Diin Nasayop Ang Mga Pangandoy

(Ikaupat nga Bahin)

SI RayJun nahakuyog kang Sian Ming nga anak sa labing dato nga pamilya sa ilang lungsod sa Silangit kay tag-iya sa labing dakong negosyo sa kopras ug tindahan sa tanang baligya; may yuta sa lainlaing dapit diin ang ilang Waterfall Mountain Resort maoy han-okanan sa katawhan panahon sa ting-init tungod kay ang dakong busay naggikan sa lasang nga sakop sa yutang gipanag-iya sa magtiayong Insek.

Sila si Mundo ug Lilay wala batiag kabalaka bisan mitangkod nang semana nga si RayJun wala pa gihapon mahiuli. Usa ka buntag, nakurat sila pagkakita sa nindot nga kotseng mihunong sa ilang tugkaran diin nanganaog ang magtiayong Wang Yu ug Chengli nga gisundan sa batan-ong giagak sa usa ka babaye diin silang Lilay kusog nga nakatuaw:

“Si RayJun giagak og babaye, nagsigeg katawa!” tuaw nilang Mundo ug Lilay nga parehong nakurat. Miduol dayon kanila ang magtiayong Insek.

“Mundo…Lilay, sori kaayong morag natabian si RayJun nga mao na lay may pangisip sa kahigalaan ni Sian nga naas sulod sa kotse wa pa hiuliig panimuot kay nasobrahan sa nainom nga alak ug nasuyop nga droga. Arang-arang nis RayJun kay wa moubag inom nilang Sian sa unang adlaw sa gipahigayon namong party. Kay nanaad na kuno siyang di na maghuboghubog. Kay basin kunog papas-anon na sab ninyo siyag sinakong mga lubi. Mora kunog mabungkag ang iyang lawas sa kabug-at. Maong magtarong na kuno siyag eskuyla. Nakurat mis Misis nga pagkabuntag sa Domingo, among nakita nis RayJun uban nilang Sian ug kahigalaang nangligdas didtos function hall sa among resort.

“Kay pagpangabot god sa among mga bisitang negosyante ug mga opisyal sa atong lalawigag lungsod, gisalig na lang namong Misis sa among tagdumala sa negosyo ang pagbantay nilang mga batan-ong didtos party nga nag-inom ug nangaon samtang sigeng pangaligo. Labihan lagi namong kurata nga pagkabuntag sa Domingo, nangligdas na man ang tanan lakip silang Sian ug RayJun.

“Sa imbestigasyon ni Chief Digno, sa mga polis diay naggikan ang mga droga nga kakonsabo sa drug financier sa siyudad. Labihang sukoa nilang Mayor Casas ug Bise Mayor Mantaring kay ang mga anak nilang sila si Gerwin ug Sardo labihang lun-oya. Gipanaktak diretso sa mayor ang mga polis nga nagsuplay sa droga didtos party. Hasta sab ming Misis nanaktak sa among mga guwardiya ug mga sinaligan sa negosyo nga nagdroga diay.

“Gikasubo kaayo namo ning nahitabo sa inyong anak nga magbag-o na kuno siya, di na maghubog-hubog. Apan karon, kalit natabian kaayo. Nagsigeg yawyaw og ‘naglambutsing mi!’ Ambot kon unsay iyang gipasabot. Amo lang siyang ipahiling kanunay sa among family doctor hangtod maulian siya,” pasalig kanilang Mundo sa magtiayon.

Tuod man, gituman gayod nilang Mr. Wang Yu ug Mrs. Chengli Yu ang ilang saad. Gipahiling sa ilang family doctor si RayJun maong naulian gayod sa hustong pangisip.

“Kinis RayJun mangita na gyod sa droga nga naa na karoy daghan sa iyang dugo. Apektado ang iyang pangisip.

Mahimong maulian kini siyas hingpit kon ma- rehabilitate siya sulod sa dugayng panahon nga molungtad tingalig kaping tuig. Salabtonon ug antosonon kining kaso sa inyong anak nga bisan mahimo siyang mobalik pag-eskuyla apan usahay mangita gayod siya sa droga,” patin-aw ni Doktor Roda nga maoy doktor sa pamilya sa labing adunahang negosyante sa dako nilang lungsod sa Silangit.

Tinuod kaayo ang gisulti ni Dr. Roda. Si RayJun nakabalik pag-eskuyla apan usahay mahiuli nga morag wala sa iyang kaugalingon.

