Introduksiyon Sa Panahom Kabahin Sa Teyoriya Sa Tanan
KON ang tanang butang nga anaa sa uniberso, nagdepende sa ubang butang pinaagi sa pundamental nga paagi, dili mamahimong mahaduol kita sa tiunayng imbestigasyon sa mga parte sa problema nga atong buot sulbaron sa kahilom. Apan, matataw usab nga halayo na ang atong naabtan sa pag-ugmad sa atong mga pagtuon nga gisugdan sa teyoriya ni Empedocles.
Sumala ni Empedocles, ang kalibotan ginama sa upat ka elemento. Gikan kang Empedocles, ang klasikong sanglitanan sa hataas nga pagambak sa ideya nga gisugdan sa malalangong pagkahatak sa mansanas gikan sa iyang punoan— ang Newtonian Theory of Gravity ni Sir Isaac Newton. Diin ang gilalang nga konsepto sa maong teyoriya mao ang gravitational force. Ang gravitational force nagdepende sa gibug-aton o mass sa usa ka butang. Apan wala magdepende ang komposisyon sa usa ka butang sa ilang gibug-aton.
Gikan nilang Empedocles ug Newton, nagpadayon hangtod sa kontemporaryong panahon ang tradisyon sa pagtukaw aron ipadayon ang pagsuway pagsabot sa kalibotan ug sa tanang nahasulod niini. Ang modernong panukiduki sa mga hanete sa maong tulunghaan sa kaalam, anaa sa ilang tagsa-tagsang mga opisina, nanaghimo sa ilang mga pagtuon ug kasamtangang gitamdan ang duha ka sistema sa teyoriya aron pagtukib sa uniberso— ang general theory of relativity (GTR) ug quantum mechanics (QM). Ang GTR naghulad sa puwersa sa kabutaran kun gravity ug sa dagkong mga butang nga anaa sa uniberso ug uban pa. Sa laing bahin, ang QM nagpokus sa hilabihan kagagmayng butang kun atomic level o scale.
Kon motuo ikaw nga ang uniberso dili arbitraryo ug gimandoan sa matino nga mga balaod, imong mahisambog ang duha ka tipik nga teyoriya ug himoong unified theory nga motukib ug mopasabot sa tanang butang sa uniberso isip hiniusang kalalangan. Apan aduna kiniy pundamental nga kakulian. Kon ato gayod nga sabton, mahulog nga usa ka balibato kun paradox kini.
Ang ideya sa siyentipikong teyoriya nagpasabot nga kita usa ka matataw nga rasyonal nga mga hayop ug adunay kagawasan sa pagpaniid sa atong palibot ug paghangad sa langit ug pagpangutana sa mga bituon ug paghatag og lohikal nga kasugiran ug konklusyon gikan sa atong mahikap, makita ug mahinuktokan. Kon atong hunahunaon, kon aduna gyoy usa lamang ka teyoriya nga mopasabot kanato sa tanang butang, dugay ra nga nadeterminar sa maong teyoriya ang atong mga lihok sa pagsuway pagtumbok Kaniya. Ug kon naa man gyod gani, natumbok na usab sa teyoriya ang resulta sa atong pagpangita Kaniya.
Kon pananglit, makahimo kitag sayop nga konklusyon, makahibalo ba kita nga kini sayop pinaagi sa saktong ebidensiyang anaa ug napresentar? Sa laktod, naa bay kalahian ang sayop ug saktong konklusyon? O gimugna ta lang kining maong ilusyon kay misulay man kita og tuo nga aduna gyoy hiniusang teyoriya?
