Bisaya

Ang Singularid­ad Sa Tingog Sa Pagsulat

- Ni LEONEL B. QUILLO

‘Rome’? How beautiful: rounded, dome-like… Joseph walked over to the window, and looking at the vanishing line of roofs and buildings, at the crosses of churches far-away and close-by, at the wide-open sky, he began repeating: ‘Rome, Rome, Rome …’ until the sounds had lost their meaning and his soul was filled with a vastness resembling the sky or the dome of a cathedral…

--Mikhail Kuzmin, “Gentle Joseph”

UNSA ka tulukibon: mamahimo mong masabtan ang tanan kon imong balik-balikon kini og litok hangtod sa mosulod na kini ug mahipatik sa imong kalag. Lantawa ang mga bulak... ug balik-balika og litok ang ilang mga ngalan sa makadaghan­g higayon, ug padayona hangtod sa kataposan mong gininhawa ang pagpangita og mga pulong alang sa ilang katahom. Ug nianang maong paagi inanay mong masabtan ang ilang kahulogan ug makita mo nga sila diay dili lamang mabulokon kondili mga linalang nga maputli. Sama nga imo nang nabasahan ang tanang librong nahitagik mahitungod sa ilang katahom.

Apan ang tinuod, dili mo gayod ikasugid dinhi kanamo ang buot ipasabot sa mga bulak. Tingali, mao usab kini ang hinungdan nga kon ato ganing basahon ug hinuktokan ang usa ka nahipatik nga pulong diha sa usa ka partikular nga basahon, kon ato kining balik-balikon og basa, moabot gayod sa punto nga ang kalalangan sa mistikong panugid nianang maong pulong motumaw sa atong panghunahu­na.

Niining maong konsepto, magsugod na ang tagidyot tang ideya nga ang mga pulong nga atong gipanggami­t sa tibuok natong kinabuhi, sa gidugayon na nato og gamit niini (sama sa atong mga ngalan) aduna pa bay takos nga kahulogan ug importansi­ya kining maong mga pulong sa atong pagpuyo niining kalibotan? Sama sa mga pulong nga bulhog nga nagtutok kanato ngadto sa mga librong atong gipangbasa. Sama ni Jorges Luis Borges ug sa iyang hinapos nga mga kukabildo o interbiyo sa wala pa siya motaliwan nga siya usa na man ka bulhog. Subay niini, naa pa bay bulok ang panlantaw ni Borges sa mga butang isip usa ka magsusulat ug magbabalak? Sama ra nga ang lawas nahiluna diha sa lingkorana­n ug ang kalag nahiluna didto sa di matukib nga lugar o damgo; ang bag-ong espekulasy­on sa mga butang, bag-ong lente, bagong hubo nga reyalidad nga gipuy-an sa maong kalag.

Ug kini alang kanako, ang matuod nga Borges, ang matuod nga magbabalak. Apan wala ko mag-ingon nga si Homer ug Borges lamang ang matuod nga magbabalak sa tanang mingsulat mahitungod sa ilang mga damgo ug reaksiyon sa gera ug sa ilang palibot. Akong gisubay kining akong katuyoan sa pagpasabot sa akong lubog nga konsepto aron mahatagan og himsog nga argumento. Apan ang akong tumong dili lamang ang paghatag og singularid­ad sa tingog sa pagsulat nga nahasubay sa akong panahom ug opinyon, kondili ang pag-ukoy sa pinulongan nga sama sa akong giingon: mga pulong nga kanunay tang gamiton nga sa madugay mawad-an sa ilang tagsa-tagsa ka kahulogan. Ug niining akong pag-ukoy, akong tukion ang rason nganong mawad-an man kini og kahulogan ug dili man kini magpabilin sulod sa atong mga panumdoman pinasubay gihapon sa akong hinanggaw nga panukiduki ug kaamgohan.

Kon ugaling makadungog kita og pulong o parapo nga langyaw, ang una tang masabtan mao ang kahulogan sa maong partikular nga pulong, dili ang tingog nga gisamkon sa baba sa naglitok. Kon kini atong dad-on sa imahinasyo­n sa paglalang og balak, kintahay mao gayod tingali ang rason nganong dili gayod kita mamahimong mahanete sa langyaw nga pinulongan bisan naliyok na sa atong pagtuon ang batadila niini ug namemorya ang Oxford Dictionary.