“Sus, nagdroga na sab ang akong anak! Morag ubay-ubay tingali ang nasuyop kay wa na man makaila namo, wa moamen nilang Lolo ug Lola niya,” ni Lilay nga higpit nang nagbantay sa kalihokan sa ilang anak nga maulian gayod unta sa hingpit nga pangisip aron makahuman gayog eskuyla.

“Unsa goy nagdroga?! Ayaw patakag sulti dihang bayhana ka aron di ka makatilaw sa akong suntok nga kusog pas kang Pacman!” bahad ni RayJun nga mipakita pas iyang kumo ngadtos iyang inahan dayong lingkod sa sopa nga nagsiga ang mga mata nga kusog namulong: “Ayaw kog sermoni ninyo, ha! Wa na baya ko maghubog-hubog kay basig papas-anon na sab kog sinakong lubi nga bug-at pas kalibotan! Mao ganing mieskuyla na ko kanunay. Unya inyo kong sermonan, ha!” kusog nga pamulong ni RayJun nga dayag kaayong wa na makaila sa iyang mga ginikanan ug mga apohang gikaatubang sa gilingkorang sopa, nagsiga ang mga mata apan morag walay nakita.

“Hesus… Santisima! Ang pinangga namong apo wa na makailas iyang inahan!” tuaw sa iyang mga apohan.

“Unsa man kahay maayong buhaton ta ning atong anak, Mundo. Naa nag-eskuyla man tuod siya kanunay pero morag way pulos. Tinuod ang gisulti ni Dr. Roda nga pangitaon sa lawas ni RayJun ang droga. Busa kinahanglang mawala sa hingpit ang droga nga naas iyang dugo. Maayo tingaling iparehabiliteyt nato siya.”

“Mao lagi nay gihunahuna nako, Lay. Pero wa may rehabilitation facility dinhas lungsod. Haiy maayo kon ato na lang ipadalas RayJun didtos Bicutan Rehabilitation Center sa Manila?” sugyot ni Mundo.

“Layo kaayo tong Manila, Mundo. Dugay ra ba kunong maulian sa hingpit ang adik nga nadaot nag maayo sa droga. Di nako maantos ang kamingaw sa atong anak bisag ingon siya niana. Di man sab mahimong moestar tag dugay sa Manila kay naay atong kalubian ug sagingan.”

“Kon mao kana, agwantahon lang gayod nato si RayJun. Ang mahinungdanon nga nagpadayon siyag eskuyla. Ato lang siyang

Misangpot ang tanan sa makapahilab-sa-atay nga panghitabo. Gitukso ni Mundo ang pundasyon sa prinsipyo sa tawhanong katungod.

hinay-hinayag maymay, estorya, tambag. Basig mabag-o ra siya, Lay.”

“Mao ra gyod nay labing maayo ninyong buhaton, Mundo. Maayong ato siyang estoryahan unya inigmata niya nga igong mohupas ang epekto sa droga,” tambag sa ilang mga ginikanan.

HUMAG kaon sa laming panihapon nga gidalit sa iyang Lola Toyang sa magtunga nang gabii, si RayJun nga maayo na ang pangisip, gipakigsultian sa iyang mga ginikanan ug apohan.

“RayJun, nganong morag di ka man makaila usahay sa imong mga ginikanan kon mahiabot ka gikan sa eskuylahan? Sama ganiha giingnan nimos Mama mo ‘Ayaw patakag sulti dihang bayhana ka kay basig makatilaw kas akong suntok nga kusog pas kang Pacman!’ Kay nasuko kang gibuyag nga nagdroga? Nganong nagdroga ka man?” sukit ni Lola Toyang.

“Naa man goy akong mga klasmeyt nga mamugos pagkuyog nila ngadtos ilang estambayanang purok atbang sa among eskuylahan. Duna man silay sesyon didto kanunay.”

“Kon imo diay silang balibaran? Imong sultihang magtarong ka nag eskuyla,” daling dason ni Lolo Sido niya.

“Di man ko kabalibad, Lolo Sido. Mangasuko man sila. Ngano kunong maglikay na ko nila. Di man sab ko makig-away nila. Mao may sulting Mama nga masuko ang Ginoo kon makigaway ko. Maong motilaw na lang gyod kog gamay sa ilang ihatag. Apan usahay, malab-anan sama ganiha. Apan miuli gyod ko nganhis ato kay basig masuko silas Mama ug Papa. Basig ila na sab kong papas-anog mga sinakong lubi.”

“May pangisip pa man diay unta nis RayJun apan maganoy lang sa daotang mga sagbot,” masulub-on nilang tuaw.

