Ang Lalis sa Lasang o Dagat
NINDOT ang lalis nga akong naabtan didto sa akong usa ka grupo sa facebook. Dihay nagpasiunag sulat nga mas daghan kunong oxygen ang mahatag sa dagat kaysa mahatag sa kahoy. Siyempre, nakapahiyom ko. Giunsa sab niyag hunahuna? Usa ka kahoy komparag usa ka dagat? Bisan pa tingalig West Philippine Sea iyang gihisgotan, dili ang Pacific Ocean, pilde gyod ang usa ka kahoy, bisan pag parehas kadaghan og dahon sa balete, sa kadaghan sa oxygen nga mahatag sa dagat sama lang kagamay sa West Philippine Sea. Pero mas nindot ang tubag sa usa ka siyentista. Bahala kunog gamay rag ihatag nga oxygen ang kahoy kay mas nindot mopuyo ilalom sa kahoy kaysa ilalom sa dagat, kahoy gyod kuno siya. Ha-ha-ha. Wala-wala sab ko adto, dah!
Nag-adbokasya man god ko nga usbon nato atong panan-aw aning covid pandemic kay kapoy na kaayo sigeg kahadlok. Kon kahinumdom mo, nagsulat na ko sa una nga angay usbon ni Dr. Duque ang mga programa ug mensahe sa iyang Department of Health (DOH) kay dili gyod ni mawala ang corona virus nga nagdalag sakit nga CoViD. Inay maghuhuna og ayuda, kuwarentinas nga tag-P58,000.00 hangtod P150,000.00 ang pundo kuno sa gobyerno alang sa masakit og CoViD apan di gani kaabot og P30,000.00 ang madapat sa nagsakit, ug uban pang chocho sa programa sa gobyerno sa pagsagubang nato aning pandemya, angay lang unta nga palig-onon nila ang lawas ug panabot sa tawo.
Makita baya gyod nato nga halos naturiring ang mga tawo sa karsada pagsugod sa pandemya, dili lang tungod kay daghan kaayong estorya sa mga nangamatay, nahadlok pa gyod sa giingong lockdown kay mawad-an bayag inadlawng kita ang gagmayng magpapatigayon. Nahimong dili normal sa tawo ang dagan sa kinabuhi tungod sa kalibog ug kahadlok, ug ingog kawalay paglaom kay walay nakitang hayag sa unahan. Maong miingon baya ko nga unta dili magpadiktar ang mga lokal nga pangagamhanan sa DOH ug maghimog programa nga ila. Lisod baya ang diktar sa Manila kay usahay dili gyod mosanong sa lokal nga kahimtang. Ang nahitabo, daghan na hinuon ang wala gatuo og CoVid ug ang gikahadlokang “kagahi og ulo” sa katawhan mituyhakaw gyod.
Ang mensahe ra unta adto, ampo, amping, ug andam. Mag-ampo nga iiway sa sakit ug mag-ampo nga malig-on ang lawas ug mahayagan ang panabot kay ang tawong walay kahayag sa panabot, dili maligon ang lawas ug daling matakboyan og sakit. Kon nag-ampo sab, mas alerto sa mga kaestorya, ug mas magmainampingon samtang naningkamot makahimo sa inadlaw-adlawng buluhaton.
Mao na, amping. Dili magpatakag hasmag kang bisan kinsa bisan kon lain na ang pamati. Dili sab magpatakag pahasmag kang bisan kinsa labi nag gikan sa gawas sa balay. Kinahanglang nakahugas sa kamot sa dili pa mosulod sa balay ug sa dili pa mohungit. Pero dili nato tanan mabantayan maong kinahanglang nakaampo gyod kay lain ang kaalerto sa nakaampo.
Andam. Ang pagpangandam dili lang nga naay face mask apan nga sa dili pa mosugod sa gimbuhaton, nagbulad una sa Adlaw pila ka minutos hangtod mogimaw ang gagmayng singot samtang naglakaw-lakaw sa nataran. Kon duol sa dagat, adtos baybayon aron didto maglakaw-lakaw samtang galanghab sa hangin. Kon naa sa bukid, didtos ilalom sa kakahoyan maglakaw-lakaw aron ang hanging malanghab puno sa oxygen. Kon walay dagat ug kakahoyan, magmantener na lag simhot sa mga tanaman sa kaang aron makasingo og lab-as nga hangin nga puno og oxygen.
Diha nagsugod ang lalis sa kahoy ug dagat. Dihay miingon, mas importante ang dagat maong gusto gyod kuhaon sa China ang West Philippine Sea bisan kon lapad na kaayo ilang kayutaan ug dagko ilang kabukiran. Dihas say mitubag, kon tinuod nang mas importante ang dagat, nganong nagtukod silag isla diha sa atong dagat? Sakto sab apan hiwi, no? Mao ni usahay nganong walay pulos ang dagan sa atong mga estorya. Gawas nga tulibagbag kaayo tag utok, tuyuon gyod og patibag ang estorya aron makapunto. Dah, dili ang kahunghang sa atong panabot ang atong problema, apan ang kahambog ug kawalay disiplina bisan sa pagpakig-estorya.