Sa libro ni Stephen Hawking nga “A Brief History of Time”, gitubag niya ang maong balibato pinaagi sa prinsipyo ni Charles Darwin sa iyang kinaiyanhong kapilian kun natural selection. Apan alang kanako, lubog ug wala gidirekta og tira sa maong tubag ang malisod nga pangutana nga gisugyot sa balibato. Kon sa tari pa, wala maigo sa pitso. Ang ideya o konsepto nga kita isip populasyon sa self-reproducing nga organismo, adunay baryasyon sulod sa atong tagsa-tagsang genetic nga materyal nga anaa sulod sa atong tagsa-tagsa ka kalawasan. Ang kalahian maoy pasabot nga adunay indibidwal nga katakos ang tawo nga makahimo og saktong konklusyon ug maminaw sa ilang kinaiyahan ug naa poy uban nga balewalaon lamang kini ug dili maminaw sa tingog sa ilang responsabilidad nga tun-an ang bato nga ila lang himoong lugod sa ilang kalawasan, ihapak sa sapa o di ba ibala sa tirador.
Kon wala ko masayop, sama ra kini sa konsepto sa akong maestra sa among klasrom kaniadtong hayskol pa ako nga ang anaa maglinya sa atubangan, sila kadtong mga brayt, ug kadtong nagpungko sa uwahing bahin sa klase, sila kadtong mga bugo (diin mao gayod ang akong lingkoran hangtod sa mi- college ko), karon lang nako nadiskobrehan nga base gayod diay kadto sa kalikopanong kapilian. Sa laktod, tinuod
gyod diay nga naay mga tawong bugo ug brayt. Ang nakalahi lang ni Charles Darwin ug sa akong maestra kay si Ma’m walay bungot nga nahisama sa kang Darwin.
Subay niining baryasyon sa genetic nga materyal sa tawo, lagmit kadtong takos nga makapadaghan ug makapadayon sa ilang liwat maoy modominar sa gingharian sa mga hayop. Kadtong mga brayt sa klase maoy lagmit nga makakuha og dagkong grado ug paborito sa maestra. Kadtong anaa naglingkod sa uwahing bahin kutob lang gayod kadto sila sa pagpangopya.
Apan sa gikaingon ko na, lubog ug wala mapitso ang pagtira sa maong tubag. Ngano man? Kay ang scientific discoveries nga nahikaplagan sa tawo mamahimong moguba kaniya. Bisan og makalahutay kita sa pagpakabuhi taliwala niini, ang kompletong teyoriya dili ug walay mahimong kausaban sa pagtabang sa atong kahigayonan sa pagpakabuhi. Kini ang reyalidad nga gipuy-an ta sa kontemporaryong panahon sa atong nasod. Hinuon, pinasubay sa ebulosyon sa panghunahuna ug kinaiyanhong kapilian, magdahom kita nga ang abilidad sa atong sibilisasyon sa pagpangitag rason ug pagpangita sa hiniusang tubag maoy modala kanato sa saktong konklusyon. Apan naa gihapon ang posibilidad nga matumpawak kita sa sayop nga konklusyon. Ang atong mga teyoriya maoy gitamdan sa paghimog tukma nga mga panagna sa makakugang nga mga panghitabo sa uniberso (sama sa blackhole, wormholes, space travel ug uban pa). Apan ang hiniusang teyoriya, usa ka malisod nga matang sa pagsabot kon ibutang na sa praktikal nga gamit.
Sa akong damgo, kon ugaling akong madiskobrehan ang kompleto ug hiniusang teyoriya sa uniberso, dili gihapon kini makahatag og dakong kausaban ug dili makausab sa tuyok sa atong mga kinabuhi. Apan gikan sa kaadlawon sa unang pagtukod sa sibilisasyon sa tawo, wala magmantenel ang atong kaliwatan sa mga pasabot nga masayon o madali ug dili man gani makapabukal sa lana sa ilang pagkawakwak. Kanunay silang nagtukaw ug gigutom ang ilang panghunahuna mahitungod sa panabot sa kaambongan sa matematika ug konsepto nga nahisalipdan sa panahon ug kalimot. Ang halawom nga panabot sa tawo ug ang mga tinguha niya sa kaalam mao ang matataw nga katarongan aron padayonon niya ang iyang pagtuon kabahin niining mga butanga sa pisika. Ang atong tuyo mao lamang ang kompletong sugisayod sa kalibotan nga atong gipuy-an. Niining maong gipuy-an tang panaw, diin giisip ko kini nga responsabilidad isip usa ka linalang nga adunay kapasidad sa panghunahuna kabahin niining matahom nga siyensiya.