“Karon, nasayod na kami nga maong nagumon kag maayo sa droga tungod sa imong mga barkada. Di kami angay mobasol nimo. Ang labing importante nga magpadayon kag eskuyla, malipay na kaayo mi. Mosabot na mi kanunay nimo,” pasalig ni Mundo.

Ugaling lang kay samtang nagkadugay, nagkadugay na man sab ang pagpauli ni RayJun.

“Grabe na ang pagkagumon ni RayJun sa droga,” mabalakong tuaw ni Lilay ug sa iyang mga ginikanan.

“Kuyaw na kaayog kinaiya si RayJun. Peligrong maghuramentado,” pamulong sa mga apohang Toyang ug Sido.

“Lisod na kaayo. Labing maayo, ipapreso na lang gyod nato, Lilay.”

“Ikaw ang masunod, Mundo. Morag kuyaw na gyod kaayo kon nias gawas si RayJun. Total, maduaw man nato siyas presohan,” paundayong hukom sa asawa.

“Mao gyod nay maayo ninyong buhaton, Mundo ug Lilay, isip mga ginikanan. Karon lang, gibunal niya ang lamesita nga unta gitimbaya man lang siya ni Lilay,” dason sa nabalakang mga ginikanan.

SAYONG miadto si Mundo sa buhatan ni Chief Digno sa tuyong ikakita gayod ang hepe kay basig may lakaw.

“Tsip, presoha na lagi tong akong anak. Di na gyod lagi namo masanta. Grabe na kaayo ang pagka adik. Kanunay nang manghasi.”

“Mundo, mao sab gihapon nang hangyoa nimo. Di lagi gayod mahimong presohon ang tawo tungod lang kay drug addict. Makasohan tag human rights violation.”

“Apan, Tsip, grabe na man god lagi kaayong pagka adik sa akong anak. Di na usahay makaila namong iyang mga ginikanan. Basig mapatyan pa mi kay magwayld kon among sitahon.”

“Mao ra man kahay iwayld, ipanghasi kon inyong sitahon. Busa pasagdi ninyo siya bisag unsay iyang buhaton. Basta di gyod ko mopapreso sa imong anak. Di man sala ang pagka adik. Bisyong barot ra man na, Mundo.”

“Kon may order gikan kang Judge Salvanera, Tsip.”

“Hinuon kon may order gikan sa judge, Mundo, ako siyang ipapreso,” patin-aw sa hepe.

Si Mundo miadto na sab sa buhatan ni Judge Salvanera nga moadto na unta sa ilang husayanan kay may demandang gipasaka batok kang Mayor Casas ang mga polis nga gipanaktak sa serbisyo kay napasanginlang protektor sa illegal drugs sa lungsod.

“Nia ka, Mundo, kay imo gayong ipapreso ang anak nimong adik nga, matod pa nilang Orbi ug Soling, di na kuno ninyo makontrolar. Apan di gyod ko makahatag sa gikinahanglan ninyong court order kay wa may salang nahimo ang imong anak. Di man god lagi matawag nga sala ang pagka adik, kay bisyo ra man na. Busa, ato na lang paningkamotan pagsumpo.”

“Pero, Judge, kuyaw na man gyod lagi kaayo kon naas gawas ang among anak. Delikado kon pamatyon mi kay di na man makaila usahay namo. Di na man gyod namo mapugngan tungod sa daghang kabarkadang adik. Samtang kon naa siya sulod sa presohan, mahunong gayod siyag gamit sa droga ug may parahang magbag-o sa kadugayan.”

“Apan di gyod lagi mahimong ipapreso nako ang imong anak tungod lang kay adik. Bisan gani si Mayor Casas wa makapapreso sa mga adik nga nangligdas didtos birtdey ni

Sian Ming. Pasensiya gayod, Mundo… di gyod ko makahatag og order pagpapreso sa imong anak,” panapos nga patin-aw ni Judge Salvanera.

Sa gihapon napakyas ang mga paningkamot ni Mundo. “Agwantahon na lang gyod nato, Lay, ang dakong kalbaryo. Unsaon di man gyod mopapreso silang Judge Salvanera ug Chief Digno tungod sa human rights. Ato na lang iampo nga magbag-o ang atong anak. Di man sab mahimong isalikway nato.

“Dakong pakyas ang atong mga pangandoy ug paningkamot nga mahimo unta siyang abugado nga modala sa atong ngalan.”

