Trahedya Sa Yanong Talan-awon
“A single death is a tragedy; a million deaths is a statistic.” --Joseph Stalin
GIPANINGOT ug gihangak kong nagsunod kang Nang Aneta sa among pagsubay sa abogon nga dalandalan paingon sa dapit ni Herminia didto sa tiilan sa bungtod. Walay tawo sa balay sa among pag-abot. Ang gamayng balay gitukod sa hollow blocks, ginabas, ug sin. Bantok nga yuta ang salog ug way kisame nga makasagang sa kainit sa atop. Gibati ko ang kasubo nga nagsud-ong sa pobreng pinuy-anan. Apan ang maong kasubo gipulihan sa kahimuot sa akong paglantaw sa makakabig nga mga talanawon sa palibot— ang bawog nga walog sa tiilan sa nagatbang nga kabukiran, ang berdeng pundok sa kakahoyan ug ang puting panganod nga mihabol sa taluktok sa kinatas-ang bukid. Ang kaanindot sa palibot naghatag og kaangayan sa mga payag nga naghupo sa mga banghilid.
May miabot nga batan-on.
“Si Tiyo Erik nimo,” paila-ila ni Nang Aneta.
“Maayong hapon, Tiyo.”
“Si Macky, sangay ni Macario.”
Akong gitan-aw ang batan-on nga kaamgid sa iyang amahan.
“Hain imong nanay?” pangutana ni Nang Aneta. “Nangamlot sa iyang basak. Akong tawgon.”
Milanog ang tawag ni Macky.
Mibutho si Herminia sa pikas tampi sa walog. Ako siyang maaninaw nga nagsubay-subay sa mga diki sa kahumayan.
Sagol katingala ug kalipay ang panagway ni Hermina pagkakita kanako.
“Pasensiya nga dugay kong nakatabok. Nagliko-liko ang akong giagian kay lisod laktoron ang humok nga mga diki.”
Sa among pagbaklay, gisultihan ko ni Nang Aneta nga si Herminia nag-antos sa kanseros nga tabaghak sa iyang bukubuko busa wala ko matingala nga bisan sa kaaling-ing sa palis nagsul-ob siyag panyolon. Lilong nakong gitasal ang akong gikaatubang. Ang iyang kunoton nga nawong, aniton nga pamanit ug yagpis nga pamayhon, nagtimailhan sa pakigbisog ug kayod sa usa ka biyuda nga gabuhi sa iyang pamilya.
“Maayong nakaduaw kas among pobreng panimalay.” “Nag-aplay kog late registration kay dili na madawat ang akong birth certificate. Midalikyat ko dinhi kay mouli na ko ugma.”
Dinhi ko natawo sa Carmen, apan puya pa kos paglalin sa among pamilya sa Mindanao.
Init sulod sa balay, busa didto mi naghinabi sa gawas. Nagpasilong mis nag-inusarang bungahoy sa nataran.
Akong nasigpatan ang himungaan nga nangakha sa unahan. Ang nag-alirong niining mga piso nag-ilog sa makakhang insekto ug ulod.
“Pila gani to inyong anak?”
“Unom.”
“Komosta sila?”
“Minyo na sila ug may pamilya gawas ni Zosimo. Siya ang akong kauban sa balay.”
“Minyo na diay nis Macky.”
“May kaipon ko, Tiyo. Naa miy usa ka anak. Amoa nang payag sa unahan.”
“Gusto ni Macky nga kaslon sa simbahan karong umaabot nga pista sa Mayo apan gikinahanglan ang birth certificate para sa marriage contract.”
Mihangyo si Herminia sa akong tabang.
“Lukatan ko siyag birth certificate. Akong ipadala dinhi uban ang mga retrato sa paglubong ni Santa.”
Ako ang nagkuha sa hulagway sa lubong sa inahan ni Macario.
Akong gilikoy ang among estorya sa pag-aresto, pagkapreso ug kamatayon ni Macario niadtong 1983, duha ka dekada nang minglabay.
