Ang Diyalekto Sa Kape Ug Panulat

SI Raphael Baldaya, usa ka tambay sa among baryo, miingon; “Mamahimo kong isugid kanimo ang Kemika ug Botanika sa kape ug dungagan og sumada kabahin kon giunsa kini pagproseso, giunsa kini pagdugmok, unsaon pagbubo sa init nga tubig ngadto sa baso ug inanayng pabugnawon sa tayhop nga mugnaon sa tawong moinom. Mamahimo kong analisaron ang epekto sa kape sa lawas. Makahimo ako og encyclopedia mahitungod niining mga butanga, apan nganong dili ko gihapon masabtan ang usa ka basong kape nga anaa sa akong atubangan? Kon ako kining hatagan og sentimental nga rason ug personalon ang pagsabot niining maong kape, sama ni Marcel Proust sa iyang pagtunlod sa iyang madeleine sa iyang tsa, mamahimo akong makasuwat og pito ka nobela kabahin lang sa usa ka kape. Apan, nganong wala ko gihapon masabti kining akong kape isip usa ka pilosopikal nga penomena?”

Ang tingog mawad- an sa iyang lawas. Ang magsusulat misulod sa entrada sa iyang kamatayon. Ug nianang puntoha magsugod usab ang pagsulat. Niining maong ideya manggamot ang panagsumpaki. Daghan ang dili muoyon, mabulabog, dili makatulog inigkagabii, maghikog o di ba kaha balewalaon lang kining maong diskurso.

Samot na kadtong walay halawom nga panabot sa natad sa lingguwestika ug pamalak. Kay kon imong subayon ang hataas nga tradisyon sa pag- ugmad sa naratibo sa tawo, naimbento ang pagpamatbat gikan sa mga shaman kun tigsugid sa unang panahon. Ang ilang kait- on sa naratibo, matawag ba nga sila ang tigsulat kun awtor sa maong pagpamatbat? Nga sa ilang tradisyon wala man kini nila giangkon isip ilang hinimo kondili hinimo ug hinatag sa mga Bathala? Diin ang kalikopan mao ang matuod nga tigsulat sa mga pulong ug ang tigsugid mao ang magbabalak sa ilang kapanahonan. Pahiuyon niini, ang usa ka magsusulat dili diay ang matuod nga nag- imbento sa iyang sinulat kondili usa lamang ka tigsugid ngadto sa iyang magbabasa. Ang tinuod nga awtor wala magapos sa kapitalistang ideyolohiya. Ang magsusulat mao ang natanggong sa iyang pagka tawhanon. Gasubay siya sa balaod sa kasaysayan sa literatura; mga pasidungog nga ihatag kaniya ug ang iyang kasikat; ang iyang kahibalo sa tradisyon sa panulat ug ang imahen nga buot niyang pintalon sa natad sa literatura sa iyang kapanahonan.

Ang modernong literatura nagsentro sa magsusulat lamang. Ang iyang pagka tawo, ang iyang panilaw, ang iyang hilig ug ang iyang kritisismo nagsentro sa iyang kaugalingon. Kanunay nga anaa sa atong impluwensiya ang mga sinulat nilang Shakespeare, Joyce, Hemingway, Bandillo ug Omar Khalid. Ingnon ta nga ang mga obra ni Salvador Dali binuhat sa buang, apan dili moangkon si Salvador niana. Ang atong panahom ug opinyon, usa ka alegoriya sa matuod nga kinabuhi sa naghimo sa maong obra. Apan wala kita masayod sa tinuod nga kahulogan sa ilang mga obra. Ang alampat mao mismo ang mobuhat sa iyang tingog. Dili ang tawong nagbuhat sa maong alampat. Ang pagbuhat og alampat mao ang pagmugna og kaugalingong kalibotan— ang alampat nga makighinabi kanimo. Ang mga obra maestra ni Dali ug ang pagka balaknon niini wala mahasubay sa matataw nga salabotan o ideya nga lagmit gamiton sa usa ka kritiko ug magbabasa apan adunay mahika ang iyang obra nga tugkaron ang atong saykolohika; dili na kini nimo makita o mabasahan sa kinabuhi ni Dali kondili kinabuhi na sa obra ang atong nasinati ug naliyok. Ang tahas sa usa ka magsusulat mao ang pagpangutana sa malisod tugkaron nga mga pangutana. Isalikway niya ang konsepto sa klasikal ug modernong retorika ug pug- on ang iyang lengguwahe ngadto sa kataposang duga. Sa iyang mga prosa ug mga balak, ang konsepto sa naandang rason usa lamang ka mito nga mamahimong mabasahan sa magbabasa— apan kana dili na apil sa iyang responsabilidad. Ang iyang tahas mao ang pagsugod niining maong diskurso nga maoy sinugdanan sa tingusbawan sa halawom nga panabot sa tawo— kon kana anaa pa bay kahulogan ug importansiya.