“Wa gyod tay mahimo, Mundo. Ang kamatuoran sa kinabuhi kinahanglang atong dawaton. Pero di man ta angay mawad-ag paglaom. Naa man si Inday Aura. Nagtuo kong mahimo siyang maayong doktor kay kugihan kaayong magtuon. Tag-as ang iyang mga grado gikan sa kinder hangtod karong naa na siyas hayskol.”

“Si Inday Aura na lang gayoy atong kalaoman ug ikalipay,” ni Mundo.

“Kay di na man gyod ta makalaom nga moeskuylag balik kanang yabag natong anak, ato na lang sab siyang pasagdan nianang barot niyang bisyo,” hukom ni Lilay.

Usa niana ka gabii, silang tanan nakurat dihang nahiulig sayo si RayJun. May kauban kining babaye nga dako nag tiyan.

“RayJun, Anak….! RayJun, Apo…!” tuaw nilang tanang nagtan-aw kang RayJun nga may kaabayng babaye sa iyang pagtadlas sa dakong hawanan.

“Mama… Papa… Lolo ug Lola… kini si Langga, ang akong kalambutsing… he-he!”

“Aysus, ang akong anak! Labing-labing man diay ang gipasabot sa lambutsing!” tuaw ni Lilay nga nahimuot.

“Anak man kini ni Konsehal Cantero! Unya unsa man kahay ikasulti nilang Konsehal nga mikuyog man ka, Inday, ning akong anak?” mabalak-ong sukit ni Mundo.

“Miingon man silang Mama ug Papa nga pakuyogon na lang kong RayJun kay dako na man kog tiyan. Total, mabuhi man gyod kuno mi kay naa may daghang saging ninyo. Mikuyog na lang sab ko kang RayJun, kon inyo akong dawaton, Mama Lilay ug Papa Mundo.”

“Natural, dawaton ka namo, Day Langga, kay si RayJun man kahay tag-iya nianang naas imong tiyan. Unya mokaon ka ba diayg saging ray lung-agon?”

“Aw, mokaon gyod, Mama… Papa, kon way bugas si RayJun nga malung-ag.”

“Unya kay siyabu man ang kinaham kaayo ni RayJun, mosiyabu sab diay ka, Langga?”

“Oo… kay nagsiyabu man ko didtos birtdey ni Sian Ming.

Kay nagsiyabu man ang tanang nakauban namo didtong batan-on. Mao man ganing nalambutsing ko didto ni RayJun. Pero mitagam ko kay sakit man kaayong akong ulo. Mora kog nabuang. Unya, midako ning akong tiyan. Mauwaw na kong moeskuyla. Maong gipakuyog na lang ko nilang Papa kang RayJun. Di man kuno mahimong magpakasal mi kay kulang pas edad.”

“Kinis RayJun ra ba magsigeg laag. Hilig kaayos mga barkada. Ug ang nakaapan ra ba kay usahay di na makailag tawo kon masobrahan.”

“Wa na koy mahimo niana, Mama… Papa. Unsaon nahinayak na man ko. Agwantahon na lang nako. Pero kon iya kong dapatan, seguradong masugamak siya nako. Di ko magpadaog niya.”

“Sige, Langga, wa kay angay kabalak-an dinhi uban namo. Makalaom kang tabangan ka namo. Kay isipon ka namong kabahin na sa among pamnilya. Nalipay mi nga ikaw maoy napili ni RayJun. Basig makatabang ka namo pagpitol niya,” pasalig nilang Mundo ug Lilay sa babaye nga nadala sa ilang anak niadtong gabhiona.

Gimatuod gayod ni Langga ang iyang gisulti nga dili magpadaog kang RayJun. Kanunay niyang gisitar.

“Kabuangan ko nimog suntok, RayJun! Sayon ra kaayo nakong lubagon ning imong mga bukton nga luyat kaayo, morag mga siyakoy! Ayaw pangisog kon sitaron tika nga lawom nang gabii mopauli. Naghulat nimo. Nabuntagan kag pauli, limbaroka ka.”

“Nganong imo man kong sermonan kanunay, Ga, nga di man ka pari? Pul-an na kaayo kong maminaw nianang imong sermon kada uli nako!”

“Di ka diay nako sermonan, RayJun, nga nagsige ka mag laag? Nag-usik-usik sa kuwarta. Nia na ra bay umaabot natong anak nga kinahanglang andaman na nimog gatas ug sinina.”

“Problema ba diay nako ang gatas nga naa man kang inahan mopatutoy. Ayaw gyod kog sermoni, Ga, kay basig matodas tika.”