Alang kanako, ang mamahimo lang natong mahanas nga pinulongan mao lamang ang atong inahang dila. Akong dungagan: ang impresyon nga mogamot ug motubo sa atong galamhan inigkat-on nato og usa ka pinulongan, wala mag-agad sa kahulogan sa mga pulong kondili ang personal nga koneksiyon nga atong namugna sa dihang gisulod nato sa atong panumdoman ang tradisyon sa usa ka partikular nga tribu nga migamit sa maong sistema sa panulat ug pagpanugid. Aduna kitay emosyonal nga relasyon sa atong pinulongan bisan ang tingog sa nahikalimt­an nga mga pulong sa atong batakan ug ang bulok sa pagpanugid isip dugo ug unod sa usa ka tawo mikunhod na ang gidaghanon sa minggamit. Niana, ang kuwentas nga adunay bangkil sa iyang kaliwatan, kanunayng gilikos sa iyang liog, bisan og gatosan pa ka pinulongan ang iyang makat-onan. Mao nga kon ikaw usa ka magbabalak o magsusulat sa usa ka partikular nga tribu, sama sa Sugbo pananglit, walay rason nganong dili nimo subidahon og subay ang ritmo sa imong balaknong pinulongan. Ang pulong nga takos nga mobaybay sa awaaw sa imong mga damgo. Ang ritmo sa matag linya nga mamugna sa usa ka magbabalak nga nagsulat sa iyang kaugalingo­ng pinulongan, dili gayod mabuwag sa matematika sa kalikopan ug sa maanyag nga mga berso ug sulundan nga iyang makuha sa iyang lugar ug gikahimuta­ngan.

Ang manipestas­yon sa pinulongan adunay daghang dagway.

Ang kontempora­ryong pagtuon mahitungod sa pamulong nagpukos lamang sa praktikal nga paggamit sa pinulongan sama sa komunikasy­on. Kining maong pagtuon gikatahap ko nga usa lamang ka way unod nga pag-usik-usik sa oras. Walay unod ang mga pagtuon sa usa ka konsepto nga nagtugkad lamang sa magaan nga mga argumento ug dili gayod mahatagan og halawom nga pagpanukid­uki. Dili ba usa lamang ka ganghaan kining gamit sa pinulongan alang sa pagpakigko­munikar ngadto sa makadaghan niining pagsabot sa matuod nga trabaho sa pinulongan sulod sa atong saykolohiy­a?

Ang panghunahu­na, partikular sa mga letra, lahi ug adunay pat

ak-pat-ak nga panagsama gikan sa ordinaryon­g panugid hangtod sa komplikado­ng panugid pinasubay sa hataas nang tradisyon sa literatura partikular sa pagtuon sa mga porma gikan kang Plato hangtod karon. Sa komunikasy­on, wala kita magpukos sa tingog sa mga pulong o di ba kaha dili kana mao ang unang mabantayan nato. Wala sila magbaton og di maagarong lahot. Sa laktod, ang mga pulong nag-alagad lamang sa hamabaw nga trabaho. Ang wala nato paghatag og atensiyon sa tingog ug sa ritmo sa mga pulong nga atong gamiton maoy unang rason nganong dili yano ug luag ang atong mahimayaon­g artikulasy­on ug paggamit sa pinulongan. Sa balaknong pinulongan, bali ang sitwasyon; ang tingog ug ang ritmo nga nagsayaw-sayaw ug nag-ambak-ambak sa atong hunahuna mao ang una tang mabantayan kon mosuwat ug mobasa kitag usa ka balak o bisan unsa nga sinulat (Sa atong kasong mga Bisaya, mga sinulat nga nahitagik sa atong inahang dila). Ang walay panimuot nga paglalang sa magbabalak sa iyang balak dili mabulag sa makahimung­awong niyang kabangkaag­an sa sulodnong tingog sa iyang balak.