“Gidakop si Macario samtang nananggot. Diretso siyang gidala sa presohan sa lungsod. Kataposan nakong nakita si Macario sa iyang pagbiya nianang buntag paingon sa kalubihan. Wala ko makabisita niya sa presohan. Nahadlok ko. Pagkasunod adlaw, gidala siyas mga polis didtos Bukidnon. Wa magdugay, gipatay siya.”
“Giakusahan si Macario nga nakig-abin sa mga NPA. Nga siya usa ka rebelde,” nako pa.
“Dili tinuod nga siya rebelde. Napugos lang siya pagtuman sa sugo sa mga rebelde sa kahadlok nga may daotang mahitabo sa among pamilya.”
“Unsang sugo?”
“Pag-abiso sa mga rebelde kon dunay moabot nga mga sundalo samtang naghimo silag mga teach-in o namahulay lang sa among dapit.”
Napiit siya sa tungatunga sa nagkabanging puwersa. Ug isip yanong mag-uuma, igo lang siya sa paglikay, pagtahan, ug pagpasiug-uyon sa dangatan...
“Duna siyas armas?” “Wala.” “Nangolekta siyag buhis?” “Wala” “Ang inyong mga silingan?” “Daghan sa among mga silingan o tagibaryo naghatag og pagkaon sa molabay nga mga rebelde. Dunay napugos pagtambong sa mga teach-in o nahimong tigbantay. Apan silang tanan mingkompesal sa ilang nabuhat ug misurender sa mga sundalo. Nabaniog ang mga pagpamatay nga gibuhat sa mga NPA ug mga sundalo ug sa iyang kahadlok mikagiw si Macario. Misunod mi. Mas maayo ang among panginabuhi sa didto n mis Apolang apan gusto niya ang kalinaw.”
Suheto kos kalambigitan ni Macario sa NPA sa akong pakighinabi sa iyang mga paryente apan gusto kong madungog ang kompirmasyon sa iyang asawa.
Mikagiw si Macario imbes mosurender ug mopirma sa pledge of allegiance sa iyang nasod. Iyang gibiyaan ang iyang tabunok nga uma sa Apolang ug nag-uma sa batoong yuta sa Palian. Nakat-on na unta siya pagdawat sa iyang kapalaran dihang miabot ang duha ka polis gikan sa iyang gibiyaang lungsod. Apil siya sa pagkamatay sa mga binilanggo nga misulay pagtakas.
Mahitungod sa nabulilyasong pagtakas sa mga binilanggo, akong gibase kining saysay sa akong interbiyo sa pipila ka tawo. Usa ka pinireso nga gitugyanan sa pagpanglimpiyo sa opisina sa polis mikuha sa yawe nga wala tuyoang nabiyaan sa nag-inusarang polis. Ang bilanggoan naa sa sulod sa estasyonan sa polis, nga tapad sa balay-lungsod. Samtang naligo ang polis sa CR, giablihan sa pinireso ang armory ug mikuha og pusil. Iyang gitionan ang polis nga armado sa usa ka pistola. Sa kahadlok, miipsot kini gawas sa police station. Giabrihan sa armadong binilanggo ang prisohan. Nanggawas ang mga pinireso ug misulod sa armory diin gitipigan ang mga armas sa kapolisan. Wala na sila mobalik sa prisohan. Wala na makagawas ang ubang pinireso sa police station kay ming-abot ang mga polis. Ang mga pinireso nga maayong pagpaluklok sa armory, nagdumili pagtahan sa ilang kaugalingon. Miabot ang mga sundalo sa Philippine Constabulary aron maresolbar ang standoff. Apan ang mga pinireso nagdumili sa pagsurender bisan pa sa buto sa kanyon sa APC nga nakabangag sa luyong bungbong sa police station. Ang estelmeyt naresolbar sa dihang usa ka scout ranger ang mikatkat sa bilding ug mihulog og granada agi sa atop. Namatay ang tanang nagluklok sa armory. Apil sa listahan sa nangamatay ang usa ka hubog nga gisulod sa prisohan aron lang unta pagpalabay sa kagabhion. Migawas siyas prisohan sa pag-atake sa mga polis. Tungod sa katarantar, didto siya misulod sa armory imbes mobalik sa prisohan.