Apan unsa man gyod ning ginganlan tag literatura? Radikal ba kini nga panginahanglan sa tawo ug ang legasiyang takos nga magpabilin bisan sa kataposang gininhawa sa kataposang tawo nga mabuhi? Kon isukad ta kini ngadto sa unang panahon sa Medieval, Renaissance ug hangtod sa modernong kasaysayan, dili ikalimod ang impluwensiya sa mga kalihokan kansang tumong mao ang tingusbawan sa panugid. Sa suryalismo pananglit, ang paagi sa awtomatik nga pagsulat diin suwaton sa magsusulat ang bisan unsang imahen o pulong nga mosantop sa iyang hunahuna— sa way pagpakabana, ug pagduhaduha. Giguba sa suryalismo ang naandang panabot sa magbabasa ug ang lengguwahe mitabang ug gulgol sa naglalang kaniya pinaagi sa analitikong pagsugid diin matataw nga ang pagsulat, usa usab ka bung- aw sa panghupaw. Dinhi, ang trabaho sa magsusulat mao lamang ang iyang pagka instrumento sa kalalangan sa mga pulong, diin wala nay kalambigitan ang iyang kaugalingon ngadto sa iyang sinulat. Sa laktod, siya ang nagsilbing taytayan sa iyang sinulat gikan sa naglalang paingon ngadto sa pangisip sa magbabasa.

Ug alang sa lengguwahe nga makatrabaho, himulbolan kini sama sa manok nga gihalad ni Diogenes ngadto sa diskusyon ni Plato kabahin kon unsa man gyod ang tawo. Ang pagkahanaw sa magsusulat sama sa konsepto sa mga Pranses usa lamang ka gamayng konsepto nga anaa nagtungtong sa bantawan sa literatura diin ang takos nga mohukngay ug mohisgot niini mao kadtong hilan ang mga panghunahuna: mga magsusulat, mga pintor, mga kritiko, mga rebulosyonaryo, mga magbabalak ug dili kadtong mga eskolar sa akademya nga nanimaho na ang mga baba ug punay lang og pakyut- kyut sa bantawan sa literatura. Sa laktod nga pagkasulti, ang mga tawong maghunahuna kabahin niining mga butanga, naputos sa kahilom— usa ka tapol nga kahilom. Sa motuo ka og sa dili, adunay butang sa uniberso ang dili ta gyod masabtan bisan sa kahimanan nga atong naimbento.

Ug balik ta sa giingon ni Raphael Baldaya kanako. Niining maong paagiha gisugdan ang diskurso mahitungod niining matuod nga kahulogan sa pagsulat og literatura. Ang parapo nga adunay mga pulong. Mga pulong nga gikan sa lainlaing kultura nga nakigtabi sa usag usa ug naabot sa panahon nga ang maong panagsambog nakolekta ug nahimong usa ka pinulongan. Ug ang mga tribung minggamit niini mao ang mga tawong walay kasaysayan, walay saykolohika. Sila usa lamang ka tigpundok sa mga pulong gikan sa managlahing dalan ug pundokon aron gamiton alang sa komunikasyon ug pagpanday og mga balaod. Maong absurdo kon imong hunahunaon nga ang ngalan sa pagsulat gigamit aron pagtugkad sa pangisip sa usa ka magbabasa ug isipon kining nagmadaogon sa maong katuyoan.

Ang magbabasa sa literatura sa kalibotan walay interes nga basahon ang mga sinulat sa mga tawong walay tataw nga kasaysayan ug walay tataw nga kulturang gipanalipdan.

Walay makadiskobre sa kemika sa kapi nga atong mainom napulo ka tuig gikan karon. Apan gikan sa atong mahimo karon, ang atong natun- an ug naimbento, atong matunga- tunga mao ang mga kemikal nga sulod sa usa ka basong kape ug ang uniberso ngadto sa mga parte— pisika, biology, geology, astronomy, psychology, ug uban pa. Hunahunaa nga ang bato nga anaa sa palibot wala makahibalo nianang imong gibuhat. Mao usab ang kalibotan ug ang mga bituon.

Gitubag ko si Raphael niining mosunod: “Kalimti kanang imong mga nahibaloan ug ibalik ang kape sa iyang pagka kape. Hatagan ta kining usa ka basong kape sa iyang kataposang kunsuylo: Imnon ta kini ug kalimtan ang tanan!”

(KATAPOSAN)

Sa laktod nga pagkasulti, ang mga tawong maghunahuna kabahin niining mga butanga, naputos sa kahilom— usa ka tapol nga kahilom. Sa motuo ka og sa dili, adunay butang sa uniberso ang dili ta gyod masabtan bisan sa kahimanan nga atong naimbento.