Ang poetic function sa pinulongan maoy nakapahing­pit sa paghimugso sa matuod nga salabotan sa tawo ug sa iyang palibot. Aron mahiuli ang kasinatian sa kalibotan ug mapamati ug mahisayran ang mga butang pagbalik gamit ang preskong mga mata, aron mamahimong bato pagbalik ang usa ka bato, o ang bulak ngadto sa iyang pagka bulak, aduna tay gitawag nga alampat.

Ang tumong sa alampat mao ang paghimo sa atong kasinatian sa mga butang gikan sa simpleng pagsud-ong ngadto sa paggamit sa kahimanan niini nga gitawag nga defamiliar­ization sa mga butang, diin ang prinsipyo niini mao ang mopahinay sa persepsiyo­n sa tawo; mao nang malisod gayod nga sabton ang usa ka obra maestra kun alampat. Ang matuod nga koneksiyon sa tawo ngadto sa iyang palibot. Ang pormula sa lampingas sa mga senyales ug ang kasaysayan sa koneksiyon sa mga pulong ug sa ilang mga kahulogan.

Ang kantidad sa pagka walay interes ug ang resulta sa kaignorant­e sa pagtuon mahitungod niining halawom nga konsepto sa pinulongan, maoy nakababag sa mga interesado­ng repleksiyo­n sa tawo sa iyang kalikopan ug pinulongan. Ang kolektibon­g pag-alkontra sa lengguwest­ika ug makasaysay­anong dokumentas­yon sa lohikal nga panabot sa mga butang, wala na mahilakip sa pinulongan nga atong gigamit karon. Sa laktod, gibasa lang ta kining mga libro aron ingnon tang magbabasa, dili aron moabot kita sa halawom nga parte sa saykolohiy­a sa atong pinulongan ug kalikopan. Ang artikulasy­on sa tibuok henerasyon sa ilang pagtamod sa kasaysayan gikan kaniadto ug sa karon, ang nahitagik ug naimbenton­g mga sistema sa pamulong— ang tawo, ang iyang sosyal nga pagpuyo, ang politikal nga ahensiya sa pinulongan nagpadayon­g naglihok, nagpadayon­g midagayday paingon sa hingpit niining hitsura. Apan aduna gayoy mga tawo sa ngilit nga bahin sa Kabisay-an nga dili kapugngan ang ilang panghunahu­na ug dili masalikway ang trajectory sa modernong pamalak ug kultural nga teyoriya sa mosunod nga mga siglo.

Ang pagsulat usa lamang ka tagsip sa kalibotano­n nga kritikal nga diskurso sa pinulongan. Sa pagkakaron, aduna kitay mabasang mga pagtuon ug panukiduki kabahin sa interes sa lengguwest­ika, mamahimong moestambay sa pagtuon sa saykolohiy­a ug uban pang tulunghaan sa kaalam. Niining maong bentahi isip usa ka tawo, kini usa ka dakong lakang aron paghatag og kahayag sa unibersal nga kamatuoran (kana kon naa bay kahulogan). Apan ang akong gikahadlok­an nga mahitabo sa umaabot mao ang konsepto sa pagsukwahi sa kolektibon­g inobasyon sa pinulongan.

Apan nasayod sab ako sa nagkalainl­aing tingog ug gibarogan sa mga magbabalak ug magsusulat og prosa partikular sa Binisaya. Sagol nga kakulba ug kalipay ang akong mabati kay kon aduna gyoy panagsumpa­ki nga mahitabo, nagpasabot kana sa pisika sa pagdis-og nga bisan ang atong pinulongan, nahasubay gayod. Ang pinulongan, usa ka sistema diin ang tanang mogamit niini makahatag og impluwensi­ya. Kining kardinal nga kamatuoran maoy sukaran sa posibilida­d sa rebolusyon sa pinulongan ug sa paggamit niini. Sa tanang sosyal nga institusyo­n, ang pinulongan lamang ang nag-inusara nga dili gayod mahatagan kaayog bili. Dili baya kita makahulma og bulawan sa kadalanan kon maghisgot ta kabahin sa rebulosyon sa atong pinulongan ug ibaligya aron kita makakuwart­a, pananglit sa Sugbo nga mas daghan ang mga tawong nagsentro lamang sa pagpangita­g panginabuh­i ug gamay lamang ang gidaghanon sa buot maghigsot ug interesado kabahin sa lengguwest­ika (Kon isalig nato sa mga eskolar, langawon na lang tag pinaabot).

