga motunobay na sa ikaduhang ang-ang sa pagka bagani. Nasayod siya nga gamhanan ang iyang bag-ong agalon apan dili siya makatuo nga makasugakod ni kon tabangan sa napulo ka bagani. Unya dugangan pa sa unom ka bagani nga nakatunob na sa unang ang-ang, samot na niya nahunahuna nga way dag-anan ang iyang agalon. Dili sama kaniya nga gikan sa laing banay, ang 16 ka bagani lunlon nga mga lumad gyod sa banay nga Kapinonan. Mao kadto nga siya nagduhaduha.
“Basta buhata ang akong isugo nimo,” matod pa ni Robert Makaindan. “Ako mosugo, ikaw motuman.”
“Matuman, Agalon,” matod pa ni Balagon. Human kadto, gihuypan niya ang iyang paswit nga ginama sa kawayan. Wala madugay nangabot ang tanang bagani. Maoy ilang naabtan ang batan-on nga nagbarog ibabaw sa lapad nga bato samtang si Balagon nagdungo mga tulo ka dupa sa atubangan niini. Natingala silang tanan.
“Balagon, kinsa man nang tawhana? Hain na ang atong agalon?” matod pa sa upaw ug hamtong nga bagani nga dakog lawas. Sipat kaayo ang mga mata niini.
Apan nagpabiling nagdungo si Balagon ug wala motubag. Sa dihang nakita nila kadto, isiggunit sa ilang mga hinagiban ang mga bagani. Nakamatikod sila nga maorag adunay nahitabo nganong ingon niadto si Balagon.
“Kinsa man ka?” singka ni Dalapian. Siya ang upaw ug hamtong nga bagani nga dakog lawas. Ig-agaw siya ug usa sa mga sinaligan ni Bantugan Kapinonan. Giatubang niya ang batan-on sa dihang wala siyay nakuhang tubag gikan kang Balagon. Nakahinumdom siya nga ang maong batan-on mao kadtong ulitawong way umoy. Ug sama ni Balagon, naglibog siya unsay nahitabo.
Gikulbaan si Balagon. Nanindog ang balhibo sa iyang tangkugo. Nabatian na niya ang kahait sa tingog ni Dalapian. Ug nasayod siya nga ang tanang bagani nga ilang kauban mosunod sa mando ni Dalapian. Kini tungod kay si Dalapian ig-agaw man ni Bantugan Kapinonan. Ug silang tanan nasayod nga si Balagon gikan sa laing banay mao nga wala silay hugot nga pagsalig niini.
Wala motubag si Robert Makaindan. Giliraw ra niya ang iyang mga mata sa nawong sa mga bagani. Maorag gitagsatagsa pagtimaan ang kada nawong. Maorag usa ra kadto ka pagpamilok apan nabatian sa matag bagani ang daw sulab sa bangkaw nga misamad sa ilang mga agtang. Nakuratan silang tanan sa ilang nasinati.
“Kon gusto ninyong mabuhi, magpaulipon kamo kanako,” milanog kadtong tingoga sa hunahuna sa mga bagani. Naglibog sila kay igo ra mang mipahiyom ang batan-on. Wala gani mobuka ang mga ngabil niini apan tin-aw kaayo ang tingog nga milanog sa ilang hunahuna.
“Binakal!” pamalikas sa bagani nga si Dalapian. Gihunat dayon niya ang iyang bangkaw. Walay pagduhaduha niya nga gipunting kadto kang Robert Makaindan.
“Lugong ha kinalabaw!” singgit usab sa ubang bagani nga nangandam sa pakiggubat. Andam silang makigpatay sama sa torong kabaw kon makahinayak og pakigbugno. Sila mao ang mga bagani nga lunod-patay gyod alang sa banay nga
Kapinonan.
Apan wala pa sila makatikang sa dihang kalit ra nga nabatian nila nga maora silag gipapas-an og dagkong bato. Taliwala sa ilang kakurat, daghan kanila ang naningkamot nga makalingkawas. Mikagot ang ilang mga ngipon. Halos mibudlat nag ayo ang mga mata ni Dalapian timaan sa iyang pag-utong. Apan kawang ang tanan nilang paningkamot. Tungod kay dili kasagaran ang gahom nga midagmal kanila.
“Kon gusto ninyong mabuhi, magpaulipon kamo kanako,” milanog na sab ang maong tingog sa ilang mga hunahuna. Ug human nila madungog kadto, nadoble ang kabug-at nga ilang nabatian.
“Ahhh!” singgit ni Dalapian. Apan mao na kadtoy kinaulahiang paningkamot nga iyang nahimo. Maora siyag gibundak sa kakusog sa iyang pagkahagba. Human kadto, sunod-sunod nga nangahapla ang walo pa ka bagani nga sama ni Dalapian. Siyam sila nga nangirig-kirig ug namuy-od. Human ang paglabaw sa pipila ka naglisod nga pagginhawa, nakabsan na sila sa kinabuhi. Dili katuohan nga ang bangis ug bagis kaayo nga mga bagani, mapukan ra sa ingon niadto kamubo nga pakigharong. Kadto maoy timailhan nga dili tiaw-tiaw ang gahom nga nabatonan ni Robert Makaindan.
