Kangitngit Sa Kaisipan
(Napatik sa Bisaya, Mayo 16, 1951)
LAPAS na karon sa tungang gabii. Ang balay nahimutang ning awaawng dapit sa Lahug, mangitngit ug mamingaw. Gikan ning akong gilingkoran duol sa tamboanan sa abohan, akong makita ang nagabuy-od nga lawas sa akong asawa didto sa salog, ang iyang mga mata nagasiga sa kamatayon. Dugay na akong nagalingkod dinhi nga walay timik. Apan walay pagkutat kining kaalingisig nga nakayagaw sa akong alimpatakan… nagatiltil sa walay hunong… nagapasubli sa nangagi… ug nahinumdom na usab ako…
Usa ako ka tawo nga wala makaila og kasamok; nagalikay kanunay niini. Sa katloan ka tuig sa ulitawong kinabuhi, wala ing nahitabo kanako nga matawag og mangil-ad. Malinawon ang akong kinabuhi; ang suhol ko pagka kahero sa banko igo kaayo sa akong mga kinahanglanon. Ug gikahadlokan ko ang kagubot.
Hangtod migitib kanako ang gugma sa pagsulat ug gikahibalag ko si Gloria.
Ambot diin kadto gayod mogitib kanako ang gugma sa pagsulat. Mibutho lamang kini kanako sa akong pagbasahan sa mga nobelang Iningles nga sinulat sa mga Pilipinhon. Tingali, diha na gayong daan kanako ang diwa sa pagka magsusulat. Apan natan-og lamang, wala maugmad. Wala magamit.
Usa ka butang matin-aw. Sa pagkabasa ko niining mga nobela, nahimugso sa akong hunahuna ang tinguha. Naghingaping tinguha. Nakasulat ug milampos sila sa katitikang Iningles. Nganong dili ako?
Mihukom ako pagsulat niadtong kaagi nga gituohan kong mahimong maayong nobela. Ug mao nga usa ka gabii, gisugdan ko.
Diha na ako mosango. Nasuta ko ang kalahi sa tinguha lamang sa pagsulat ug sa pagsulat na gayod. Nag-aginod ug nagkamang ang akong sinulatan. Kulang ako sa kasinatian. Ug giabot na akog pagduhaduha… nag-anam akog kabugnaw…
Unya gikahibalag ko si Gloria.
Diha ako makaamgo nga nagkinahanglan diay akog magdadasig. Ug magdadayeg. Walay kinabuhi ang sinulat sa usa ka tawo hangtod nga siya magsulat gikan sa kinabuhi. Sa tinuod nga kinabuhi. Ug si Gloria alang kanako mao ang kinabuhi.
Dili hinungdanon diin ko hipalgi si Gloria. Ni hinungdanon usab nga siya usa lang ka modista. Maoy hinungdanon nga hikaplagan ko diha kaniya ang akong
gikinahanglan. Uban kaniya, makahabwa ako sa tanan kong gibati, sa tanan kong gipangandoy. Bisan sa tanan kong kapakyas. Ug sa tibuok higayon magaawhag siya sa pagpadayon pa, sa pagsulti sa tanan kong buot isulti— ug sa dili buot isulti. Ah, makamao si Gloria, makamao!
Sa dihang hisayran niya nga gihagoan ko pagsulat ang usa ka kaagi nga giasoy ko kaniya, nausa siyag kaikag. Namati siya pag-ayo ug ako nga nagasulti, giabot og pagtuo nga sa pagtagad lamang nga gihatag ni Gloria, wala nay labi pang hinungdanong butang sa kalibotan kay sa akong gisulti. Giawhag niya ako pagpadayon. Midalayeg siya sa kaagi. Mitanyag pa gani siya pagtabang kanako. Lahi siya, kining babayhana. Lahi. Ug masinaboton siya… hilabihan kamasinaboton… ug kamatinagdanon!
Magdadasig? Mahuyang da kanang pulonga aron ihubit kang Gloria. Kaniya gilangkob ang tanan: magdadasig, higala, mag-aawhag, mamamati. Kining tanan— ug kapin pa.
Ug nasibot ako. Gipunit kog balik ang akong lapis ug gipadayon ang pagsulat diin ako mohunong. Ug sa tibuok higayon, walay paghunong ang iyang pagdasig kanako.
Mao kadto nga pagsugot niya sa kaminyoon, nakahunahuna ako nga wala nay labi pang maayong buhaton. Kaniya hipalgan ko ang tanan ug, kon maasawa ko siya, unsa pay makulang kanako? Nagpakasal dayon kami.
Miabang akog balay sa usa ka awaawng dapit sa Lahug. Gipili ko kadto tungod kay nahilayo sa kasaba ug sa pagtugaw sa akong mga higala. Dinhing dapita mapadayon ko ang pagsulat uban sa pagsibot ni Gloria. Dinhi na kami manimuyo human sa among kaminyoon.