Hinuon, dili lang kita ang tulibagag makig-estorya. Kadtong didto sa akong facebook nga lalis, ingon ini sab ang dagan, ay. Dihay miingon nga parehas ra kadaghan ang oxygen gikan sa mga tanom sa yuta ug oxygen gikan sa dagat. Dihay mitubag, “Kinsay nag-ingon? Unsay pruyba anang imong giingon? Otsenta porsento sa oxygen sa hangin gikan sa dagat”. Ako, mao sab niya akong nahibal-an kay sa ibabaw sa dagat gabanig baya ang gagmayng mga tanom (gitawag og phytoplankton) nga makahimo og photosynthesis— kanang mekanismo
nga gibutag sa Ginoo sa mga tanom nga lunhaw ( green) nga mohatag og oxygen nga maoy atong gikinahanglang ginhawaon aron mabuhi— ug gawas nga daghan sila, mas dako usab ang dagat kaysa yuta diring planetaha. Sa tinuod lang, kon wala ning mga phytoplankton sa ibabaw sa tubig sa dagat, kulang og oxygen ang hangin ug maglisod tag ginhawa, maglisod pa gyod og kabuhi kay wala tay enerhiya kon walay oxygen nga atong masingo apil sa hangin.
Kadtong miingon nga parehas ra kadaghan, mitubag gilayon nga “Sige, sakto ka. Kuhaa imong premyo, kaw, kay aron maghunahuna kang maayong laki ka!” Unya, nakahibalo diay siya nga sa mga pagtuki, singkuwenta hangtod otsenta porsento sa oxygen nga naa sa hangin gikan gyod sa dagat, nasipyta lang siyag ingon nga parehas ra kadaghan. Di lang gyod gustong moangkon sa sipyat. Ha-ha-ha.
Mitubag sab tong miingon og otsenta porsento nga kadtong miingog singkuwenta porsento walay hibangkaagan ug walay batasan magkighinabi. Wala pod kuno kasabot nga kon adunay iyagyag, kinahanglang dunay dala nga pruyba. Sakto pod hinuon ang nag-ingon nga mas daghan ang oxygen gikan sa dagat kaysa gikan sa kalasangan. Gani, sumala sa mga pagtuki, mas daghan pag oxygen gikan sa kasagbotan kaysa gikan sa kakahoyan, apan sayop sab siya nga init kaayo iyang ulo niadtong nag-ingon og parehas ra. Nagpadayon silag binombahay og mga insulto hangtod dihay misingit og ingon nga gikan gyod sa dagat ang kadaghanan sa oxygen sa hangin kay ang dagat daghan og tubig. Kay ang tubig nahimo man pinaagi sa pagtapok sa mga elementong hydrogen ug oxygen, kon mainitan kuno ang tubig, mabungkag kuno kini ug madala sa hangin ang oxygen. Mihunong og binombahay ang naglalis sa otsenta ug singkuwenta. Ako sab, miinat akong kilay ug dalunggan. Asa kaha mopaingon ang hydrogen, no? Unsaon kaha kon tinuod iyang hunahuna unya matapok ang hydrogen, way kapaingnan? Mobuto baya intawon nang hydrogen makaduol og oxygen, labi na ubos sa kainit sa Adlaw. Miingon si singkuwenta nga sayop tong gisulti sa misal-ot kay bisan kapila pa mainitan ang tubig nga milupad gikan sa dagat, dili gyod na magbulag ang oxygen ug hydrogen sa tubig. Miingon ang kadtong miingon nga otsenta nga tinuod nga dili makakuhag oxygen sa tubig bisan og mainitan pa kini apan mipadayon siyag ingon sa kadtong nag-ingon og singkuwenta porsento sa oxygen sa hangin gikan sa dagat, sakto nga dili mabulag ang oxygen sa hydrogen sa tubig bisan pag mainitan kinig makadaghan apan wala gihapon kiniy batasan bisan sakto siya. Ha-ha-ha. Pastilan hangaka nakog subay nilang tulo.
Nah, matingala pa ta nganong gubot ta? Mga siyentista na gani nang naglalis. Kon ingon ini ang mga edukado, unsaon na lang ang mga walay kangho? Maong bisan korapsiyon di magkasabot unsay buot ipasabot. Gangisi ang mga tinuod nga korap samtang sigeg ingon nga go, Manny, go! Ha-ha-ha. Aw, puyde sang daghang korap ang sigeg ingon, go, Inday Sara, go!