Samtang sa laing bahin, ang pito ka bagani nga nagpabiling buhi maorag nagkasinabot nga mangluhod. Nanghapa dayon sila sa atubangan sa batan-on. Sa dihang ila kadtong gihimo, tagsa-tagsa kanila adunay nanulod nga kahayag sa ilang mga agtang. Ug sama ni Balagon, sila nakabaton og patik sa pagka ulipon.
Sa dihang nasaksihan ni Balagon ang mga nahitabo, nangurog ang iyang mga tuhod. Halos mawad-an siyag kusog tungod kay gilusapan siyag ayo. Karon lang siya makasinati nga adunay tawong mga pulong ray gigamit sa pagpatay. Butang kini nga naglisod siya og dawat. Tungod kay ang ingon niadto nga abilidad madungog ra man mahitungod sa saysay sa karaang mga banggiitan sa panggubatan.
“Unsang matanga sa binuhat siya?” matod pa ni Balagon sa iyang kaugalingon. Nahunahuna niya nga kon ingon niadto ang gahom sa maong ulitawo, walay duhaduha nga mapukan gyod si Bantugan Kapinonan.
“Panindog kamong tanan,” mando ni Robert Makaindan. Walay daghang langas nga nanindog ang mga bagani sa atubangan sa ilang bag-ong agalon. Sama ni Balagon, giduko nila ang ilang mga ulo. Dako ang ilang pasalamat nga sila mihukom nga mopailawom sa mando sa batan-on. Kay kon nasayop sila sa pagpili, walay sipyat nga kauban na sila sa mga mingbuy-od.
“Karon, kamo ako nang mga sakop. Wala na ang inyong agalon nga si Bantugan Kapinonan. Siya napukan na sa akong mga kamot,” matod pa ni Robert Makaindan. “Mao nga sukad karon, ang akong mga mando mao nay inyong balaod.”
Bisan kon daan na silang natahap nga ang kanhi agalon nila nga si Bantugan Kapinonan napukan sa mga kamot sa maong batan-on, nakurat pa gihapon sila sa dihang yano ra kadtong gipamulong sa bag-o nilang agalon. Nangdungo silang tanan samtang tagsa-tagsa silang gisud-ong sa bag-o nilang agalon. Maora bag ang ilang bag-ong agalon usa ka magtatari nga gipangsusi og ayo ang mga himbis ug balhibo sa iyang mga manok. Human molabay ang pipila ka gutlo sa kahilom, namulong pag-usab si Robert Makaindan.
“Ipaila-ila ang inyong mga kaugalingon ug kon unsay inyong mga abilidad,” mando ni Robert Makaindan.
Ug tuod man, tagsa-tagsa nga nagpaila-ila ang pito ka bagani. Human nilag paila-ila, nakisayod dayon si Robert Makaindan mahitungod sa kahimtang sa banay nga Kapinonan. Ug pinaagi sa ilang mga saysay, uban ang mga nasugilon na ni Balagon, didto lamang masabti sa batan-on
ang mga nahitabo sa grupo ni Dayangdayang Manganingga ug Pagalad Binuklasan. Didto lamang niya matino nga siya naluwas tungod sa pagsagop kaniya ni Dayangdayang Manganingga.
“Unya, unsa na may balita? Nagpadala na bag taho ang grupo ni Tignarog?” pangutana ni Robert Makaindan kang Balagon.
“Agalon, ang ulahi nila nga taho, nasundan na nila si Dayangdayang Manganingga,” matod pa ni Balagon. “Apan naglisod kuno silag apas kay lulan kini sa usa ka mananap nga paspas molupad. Malagmit ila pang hulaton nga luyahan sa paglupad ang maong mananap.”
“Hain na man sila dapit padulong?” pangutana pag-usab sa batan-on. Mahinungdanon alang kaniya nga masayran kon hain na si Dayangdayang Manganingga.
“Agalon, ang ulahi nilang taho, didto na sila dapit sa Suba sa Tigbawan,” tubag ni Balagon.
“Tuod diay, giunsa nila pagpadala ang ilang mga taho?” pangutana na sab ni Robert Makaindan. Buot niyang masabtan kon unsay pamaagi sa paglihok sa mga banay sa isla.
“Agalon, aduna kamiy gibansay nga managkedaw nga maoy tigdala sa mensahe,” tubag ni Balagon.
“Unsa nang managkedaw?” pangutana sa ulitawo.
“Agalon, usa na ka matang sa langgam nga sama kadagko sa alimukon apan itom ang tanang balhibo,” tubag ni Balagon. Dako ang iyang katingala nga wala masayod ang ilang bag-ong agalon mahitungod sa managkedaw nga maoy kasagarang pamaagi sa pagpadalag mga mensahe.
