Kining Bisaya Baya
DILI malalis nga usa na ka institusyon ang Bisaya Magazine. Di na magarong ug magun- ob ang pedestal nga malungtarong gitungtongan niini sulod na sa hataas nga panahon. Nakagaod na. Nakagamot na. Nakalahutay na. Di na maluad. Napamatud- an na kini.
Laing panid na usab sa kasaysayan ang gipakli sa Bisaya karong tuiga. Pahalipay! Saulogon diay ang ika- 91 nga anibersaryo yo sa pinalabing magasin di lang sa Kabisay- an ug Mindanao hangtod na sa Luzon ug sa tibuok kalibotan. Tuod diay, unang mibuwahat ang Bisaya niadtong Agosto 15, 1930.
Gipawos ko ang akong kalo agig pagsaludar sa mga banggiitang editor nga nanimon ning Bisaya. Kini ang mosunod: Vicente Padriga ( 1930- 32); Natalio Bacalso ( 1932- 34); Flaviano Boquecosa a. k. a F. Bok ( 1934- 41); Max Bas ( 1946- 50); Francisco Candia ( 1950- 66); Nazario Bas ( 1966- 69); Marcelino Navarra a ( 1969- 73); Nazario Bas ( 197386); Tiburcio Baguio ( 1986- 95); ); Santiago Pepito ( 1995- 01); Mariano ariano Mañus, Jr. ( 2001- 04); Edgar Godin ( 20042018); Richel Dorotan ( 2018 hangtod karon).
Naoktaba ang pagpublikar sa Bisaya niadtong 1941 hangtod 1946 tungod sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan ( WWII). Nabalik sa patikanan ang Bisaya human na sa gera. Battle- tested na gayod diay kining Bisaya. Di na maantigong mosurender sa mga pagsulay. Ug ang mga lakra sa tunob sa pakigbisog di na mapapas sa mga panid sa kasaysayan.
Nakasaksi ako sa pagtakinding sa Bisaya dihang nagsukarap ang Liwayway Publishing, Inc. Magduawan man god ko niadtong panahona sa buhatan sa Bisaya sa may Pasong Tamo, Makati dihang nanikaysikay pa akong nanarbaho sa kaulohan. Lakip akong nabalakag nahingawa nga basig maundang ang pagpatik sa Bisaya. Ug salamat kay nasalbar sa Manila Bulletin Publishing Corporation ang Bisaya.
Human sa negosasyon sa pinalitay, nabalhin ang buhatan sa Bisaya sa kanto sa Muralla ug Recoletos sa Intramuros, Manila. Malabay rag bato ang gilay- on niini sa Manila City Hall kay atbang ra man kini.
Pabor kanako ang pagkabalhin sa buhatan sa Bisaya kay kausa ra ako mosakay gikan sa Sandiganbayan diin ako manukad pagsakay ug daghan ang kasakyan. Ug puyde ko ganing lakton gikan sa akong gitrabahoan ngadtos buhatan sa Bisaya nga nahimutang sa Manila Bulletin Building. Kabisado ko ang maong lugar kay kanunay man akong mag- inspeksiyon sa mga drainage canal kay dali lang kining bahaan ug lunopan panahon sa ting- ulan. Nahimo man god akong engineer- in- charge sa Escolta Pumping Station, Luneta Pumping Station, Post Office Pumping Station ug Jones Bridge Station kaniadto. Ug modalikyat ako pagduaw sa buhatan sa Bisaya human sa akong pag- inspeksiyon sa erya.
Human sa nahisgotang kabilinggan, nabalik sa normal nga kahimtang ang Bisaya. Apan silang tulo na lang ang sakop sa kapangulohan: Edgar Godin, associate editor; Richel Dorotan, literary editor; Eleazar Acampado, editorial assistant. Miuli sa Lapulapu City si Tokayo
Mar Mañus, Jr. Nasuod ko silag maayo kay kanunay man akong moduaw sa buhatan sa Bisaya. Misilaob ang akong kasibot ug kadasig sa pagsulat tungod sa ilang makanunayong paghagit.
Daghang pointer ang ilang gitudlo kanako bahin sa pagpanulat. Ang ilang pagdasig kanako maoy samiran sa habol ko pang dagang. Mitidlom ug mituhop sa akong galamhan ang ilang paggiya ug pagtambag kanako bahin sa pagpanulat. Ug daghan sa akong mga sinulat ang napatik sa Bisaya: sugilanon, balak, gumalaysay, artikulo, ug komiks. Lakip na ang gitikgitik, pulongbay. Ug nakasulat usab ako bahin sa artista.
Di mapapas sa akong panumdoman kadtong higayon nga gisultihan ako ni Edgar Godin nga mopuli ko pagsulat sa lindog nga gibiyaaan ni Anhing Ago Pepito. Nakalitan ko ug naamang. Nahingangha. Wa man god
ko magdahom. Sa dako kong kakugang, nadagpi ko ang akong aping aron pagpahibalik sa akong kahimatngon. Ug nagpanagana kong mibalibad kang Edgar. Wa ko laomi nga mao toy isulti niya kanako. Naundang man god ang maong lindog sa pagtaliwan ni Anhing Ago. Apan pursigedo ang pag- alam- alan ni Edgar dungan sa pag- ingon nga mahimo lagi na nimo, Nong Mar. Wa makaugpo ang akong pagbalibad ug hangtod karon nagpadayon ang maong lindog. Daghan kaayong salamat, Edgar!