Apan kon imong sukit-sukiton og hunahuna, ang konstitusy­on sa usa ka sibilisasy­on mao ang panaw sa pagtukmod sa pagpanalip­od sa pinulongan nga ilang gigamit. Kon walay pinulongan, wala usay panagsabot, ug kon walay panagsabot, walay sibilisasy­on. Tungod niini, dili mawagtang ang politikal nga gamit sa pinulongan, kini bisan pa kon dili nato seryosohon og tagad ang halapad ug matataw nga impluwensi­ya niini.

Subay niini, ako misuway og sugid sa teyoretika­l nga posibilida­d alang sa kabag-ohan ug tingusbawa­n sa pinulongan. Sa laing pagkasulti, misuway ako og hatag kaninyo sa akong lubog nga konsepto sa rebolusyon. Apan kon lawmon ta kini og sabot, sukwahi ang atong maamgohan. Ang lampingas sa mga senyales maoy mopanalipo­d sa pinulongan batok sa buot mosuway pag-usab o momodipika­r niini. Ang mabaga nga pundok sa mga tawo— bisan ang operasyon sa hataas niining lebel sa panghunahu­na— dili gayod makahimo og pagtuki mahitungod sa ilang tataw nga pinulongan. Kay ang gilantugia­n sundon ug tirahon man sa interogasy­on diin magsubay man kini sa rasyonal nga naandan. Mamahimo kita, pananglit, magdebate sa pangutana nga mas makatarong­anon ba ang monogamy kaysa sa polygamy ug magpundok og mga rason ug sabton kini sa rasyonal nga sistema.

Mamahimo usab natong tukion ang sistema sa mga simbolo, kay aduna kiniy rasyonal nga koneksiyon ang simbolo ug sa butang nga gisimboloh­an niini. Apan sa kaso sa pinulongan, diin ang sistema sa lampingas nga mga senyales, walay rasyonal nga pundasyon ug sumpok nga kapasikara­n diin mamahimong matuki ug matabian. Walay bug-os nga rason ang pinulongan nga tabian, apan lami gayod kaayo kini tun-an bisan ang kamatuoran dili gayod nato kini hingpit nga masabtan. Sa laing pagkasulti, pinaagi sa ebolusyon sa ordinaryo ug malisod nga pinulongan sa mga tawo, ang pinulongan halayo pa sa salabotan sa minggamit kaniya.

Kini ang purong teyoretika­l, pilosopika­l nga problema nga adunay kinatibuk-ang sosyopolit­ikal nga kalambigit­an sa atong sibilisasy­on isip intelehent­eng mga hayop.

Ang kalidad sa tanang butang dili diay gayod nato masabtan sa hingpit niining pagsabot. Apan sama sa akong giingon, ang ngalan sa bulak kon kanunay tang balik-balikon og tabi hangtod nga mahipatik na kini sa atong kalag, ang singularid­ad sa tingog sa pagsulat maoy magpabilin sa atong kasingkasi­ng hangtod sa kahangtora­n. Ang pinulongan, ang kalikopan ug ang atong mabudlayon­g pagsabot sa tanang butang base sa atong rasyonal nga kapasidad, mamahimong usa ka ilusyon, usa ka unibersal nga kamatuoran o usa lamang ka kapitulo sa mabagang libro sa uniberso nga malisod gayod sumadahon. Apan isip usa ka tawo— magbabalak, magsusulat, magbabasa, ug uban pang lakaw sa kinabuhi, ang mahimo ta lang mao ang paghimo og kasaysayan nga atong matudlo sa umaabot nga henerasyon ug ang pagsumpay sa hataas nang tradisyon sa literatura.

(KATAPOSAN)

Kon walay pinulongan, wala usay panagsabot, ug kon walay panagsabot, walay sibilisasy­on. Tungod niini, dili mawagtang ang politikal nga gamit sa pinulongan, kini bisan pa og dili nato seryosohon og tagad ang halapad ug matataw nga impluwensi­ya niini.

 ??  ??
 ??  ??
 ??  ??

Newspapers in Cebuano

Newspapers from Philippines