“Di ka ba diay nako sermonan nga gawas nag-usik-usik kas kuwarta, mouli pa gyod kang di na makailag tawo?” masukanong pamulong ni Langga nga nakapalipay kaayo kang Mundo nga nahigmata didtos ilang kuwarto kay buntag na.

“Suwerte tang si Langga ang napiling babaye ni RayJun. Buotan siya ug naanad sa trabaho didtos ilang basakan. Hinaot untang makatabang siya nato pagpitol sa yabag natong anak,” ni Mundo nga nagtemplag kape didtos ilang kuwarto.

“Mao sab bitaw nay akong giampo kanunay, Mundo. Si Langga nangandam na gayod alang sa umaabot nilang anak ni RayJun.”

“Bitaw, Lay. Angay pahinumdoman nato si Langga nga kinahanglang di siya mokompiyansa kang RayJun. Kitang tanan kinahanglan magbantay kanunay.”

“Mao nay atong buhaton, Mundo, mag-amping. Samtang ikaw sab ayaw ipugos paglakaw nang imong tiil nga naghubag pa kaayo. Ako lang unay moadto sa atong sagingan pagsusi kanus-a nato paanhion ang suki natong komprador. Si Langga nag-ingong mokuyog nako maong sayong naglutog pang-esnak nato,” ni Lilay dayong gawas ug nanaog unya nahibalik dayong may dalang maruyang saging gardaba.

“Niay maruyang sayo naluto ni Langga, Mundo, ipares nianang imong kape. Silang Mama tuas garden nanguhag petsay, atsal, tanglad ug ubang lamas alang sa lat-an nilang manokdumaga nga tinibuk-on kay adlaw ni Papa karon,” ni Lilay dayong balik pagkanaog.

Miinom si Mundo og kape. Human ikabutang ang tasa, mahinamong mipunit sa maruyang gisulod sa panaksan. Apan wala niya ikadayog hungit kay may kusog nga linagubong nabati niya gikan sa ubos.

“Dah… todas ka laging hilig manermon nako… impas ka naaa…!”

Si Mundo kalit nahatindog ug nagtakiang nga milakaw paingon sa dakong hagdan. Sa iyang pagdungaw, nanagko ang iyang mga mata pagkakita kang Langga nga nagbayad sa hawanan sa may pultahan sa kosina nga naggunit sa bandehadong gisudlan sa nagkatag nga maruyang saging.

“Day Langga!” mao ray gikapamulong ni Mundo. Nabati niya ang kusog mga siyagit didtos gawas.

“RayJun…!

“Manoy…!”

Nahadagan si Mundo dayong kanaog sa dakong hagdan ug midiretso sa pultahan.

“Inyo kong gisinggitan, impas lagi mooo…!!!”

“RayJun…!” ni Mundo pagkakita nilang Lilay ug Inday Aura.

“Imo kong gisinggitan, ha… amawa ka… salsagan tikas imong babaaa…!”

“Mundooo…!”

“Mama…Papa… panagan mo kay naghuramentado na ring inyong apooo….!”

Wala nay kadaganan si Mundo. Nasipong siya sa bukana sa pultahan diin nagdagan paingon kaniya ang anak nagbandera, naghuyad sa nagkadugo nga atsa nga igbubughag kahoy. “Todason tikang amawa ka kay singgit-singgit ka nakooo…!” Gibulanit ni Mundo ang alhong nagbarog ibabaw sa lusong dihas kilid sa pultahan ug hinurot ang tanang kusog, gihapos sugat sa atsa nga gihuyad paingon kaniya.

Pakkk…!

Milupad ang atsa balik sa agi ug ang alho didto mitugpa taliwa sa nagasigang mga mata.

“Ugh…!”

Si Mundo nagtindog nga daw tuod nga naagiag dakong hulaw, nahiugbok sa iyang gibarogan nga naggunit gihapon sa alho, wala makalihok ug wala makatingog sulod sa pila ka gutlo. Unya sa kadugayan, si Mundo misinggit— misinggit sa kinatumyan, kinatas-an sa iyang tingog…

“Judge Salvanera… Chief Digno… human rights pa ba ning napatay nako ang akong anak? Gipatay niya ang iyang inahan ug manghod…! Gipatay si Langga, ang babayeng nagmahal niya…!

“Human rights?! Unsay human rights? Ako mismong amahan wa hatagig katungod sa balaod pagpitol sa akong anak? Hala, sige... ako maoy presoha ninyo!”

(KATAPOSAN)

“Judge Salvanera… Chief Digno… human rights pa ba ning napatay nako ang akong anak?”