Unya, nagsugod ang wala ko dahoma.
Human sa pipila ka semana namong panagtipon, himatikdan ko kang Gloria ang kausaban. Kon asoyan ko na siya sa akong gisulat, wala na siyay gana nga mamati. Apan gipasangil ko kini sa kaluya sa iyang lawas. Miungad akog tinuod sa akong pagsulat magabii hangtod nga usahay kakaadlawnan ako didto sa akong lawak-sulatanan. Wala na kaayo ako makatagad kang Gloria kay ang panahon nga angay kong ipahinungod kaniya, didto ko ihatag sa akong pagsulat. Ambot nganong midugang man pag-ayo ang akong kadasig. Nagtuo ako nga si Gloria makasabot.
Tungod sa naghingapin niyang pagtikad sa iyang arte, may butang sa kinabuhi nga iyang nataligam-an...
Diyotay na lamay kulang. Dili na madugay— magsusulat na ako. Magsusulat! Ang maong pulong daw huni sa akong mga dalunggan.
Apan ning tibuok higayon nakaamgo ako sa nagpadayong kabugnaw ni Gloria. Hangtod nga mongislo na siya kon sultihan ko bahin sa akong gisulat. Usahay, molaktod lamang siyag biya kanako. Mamalibad lamang kon sukton kog unsay hinungdan. Bisan pa, gituohan ko nga nagagumikan kadto sa iyang pagsabak.
Apan nag-anam kangil-ad ug kangil-ad ang maong kahimtang hangtod nga dili ko na lang siya sangpiton ni sultihan mahitungod sa akong sinulat. Wala na siyay ipabati nga mga pulong madasigon kanako. Tungod niana, gipalabi ko ang pagtago sa akong gibati.
Gipakaingon kog mao na lang kadto. Apan ang labi pang mangil-ad taliabot pa diay.
Usa ka buntag samtang namahaw kami, gimud-an ako ni Gloria sa kawala ko nay tagad kaniya.
“Labihan mo rang nakaungad sa imong pagsulat nga wala ka na ganiy higayon paghatag kalipay kanako. Bisan gani sa pagdala na lang kanako sa sine,” nagkanayon siya. “Naunsa ba kita? Ingon ba lang niini ang atong kinabuhi?”
“Apan, Gloria,” tutol ko, “nahibalo kang duol ko nang matapos. Inigkahuman niana, magtagbaw da kita nianang giingon mo. Pailob lamang una karon— diyotay na lay kulang.”
“Diyotay na lang!” Mikalit siya pagsinghag sa tuman kong kahibulong. “Mao lang gihapon kanay nabati ko. Diyotay na lay kulang! Abi ko man kon may bana ako dinhi! Labi mo diayng gimahal ang imong— imong binuang kay kanako! Magsulat nianang walay hinungdan! Abi mog madawat kana? Sa basurahan kana mangurimos!”
Nahatindog akog kalit. Wala ko kadto dahoma nga iyang malitok. Nananting ang akong dalunggan. “Bakwia ang imong gisulti,” nagkanayon ako, nagkurog ang tingog. “Ingna nga nagtiaw ka lamang. Nagtiaw ka lamang, Gloria!”
Apan mitamihid hinuon siya. “Sakitan ka diayng mamati sa matuod? Sultihan ko ikaw: kanang imong gisulat, basura! Dili ka magsusukat. Basura!”
Diriyot ako malipong. Kalit da kaayo kadtong hitaboa nga diha pa ako makatimaan og buot sa gitamparos ko na siya. Mihilak siya ug miakbo sa talad-kan-anan.
Niadtong higayona, nausab si Gloria sa akong pagtan-aw. Niadtong pagbungat niya sa mga pulong nga masakit kanako, nakita ko ang tinuod nga Gloria. Mao ba diay kadto ang akong naasawa? Usa ka lobo nga nagpakakarnero?
Apan pakit-on ko siya. Basura diay ang akong mga sinulat? Tan-awon ta lang. Hapit ko na matapos ug unya—
Nianang pagpauli ko pagkahapon, nagdaot gihapon ang akong buot. Mao usab siya. Wala kamiy tingganay. Wala ako mokaon.
Apan mao lagi kadto— nagkauli gihapon kami sa ngadtongadto. Apan lahi na kay sa una; mabugnaw na ang pagtagad namo sa usag usa. Daw managlain kaming tawo nga nagtipon niadtong balay diin kami dang duha ang nagpuyo.
Apan usa ka gabii, iya akong gisulod sa akong lawaksulatanan. Namatikdan ko nga dihay luha sa iyang mga mata. Daw pisong humod siya nga miduol kanako ug miluhod sa akong tiilan. Wala ko siya tagda. Walay tingog-tingog, migakos siya sa akong tuhod ug mibakho!