Ang naobserbahan ni Edwin Hubble niadtong 1921 nagsugyot nga ang halayong galaksiya naglihok palayo gikan sa nagtan-aw.
Ang obserbasyon ni Hubble nagsugyot usab nga ang sinugdanan sa takna mamahimo lamang mahatagan og konsepto kon ipahilayo ug ihalwas sa uniberso. Sa laktod, walay pisikal nga panginahanglan ang sinugdanan sa takna. Dinhi mamahimo gayod natong isandig ang konsepto sa Magbubuhat kansang naghulma kanato gikan sa lapok ug nabuhi pinaagi sa iyang mahikanhong pagtayhop sa atong ilong. Nan, ang pagkamugna sa atong uniberso pinaagi sa Magbubuhat, gikonsiderar nga nahimo niadtong minglabayng mga gutlo sa kasaysayan.
Mamahimo natong isipon nga gimugna sa Magbubuhat ang uniberso dungan sa big bang. O bisan pagkahuman sa big bang diin matataw gihapon nga adunay nahitabo sa wala pa buhata sa Magbubuhat ang uniberso. Sa laktod, ang nagkalapad nga uniberso wala magsugyot nga adunay Magbubuhat, apan matataw nga gihatagan gayod og luna ang Magbubuhat sa iyang mamahimong trabaho (ug gihatagan usab og ideya ug panghunahuna ang tawo aron makabuhat og sugilanon mahitungod niini).
Kon hulman ang giingon ni Bertrand Russell sa iyang obra nga “A Free Man’s Worship”, siya nagkanayon: “Yes, God murmured, it was a good play, I will have it performed again.” Ang sinugdanan sa takna, gikan sa pag-aninaw sa tawo, malisod gayod nga hunahunaon sama usab sa konsepto sa iyang kataposan. Sa antropolohikal nga lente, ang takna usa usab ka labing mahinungdanon alang sa atong pagpakabuhi. Mamahimo kitang makahanduraw og lainlaing dagway ug gidak-on nga mga kalibotan, apan ang mga takna sa maong mga kalibotan nagdagayday o nagsunod gihapon sa maong dalan o mas giila sa pisika isip arrow of time. Bisan ang relativity theory nga gihiusa ang espasyo ug panahon ( spacetime), ang ilang importante nga kalahian nagpabilin gihapon. Atong timan-an nga sa espasyo, makalihok kita sa lainlaing direksiyon, apan dili kini nato mahimo sa panahon o takna.
Adunay daghang pangutana nga motumaw sa atong pag-atubang sa salamin: Unsa man ang bagad niining uniberso? Unsa man ang atong lugar niini ug diin kita gikan? Ang pagsuway pagtubag niining maong mga pangutana mao ang siyensiya— ang gibuhat tang hulagway sa uniberso.
Hinumdoman nato kanunay nga ang teyoriya sa pormal nga kalibotan gilangkoban og usa ka dimensiyon alang sa takna, ug tulo alang sa dimensiyon sa espasyo. Apan ang atong konklusyon atong ilangkob sa kolektibong epekto niini sa atong palibot.
Kon atong dad-on ang ikaduhang balaod sa thermodynamics, mamahimong mapalambo ang konsepto. Ang takna adunay sangpotanan nga direksiyon. Ang init nga kape nga anaa kilid sa akong lamesa samtang gisuwat ko kini, padulong man gayod sa pagkabugnaw, dili sa pagkainit. Kita, isip sanglitanan, sa paglabay sa panahon motiguwang kita, dili padulong sa pagkabatan-on. Kahibalo kita sa atong kasinatian ug kasaysayan, apan dili kita makahibalo sa dagan sa umaabot. Mamahimo natong maimpluwensiyahan ang umaabot, apan dili na ang kanhiay nga panghitabo. Ang miagi maoy panulun-an alang sa mga magsasaysay, ang umaabot maoy alang sa mga propeta.