Ug gihatagan na ko niyag asaynment nga sulaton. Dakong hagit! Oportunidad! Apan, sa likod sa akong kaisipan naglinugan- ob ang kahadlok nga basig lisod kong matuman ang maong tahas. Kon mobalibad man ako, malupig lang gihapon usab kini sa pag- alam- alam ni Edgar. Busa, gidawat ko na lang ang hagit sa way kaping
Gawas nga daghan kog makat- onan niya bahin sa pagpanulat, makakuyog pa akong magsuot-suot ngadtos laing dimensiyon sa handurawan. Dili matukib ang kalalim sa maong kasinatian.
kabubut- on.
Dili lang hagit ang nakapugos kanako sa pagbiris- biris sa pagsulat, dako kong garbo nga gihatagan kog higayon nga ma- interview ang inilang mga tawo. Nahikling ang akong pagka maulawon ug ang sunod nga nahitabo, daghan na diay ang akong nasulat pinaagi sa paginterview. Talagsaong kasinatian!
Wa ko usab damha nga nahimong photographer kay kinahanglan mang mokuha og retrato aron ilakip sa pagpadala sa mga sinulat. Bisag nagkahiwi- hiwi, nagkabahirig ug nagkatuali ang mga photo shot nga akong nakuha, nangaresgar lang gihapon ako nga mapadala sa buhatan sa Bisaya ug sila na ang mohukom kon magamit ba kini o dili. Kasinatian nga lisod malaksi sa akong panumdoman.
Ang kahigayonan mohatag og pabor nga di damhon. Di ko gayod malimtan nga may higayon nga moduaw kos buhatan sa Bisaya, hatagan kog mga basahon ug materyal ni Edgar ug moingon dayon, “Gamita kini sa imong sulaton, Nong Mar.” Daw ibayaw ako sa langit sa dako kong kalipay nga may pagsalig na diay ang editor kanako. Kasinatian nga nahimong tipik na sa akong kinabuhi. Tiaw bay hatagan kag asaynment nga lisod kabalibaran. Talagsaong higayon nga midangat sa akong kinabuhi.
Morag hubog ako human kaming magkahinabi ni Richel Dorotan matag higayon nga moduaw ako sa buhaton sa Bisaya. Mag- utaw- utaw ako sa kapanganoran samtang maminaw sa iyang ipanulti. Ingon sa madagit ako ngadto ssa laing dimensiyon labi nag ihinubay na niya ang kaanindot ug kalawom sa iyang mga nabasa. Maapil na lang usab ko paglitik sa mga tudlo kon moingon na si Richel, “Haskang lamia lagi, Nong Mar.” Gawas nga mahubog ko sa katanlas sa among panaghisgotan, daw maimpluwensiyahan na hinuon ako. Sa laktod nga pagkasulti, natakdan ako sa iyang pagka ungo sa dagang.
Mangandam na ako sa akong kaugalingon kon magsugod na kaming mag- estoryahay ni Richel. Morag mobukad na ang akong pako nga andam nga molupad sa kapunawpunawan kon molantong na ang among panag- estoryahay. Mao man god kini ang akong masinati kon magkakita na mi si Richel. Gawas nga daghan kog makat- onan niya bahin sa pagpanulat, makakuyog pa akong magsuot- suot ngadtos laing dimensiyon sa handurawan. Dili matukib ang kalalim sa maong kasinatian. Lahing matang sa mga panghitabo. Daghang salamat, Richel!
Di ko usab malimtan ang gisulti ni Ely kanako, “Ayawg hunong sa pagsulat, Bay, kay makakubkob ka rag bulawan.” Daw nanagingting sa akong pandungog ang maong mga pulong. Naanod ako sa kusog nga sulog sa pamalandong ug nakapiyong akong giganoy sa paghanduraw nga matinuod unta ang gisulti ni Ely. Apan, bisag wa gayoy bulawan nga makubkob basta lang mahatagag luna nga mapatik ang akong byline, sangko nas langit ang akong kalipay. Daghan kog nakat- onan kang Sano Ely. Kaliwat sab ning Dagohoy. Bol- anong
dako. Daghan kaayong salamat, Ely Boy!
Ang bulawanon kong kasinatian sa Bisaya nahimo nang tipik sa akong kinabuhi. Tungod sa Bisaya, nahimamat kos personal ang akong mga idolo nga silas Mar Mañus, Jr., Santiago Pepito ( PSK), Abelardo Gallardo ( PSK), Fidel Mag- usara ( PSK), Narciso Caparoso, Marcelo Geocallo, Omer Oscar Almenario, Ric Baladjay, Arcadio ‘ Dodong’ Jumamoy, Doods Giagonia ( PSK), Ivar Gica ( PSK), ubp. Nakita ko bisag wa ikahinabi silas Gumer Rafanan, Mike Obenieta, Ernesto Lariosa, Jun Cañizares, Tranquilino Udarbe dihang midawat sa ilang pasidungog.
Sa pagkakaron, nag- inusara na lang si Richel Dorotan sa pagdumala sa Bisaya kay miuli na man si Ely Acampado sa Garcia- Hernandez, Bohol niadtong 2016. Miuli usab si Edgar Godin sa Bogo City, Cebu niadtong Abril
2018. Nakaabag ni Richel si Richellet P. Chan dihang nag- inusara na siya sa Bisaya apan mipauli sa Cebu ang naulahi niadtong Pebrero 2020 tungod sa kakulian sa panglawas. Hinuon, di angay kabalak- an nga mag- inusara lang nis Richel kay di basta- basta ang fighting spirit ning tawhana kon hisgotan ang bahin ssa dagang. Lunod- patay nis Richel kon maoy moarangkada. Wa gani siya mobiya dihang temporaryong naundang pagpatik ang Bisaya niadtong Abril 2020. Nabalik ang pagpatik niini niadtong Oktubre 2020.
Sublion ko, kinasingkasing nga g pahalipay sa imong ika91 nga kasumaran, Bisaya!—