Niadtong tungora, unsay akong mahimo? Misantop sa akong panumdoman nga dili kay lunlon sala lamang ni Gloria kadtong among kahimtang. Ako usab, sad-an. Labihan ko ra diayng nakahalad og panahon sa akong gisulat nga hikalimtan ko hinuon ang akong katungdanan sa pagka bana. Giabot akog kaluoy sa akong asawa.
Gisapupo ko siya gikan sa iyang pagyaka ug gipatindog. Unya giagak ko siya pagpagula sa akong lawak-sulatanan.
Nagkauli na usab kami.
Miabot ang malipayong adlaw nga natapos ko ang akong gisulat nga nobela. Gipakita ko kang Gloria ang human nga minakinilya. Nakita ko nga nalipay usab siya. “Ipadala na kini dayon nato sa labing dakong publisher sa Amerika,” matod niya.
Milingo ako. “Dili pa. Kinahanglan pa kining hashasan. Mangita pa akog karaang magsusulat sa Iningles ug ipakita ko kini.”
Tuod, gipabasa ko kadto sa usa ka kaila kong magsusulat. Usa siya ka babaye. Gidala ko siya sa balay ug gipaila kang Gloria. Apan nakita ko ang pagkabalhin sa dagway ni Gloria pagkakita niya kinsay akong gikuyog. Nahiwasa ako. Giabot akog kaulaw sa akong higalang magsusulat. Nakasabot usab siya.
Paghilakaw sa akong higala, gisudyaan ako ni Gloria. Wala siya motuo sa akong pamalibad. Ug nagpadayon gayod siya sa iyang pangabubho nga walay katarongan.
Aron paglikay sa gubot, nakahunahuna ako nga dad-on ko na lang ang akong sinulat ngadto sa akong higalang babaye. Pagadad-on ko ang akong sinulat magabii ngadto sa akong higalang babaye.
Apan nasayod diay si Gloria kon asa ako mag-adtoan magabii. Gipakaingon kog mituo lamang siya sa akong pasangil nga mag- overtime kami sa banko.
Kaganina, human sa among panihapon, wala na didto sa akong butanganan kadtong bantal sa akong sinulat!
Akong gidali pag-adto si Gloria nga didto pa sa kosina. “Unsay imong gipangita?” matod niya. “Ang imong nobela? Anaa, anaa ang imong nobela!” Mitudlo siya.
Nanggahi ang akong kalawasan. Nakita ko nga ang akong mga sinulat nga gihagoan ko sa kapid-an kagabii nga walay tulog, gidaoban didto sa abohan ug gisilab na pag-ayo sa kalayo. Gibati ko ang akong kaugalingon nga maoy nasunog didto, gilamoy niadtong kalayo.
Miusa pagngitngit ang akong panan-aw.
Sa kakutaw sa akong kaisipan, hisigpatan ko ang dakong tubo nga puthaw nga gisandig sa bungbong. Gipunit ko kadto samtang si Gloria nagpadayon sa iyang pagtagawtaw.
“Mananap! Mao diay ang imong overtime, no? Na, hala, lamya kana! Lamya!”
Miduol ako kaniya. Gibakyaw ko ang akong kamot.
Diha na ako mohunong pagbunal sa pagkakita ko kang Gloria nga natumba, ang iyang buhok natina sa mapulang dugo nga misidlit gikan sa iyang bagulbagol. Mihagsa siya sa akong tiilan, ug wala na maglihok.
Ang pagkakita ko sa dugo nakapabalik sa akong kaisipan. Ang akong kasuko nahanaw sa kalit. Mibanos ang kakulba.
Naghangos gihapon ako apan daw sa mitang-on na ang kainit nga nagbukal sa akong ginhawaan. Daw niadtong higayona ang tanang gitagoan kong pagdumot kang Gloria nakakitag kahungawan niadtong pagbati-bati kog bunal kaniya.
Midali ako pagtapuk-ong ug gisagakay ko ang akong asawa. Gisangpit ko siya… gisangpit. Apan wala na siya motubag.
Namugnaw ang akong kalawasan. Miusa pagkawalay umoy ang akong mga lutahan.
Lapas na karon sa tungang gabii. Ang balay nahimutang niining awaawng dapit sa Lahug, mangitngit ug mamingaw. Gikan ning akong gilingkoran duol sa tamboanan sa abohan, akong makita ang nagabuy-od nga lawas sa akong asawa didto sa salog, ang iyang mga mata nagasiga sa kamatayon. Dugay na akong nagalingkod dinhi nga walay timik. Apan walay pagkutat kining kaalingisig nga nakayagaw sa akong alimpatakan… nagatiltil sa walay hunong… nagapasubli sa nangagi… ug nahinumdom na usab ako… (KATAPOSAN)