Apan ang akong pangutana: matagna ba sa hiniusang teyoriya ang kataposan sa atong uniberso? Bisan og anaay miingon nga ang uniberso mamahimong usa ka black hole sa umaabot, dili gihapon kini mao ang kataposang tubag sa pangutana. Bisan ang klasikong gambalay nga nagkanayon nga walay mass nga makalingkawas gikan sa usa ka black hole. Pipila na ka tuig ang minglabay, ang tang-an nga si Hawking nakakita og quantum mechanical nga paagi aron makalingkawas gikan sa black hole.
Ang balaknong pasabot niini mao kini: sulod sa kawalaan o empty space, adunay duha ka Leonel nga nagpares nga mosulod isip nagpares nga partikulo ug anti-partikulo— si Leonel ug Anti-Leonel. Kon kining maong proseso isulod nato sa ideya sa posibilidad nga kuhaon sa black hole ang usa (pananglit si Leonel), ang usa (si Anti-Leonel) maoy maluwas ug dili makuha ug suyopon sa black hole. Ang konserbasyon sa enerhiya nanginahanglan og usa nga maoy mobayad sa maong proseso. Niining maong konsepto, ang mobayad sa maong enerhiya mao ang black hole. Sa laktod, ang gibug-aton sa black hole nakuhaan tungod sa pagkatibulaag nilang Leonel ug Anti-Leonel. Apan ang pangutana: anaa bay paagi aron makalingkawas sa ikaduhang balaod sa thermodynamics? Kon wala nay mga butang o wala nay panahon? Kon atong hulman ang biblikal nga pagpanugid: “All are from dust, and to dust all return.”
Sa nagpadayon tang imbestigasyon, inanay tang tukion ug sukitsukiton ang pipila ka konsepto sa pisika aron mahiluna ang atong pagsabot niining mga butanga ngadto sa masayon niining konsepto— madagko man o magagmay. Alang kanako, ang doktrina sa siyentipikong determinismo nausab tungod sa panagsumpaki ug panagsinupakay.
Ang mga balaod nga gisunod sa uniberso, lakip na usab ang saykolohiya sa tawo, nagtamod sa prinsipyo sa way kaseguradohan, o kon atong hulaman ang konsepto ni Werner Heisenberg nga uncertainty principle, mao ang pundamental ug dili malingkawasang kabtangan sa kalibotan, partikular sa kalibotan sa partikulo. Kini nagsandig sa konsepto nga kon imong sukdon ang posisyon sa usa ka partikulo sa presisyon, modako ang kahigayonan nga dili nimo matataw og sukod ang kapaspason niini.
Sama nga kon imong sukdon ang kapaspas sa partikulo, dili mo usab matataw og sukod ang posisyon niini. Kining konseptoha, usa ka tiunay nga implikasyon sa pagsud-ong sa kalibotan.
Ang paghimugso sa maong prinsipyo maoy mipukaw sa ubang siyentista gikan sa ilang mga damgo sa determinismong modelo sa uniberso. Walay makatataw nga propeta nga makatag-an sa umaabot kon dili man gani niya matag-an ang kasamtangang kahimtang sa atong uniberso, di ba? Tungod niini, mosantop na usab sa atong ideya ang konsepto sa usa ka Gamhanang Agalon nga maoy naglalang kanato ug walay balaod o bisan unsang konsepto sa matematika ug siyensiya ang makasukwahi niining maong kamatuoran.