Gibukhad pag-usab ni Robert Makaindan ang mapa nga gikan ni Balagon. Iyang nakita nga ang giingon nga suba sa Tigbawan nanukad sa luag kaayo nga lasang nga ginganlag Lasang sa Mantukobay. Sa dihang mitutok siya sa maong bahin sa mapa, didto lang niya mamatikdi nga adunay halap nga mga sinulat.
“Amay, nakasuwerte ka aning mapaha,” matod pa ni
Layok Pagalad sa hunahuna ni Robert Makaindan. “Gigama ni sa usa ka gamhanang baylan. Sa akong banabana, ang baylan nga migama ani milampos na sa pagsulod sa ganghaan sa ikapito nga langit.”
Nakurat si Robert Makaindan sa dihang nadungog niya kadto. Karon lang niya madungog ang ingon niadto mahitungod sa baylan. Bisan kon baylan ang iyang apohan sa kalibotan diin siya mitaliwan, wala siya makadungog bahin sa ingon nga kalaki. Kadtong mga butanga madungog lamang sa saysay mahitungod sa kakaraanan.
“Hulata ko ninyo didto sa daplin sa linaw sa ubos aning kahulogan,” matod pa ni Robert Makaindan. Dili niya buot nga makita sa iyang mga sakop ang sunod niya nga buhaton. Nasayod siya nga kinahanglang mag-amping siya sa iyang mga lihok. Bisan tuod kon nakabaton siyag talagsaong gahom, nasayod siya nga adunay mga binuhat ug tawo sa maong kalibotan nga labing gamhanan kay kaniya.
Nakaginhawag luag ang mga bagani sa dihang nadungog ang mando sa ilang agalon. Walay daghang langas sila nga
nanglugsong ngadto sa lugar nga giingon sa ilang agalon. Gusto nila nga makahinabi og ayo si Balagon tungod kay nagtuo sila nga daghan kini og nahibaw-an mahitungod sa bag-o nila nga agalon. Nakamatikod sila nga walay pagduhaduha nga mosunod si Balagon sa matag mando sa batan-on. Ug tungod kay nasayod sila nga si Balagon ang labing gamhanan nilang tanan, nagtuo sila nga siya ang nasayod mahitungod sa kagikan sa bag-o nilang agalon. Naglaom sila nga matubag ni Balagon ang ilang mga pangutana.
Samtang sa laing bahin, naghinamhinam na si Layok Pagalad nga matukob ang napukan nga mga bagani. Siyam ka bagani nga motungtongay na unta sa ikaduhang ang-ang sa pagka bagani. Apan tungod sa ilang pagsupak sa pagpaulipon ni Robert Makaindan, hagbay silang nangaimpas.
“Amay…” wala na makatiwas og sulti si Layok Pagalad. Nasayod na si Robert Makaindan sa buot isulti sa talabusaw.
“Huo na. Imo nang bahin,” matod pa ni Robert Makaindan. “Apan sa dili pa ka mokaon, tudloi sa ko unsaon paggamit ning mapa.”
Mingisi si Layok Pagalad. Ganina pa siyang naghinam-hinam. Dugay na siyang nangandoy nga mobalik ang panahon nga siya way ugam sa pagtukob sa mga kaaway sa panggubatan. Alang kaniya nga usa ka talabusaw, ang kinabuhi sa kalibotan mao ang walay hunong nga pagtukob sa mga kaaway nga mapukan sa panggubatan.
“Amay, patuloi lang na og dugo gikan sa imong tuong kumagko,” matod pa ni Layok Pagalad.
“Mao ra toy akong buhaton?” pangutana pag-usab sa batan-on.
“Way lain, Amay. Sulayi lang. Mahibaw-an lagi nimo kon ngano,” matod pa ni Layok Pagalad. “Tuod diay, Amay, pahulama ko adtong tulo ka bato ug sa mga bagtok.”
Walay duhaduha nga gitunol ni Robert Makaindan ang mga gamit sa ritwal sa pagtukob. Human kadto, wala na niya panumbalinga ang talabusaw nga nagsugod nag andam sa pagritwal. Gisamaran dayon sa batan-on ang iyang tuong kumagko ug gipatuloan niyag dugo ang tunga-tunga sa maong mapa nga ginama sa panit sa usa. Nakita niya nga misunop sa panit ang dugo nga iyang gipatulo. Human kadto, nakita niya nga mihayag ang mga guhit sa maong mapa. Unya hinay-hinay kadto nga mituyok. Human ang pipila ka gutlo, mikusog ang pagtuyok niadto hangtod nga nahimo na lamang nga usa ka gamayng puntik sa kahayag nga paspas nga misulod sa iyang agtang.
“Unsang matanga sa gahom ang mimugna niini?” mao kadtoy pangutana sa hunahuna ni Robert Makaindan sa dihang misulod siya sa iyang galamhan. Nakita niya didto ang mapa nga naglutaw sa luag nga wanang. Ug ang kahibulongan tungod kay sa maong mapa, buhi kaayo ang tanan. Sa dihang siya miduol, nakuratan siya kay nakita niya didto ang iyang kaugalingon nga nagtindog sa baba sa langob.
(PADAYONON)