Di ko katino unsay papel ni Macario sa nahitabo. May pangagpas nga apil siya sa nagpabuto. Ang iyang mga kapamilya nagtuo nga sama sa ubang binilanggo, napugos lang siya pagsulod sa armory. Tulo sa mga binilanggo mga sakop sa NPA ug posibleng ang usa kanila ang nangulo sa pakigbatok sa mga polis. Kon unsa man ang tinuod nga nahitabo, sa akong panan-aw naghinobra ang puwersa ug pag-atake sa mga sundalo ug polis batok sa natanggong ug desperadong mga pinireso. Panahon kadto sa Martial Law, busa walay nakaako sa pagprotesta sa nahitabo. Giluom sa kabanay ni Macario ang gibating kaguol ug kapungot sa iyang walay kahulogang kamatayon. Ang igsoon ni Macario nga si Berto, miasoy nga iyang nadunggan ang buto-buto sa pusil ug ang lanog nga pagbuto sa granada. Wala siya makakita sa patayng lawas sa iyang magulang kay ang unom ka minatay daling gilubong sa bangag nga gikalot sa backhoe.
Akong nabalitaan ang nahitabo sa police station nianang pagkasunod adlaw. Ang gidangatan sa mga pinireso dili talagsaon o ang labing pintas. Gani, mas ngilngig ang mga panghitabo sa lungsod diin ako nadestino isip field officer sa departamento nga akong gitrabahoan. Panahon kadto sa gihingusgang operasyon sa militar batok sa mga walhon o rebelde. Sa maong operasyon, daghang patayng lawas ang nanglutaw sa Pulangi River, ang dakong suba sa Bukidnon nga ang awasan mao ang bukana sa Rio Grande sa Cotabato City. Ang mga nangamatay taga bukid o nagpuyo sa hilit nga dapit nga gibisitahan sa mga sundalo nga nagtakuban nga mga rebelde. Ang talan-awon sa patayng mga lawas nahimong ordinaryo na lamang ug ang mga tawo nga nagpuyo daplin sa suba miundang sa pagpahibalo sa mga awtoridad ug gipasagdan ang butirik nga mga patay nga ianod sa ilawod.
Si Bernabe nga amahan ni Macario manghod sa akong inahan. Ang magsoon kauban sa ilang pamilya nga nanimpalad sa Mindanao. Ang akong inahan didto gipadpad sa Lalawigan sa Lanao; si Bernabe, didtos Bukidnon.
Niadtong 1973, nagpadestino kos Bukidnon diin akong gidala ang akong asawa ug duha ka anak. Tigbisitahan kos akong uyoan niadtong nadestino kos kasikbit nilang lungsod. Ang pamilya ni Tiyo Barnabe mao ra ang akong nailhang paryente sa Bukidnon. Maayo silang moabiabi kanako. Ganahan kos kasagarang paniudto nga among pagasalohan: sinugbang bisayang manok nga isaw-saw sa tuyo ug suka nga pinugaan og kulikot. Ang manok gipitik ni Macario sa ilang kamaisan. Ulitawo pas Macario niadtong panahona. Lingaw ming mag-estorya sa akong uyoan samtang nag-inom mig ram human sa paniudto. Dili igang sa sulod kay pinataas ang balay nga kawayan ang salog ug kugon ang atop. Maabtan mig palis sa among pag-inom ug paghinabi. Mobiya kos Apolang nga hubog apan makahimo pa pagpalatay sa akong motorsiklo sa tablon sa akong pagtabok sa maagiang sapa.
Ang kamatayon ni Macario nagbilin og balana sa akong kasingkasing ug bation ko ang kahapdos niini sa panahon nga mahinumdom kos akong pagbisita sa ilang balangay niadtong panahon nga wala pa kini hasia sa kasamok. Ang kamatayon ni Macario usa ka trahedya. Ug akong makita ang trahedya diha sa usa ka yanong talan-awon. Talan-awon sa usa ka batan-on nga nagbitbit og dumalaga nga iyang giayam sa kamaisan gamit ang tirador. Hingigo si Macario sa tirador, ang labing kuyaw nga armas nga iyang nahuptan.
(KATAPOSAN)