Ubos sa anino sa konsepto ni Heisenberg, nahimugso ang quantum mechanics pinaagi sa pagtambayayong nilang Heisenberg, Schrodinger, Dirac, Einstein, Bohr ug uban pa. Ang kinatibuk-ang konsepto sa QM mao: dili nato mamahimong matag-an ngadto sa nag-inusarang resulta lamang ang buot natong buhaton nga obserbasyon. Sa laktod, ang QM nagduso og elemento diin bisan ang siyensiya, dili makasulbad. Apan, anaa lang gihapon sa akong damgo ang kalalangan sa hiniusang teyoriya nga maoy mopasabot kanako sa tanang butang nga anaa sa uniberso. Dili lamang ako ang nangandoy niini kay gidamgo usab kini ni Einstein. Gigasto niya ang kataposang katuigan sa iyang kinabuhi sa pagpangita sa teyoriya sa tanan. Apan ang takna niadtong mga panahona wala pa mahinog. Dili pa andam ang kalibotan alang sa dakong konsepto.
Adunay mingsulbong nga mga teyoriya kabahin sa electrogmagnetic force, apan wala pa gayod makaykayi og maayo ang konsepto nuclear force niadtong panahona. Si Einstein usab mirekola sa konsepto sa QM bisan sa kaimportante sa trabaho nga iyang nahitampo sa maong tulunghaan sa kaalam. Dili kombensido si Einstein nga ang uniberso gimandoan lang og tsansa. Ang iyang gibating pagsupak nasumada sa iyang bantogan nga pamahayag, “God does not play dice.” Apan nagmadaogon gihapon taliwala sa kakugi ni Einstein sa pagrekola ang konsepto sa QM partikular sa uncertainty principle. Kon tinuod gayod ang hiniusang teyoriya sa siyensiya, kini kinahanglan motukma gayod sa makalilibog nga mga prinsipyo sa quantum mechanics.
Kon atong sumadahon, malisod gayod nga sabton ang atong palibot. Kon atong hulman ang panahom ni Neils Bohr, usa sa mga tagtukod sa quantum theory, “Everything we call real is made of things that cannot be regarded as real”.
Apan, ang kakugi sa pagpangita sa hiniusang teyoriya alang sa tanan usa na ka timailhan nga halayo na ang atong naabtan sa natad sa siyensiya. Makita ta ang atong kaugalingon sa salamin sa kalibotan nga naglibog sa atong matuod nga lawas.
Adunay daghang pangutana nga motumaw sa atong pag-atubang sa salamin: Unsa man ang bagad niining uniberso? Unsa man ang atong lugar niini ug diin kita gikan? Ang pagsuway pagtubag niining maong mga pangutana mao ang siyensiya— ang gibuhat tang hulagway sa uniberso. Ang bao nga maoy nagkabiba sa halapad nga kalibotan, usa ka matin-aw nga hulagway, mao usab ang string theory.
Ang managlahing teyoriya, tipasak sa atong kakugi sa paghulagway sa atong kalibotan bisan ang usa mas matematikanhon ang katukib kaysa usa nga kinuha gikan sa usa ka mito. Kining duha ka teyoriya, sa pagkakaron, wala pa mahatagi og igong ebidensiya. Wala pay nakakita sa bao nga adunay kalibotan nga nagtungtong ibabaw sa iyang bayanan, ug wala pay nakadiskobre sa ikaonseng dimensiyon. Apan, kon tinuod man gayod ang hiniusang teyoriya, base sa akong damgo ug kang Einstein, segurado ako nga masabtan kini ni bisan kinsa dili lamang sa pipila ka siyentista. Ug ang tanan gikan sa mga pilosopo, magsusulat, nobelista, magbabalak, magtutudlo, manilhigay, kosinero, presidente, siyentista ug ang ordinaryong mga tawo, mamahimong mobangka, motagay ug mobagdok sa diskurso sa pagtubag sa mga pangutana mahitungod sa siyensiya.
Ug kon matuod gayod nga adunay hiniusang teyoriya sa tanan, mamahimo gayod natong mahibaw-an ang dagan sa hunahuna sa Ginoo.
(KATAPOSAN)