Makakatawa kong nagsubay sa maong lalis kay gawas nga nahibalan nako nga naay mga edukado nga init og ulo, naa pa sab diay mga edukado nga dili painsulto bisan kon klarong sipyat. Gawas pa gyod bisan diay sa mga adunahan nga mga nasod, nga magtuo tang sakto ang edukasyon sa mga tawo, daghan pa gihapon ang mga natun-an nga dili mao. Pananglit, dihay mingon, nga ang oxygen nga mahimo sa mga kahoy, puyde igo ra sab niya ginhawaon! Diha dayoy mikatawa og miingon nga, “Ngano, moginhawa diay ang kahoy?”
Paita! Ngano gong dili moginhawa nga buhi man kining gihisgotan nga mohatag og oxygen? Diha pay lain nga nangutana, “Di ba ang ginhawaon sa kahoy kay carbon dioxide?” Ayay…naunsa na man ni? Ang sakto ana, ang kahoy moginhawa gihapon ug nagkinahanglan og oxygen aron mabuhi. Kanang carbon dioxide nga iyang gikinahanglan, dili na aron siya mabuhi apan aron siya motubo kay kon walay carbon dioxide dili ang kahoy makahimog kahoy! Sa ato pa, matod pa sa usa ka siyentista sab, kinahanglang mananom tag daghang dagat! Ha-ha-ha!
Maong nalingaw ko ining estoryaha kay sa lain nakong grupo ang hisgot mao ang mga kabag-ohan sa kalibotan. Kining pandemya kuno karon nahitabo tungod kay usa ka alien, kanang taga laing planeta, nagsabwag niining corona virus aron makunhoran ang gidaghanon sa mga tawo kuno taliwala sa gakakunhod nga gidaghanon sa mga tanom, labi na lasang. Mao kunong didto sa China gibuhian kay gawas nga daghan kaayo sila, nakuyawan ang mga alien nga modako sab ilang ulo, sama sa pagdako sa ulo sa mga taga Germany nga dili na gustong pasagolan ilang rasa, labi na og mga dugong Hudeyo ang makasagol. Di ba mao nay ilang pangatarongan sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan? Dili gusto kuno sa mga alien nga mausab kadto nga hitabo, ang Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, maong gipangunahan na nila ang China. Nah, sa ingon niini nga dagan sa estorya karon, dili kaha hinuon mag-Ikatulong Gubat? Diha dayoy misanong, “Maayo, kay mas nakasabot pa ang alien sa atong dagan kay sa ato!” Nakakatawa ko bahala nag kantalita nga pagkasanong. Ha-ha-ha.
Sa akong tan-aw, usa ray atong problema ining atong kahimtang karon: dunay pipila nga gapadagan sa mga hitabo sa kalibotan ug ang kadaghanan di gustong makasabot. Gusto rag lingaw ug kalingawan, kon di ba, gusto rang makasapok sa mga hunahunang giyagyag sa uban aron pod tawon malingaw ug makalingaw, ingnong panglantip tag panghunahuna pod. Motuo ra ba ta nga ang atong nahunahunaan sakto bisan wala nato kini mamaayo og gisa. Matod pa laging Neil deGrasse Tyson, usa ka banggiitang siyentista sab, “Usa sa labing dakong hagit diris kalibotan mao ang pagtuon sa usa ka butang hangtod makatuo ta nga sakto ta apan dili igo aron makaingon ta nga sayop ta.” Mao man! He-he-he.
Mao sab niy rason ngano nga bisan bakuna gubot gihapon. Way sapayan kon ang lalis unsay mas nindot nga bakuna, dili nga kon angay bang magpabakuna o dili. Kay naa na ang virus, angay na sab tingali manalipod, ug dili na angay magkuwenta kinsay nakasapi. Kay naa ra sa Ginoo kon luwason ta o dili? Kon nagsalig tas Ginoo maong dili ta magpabakuna, di ba pagsalig man lang gihapon sa Ginoo kon magpabakuna ta sa bakuna nga maoy gihatag kanato sa kahigayonan? Parehas ra nang higayona nga ang Ginoo ra gyod nasayod. Paita man sab kon moingon tang wala nay gahom ang Ginoo kanatong nagpabakuna kay nalig-on na tas atong bakuna!
Mao nang angay sang kamao tang mogisa bisan sa atong kaugalingong hunahuna kay karong panahona, mawani tas kahumot sa pinirito sa silingan, ug maghinam-hinam tang mao toy atong sud-an. He-he-he.—
Kon nagsalig tas Ginoo maong dili ta magpabakuna, di ba pagsalig man lang gihapon sa Ginoo kon magpabakuna ta sa bakuna nga maoy gihatag kanato sa kahigayonan? Parehas ra nang higayona nga ang Ginoo ra gyod nasayod. Paita man sab kon moingon tang wala nay gahom ang Ginoo kanatong nagpabakuna kay nalig-on na tas atong bakuna!