Ang Magsusulat Isip Tigsugid Ug Tighusay

( Papel nga gibasa sa tagsulat atol sa Silliman University National Writer’s Workshop 2021)

USA ka makuting tahas ang dalan nga latason sa usa ka magsusulat— usa kini ka dalan nga labihan katunokon ug labihan kamahagiton. Pila man kaha ang nakahuman sa pagtungha sa kurso sa Malalangong Pagsulat, ang nakahuman sa mga pasinati sa panulat sama niining gipasiugdahan sa Unibersidad sa Silliman ug, ato na lang pod iapil sa listahan, ang mga nanagtuon diha sa kadalanan? Hain na kaha sila? Tingali nabalhog sa mino ug naanod sa bul- og sa panahon kuyog sa mga gapnod sa tingbagyo. Kini ang dili masalikway nga kamatuoran. Sa usa ka bahin, kining mga butanga usab nakapasubo kanako. Ang hagit sa magsusulat anaa usab sa pagpadayon hangtod siya hikabsan sa duga ug biga sa iyang dagang.

Ang tibuok kabug- aton sa kasaysayan nagtungtong sa bukubuko sa usa ka magsusulat kay usa man kini ka disiplina nga nagsugod tingali sa dihang ang tawo nakamatngon sa kamahinungdanon sa pagsulat sa iyang memorya ngadto sa piho nga porma. Ang pagtabok sa tawo gikan sa binaba nga katitikan ngadto sa sinulat nga katitikan dakong dis- og sa sibilisasyon. Apan kining maong kalamboon nakamugna usab og mabug- at nga buluhaton. Kay samtang nagakadaghan ang teksto, nag- anam usab kamahagiton ang pagpanulat. Tungod niini, makahanduraw akog hulagway sa usa ka linalang nga nagbakutot nga nagpas- an sa daghang pahina nga labihang paningkamot nga makatabok sa pikas tampi sa panahon. Tingali, kay ang tawo lang, taliwala sa daghang linalang, ang buot molambo gikan sa bayolohikal nga pagka siya ngadto sa intelektuwal nga eksistensiya. Kini tungod kay nahasukip man sa tawo ang tinguha nga may mahipos nga timailhan sa iyang pagka siya. Ug busa namugna ang kultura sa pagsulat isip tubag niining maong panginahanglan. Sa laing pagkasulti, ang pagsulat usa usab ka orasyon batok sa hingpit nga pagkahanaw sa atong matang isip tawo. O kaha, ang pagsulat mao ang pagtugkad sa suliran sa kasingkasing nga nakigsangka sa iyang kaugalingon nga mao lamang ang angayng makalalang sa labing maayong mga sinulat nga takos makakita og kahayag diha sa katitikan. Labing menos, kini sab ang gituohan ni William Faulkner— ang pagka dili mamatay sa tawhanong diwa, ang pagkalig- on sa tawo bisan siya nanghilam- os sa mga samad sa iyang paglungtad— nga ang tawo dili lang mohangtod kondili magmadaogon usab.

Kining mga butanga ang labihang bug- ata pas- anon sa usa ka magsusulat. Tiaw mo bay gikaliay diay niya sa iyang abaga ang kabug- aton sa kasaysayan sa tawo isip matang. Sa matag bakyaw diay niya sa iyang dagang, sa matag pakigtagay niya sa kahilom, sa matag pagtagok sa duga sa iyang pagbati, sa mga takna sa iyang pag- inusara, kining maong kabug- aton samag nagyunyon nga bato nga gisilot kaniya, nga ipapas- an kaniya, samag maldisyon nga

gipahamtang kaniya sa mga diwata. Mao tingali nga ang tentasyon sa paghunong labihan usab kamatentalon.

Ikalipay nga ania kita karon, walay kakapoy nga nagtukaw niining malisod nga buluhaton sa pagsulat uban ang pagrisgo usahay nga magtingkagol sa kapakyasan, ug usahay, morisgo sa panginabuhi lakip ang kinabuhi, ug sa makasusubo, usahay sa atong kagawasan. Apan nganong ania kita, higalang magsusulat? Nganong magsulat kita taliwa niining kalisod ug mga risgo?

Matag santop niining mga butanga kanako, mahipandol ang akong pangisip ug matay- og ang akong kalag. Sa kadaghan na sa teksto— kay kining atong sibilisasyon usa man ka sibilisasyon sa mga teksto— naa pa bay wala ikasulat? Unsay luna sa atong mga sinulat taliwa niining kalasangan sa mga sinulat?

Apan sa tanto nakong pamalandong niining mga butanga, akong natimbang- timbang ang usa ka tubag. Mibalik ko sa batakan sa akong panabot, sa bukid diin ako namatuto, sa duyan diin una nakong nadungog ang laylay sa akong inahan. Dinhi nako nakita ang akong kapuslanan. Sa dapit nga akong gigikanan, sa bukid nga akong gikadakan, unsay akong matampo sa akong katilingban ug sa akong panahon? Sa way pagromansa sa ilang kapalaran, anaa, nakita ko ug nasimhot ko ang singot sa mga mag- uuma taliwa sa ilang mapagarbohong buluhaton nga nag- atiman sa kaumahan matag adlaw, ang ilang mga katawa, ang ilang mga kasakit nga mapugsanon lang nilang gililong sa ilang hinubog usahay nga mga bahakhak. Nagpagba sila sa ilang mga bukubuko diha sa kainit sa Adlaw. Oo, sila molampos, walay duda. Kay matag tingkaon, ang kalibotan miambit man sa ilang singot. Apan sa dakong kasubo, dili ko sila maluwas sa ilang kapalaran. Ang akong dagang walay hingpit nga gahom paghaw- as kanila sa ilang kapalaran. Apan masulat ko sila. Masugid ko ang ilang mga sugilanon. Dawaton ko ang risgo kon pasanginlan man sa pag- alsa sa kaugalingong bangko. Apan dili ko igsapayan. Dinhi gihanay nako ang tubag, ug akong ideklarar uban sa tuyhad nga agtang nga giisip ko ang akong kaugalingon nga tigsugid ug tighusay sa ilang mga sugilanon. Kay misantop sa akong salabotan nga ang ilang mga sugilanon ug balak, sugilanon ug balak usab natong tanan. May mga sugilanon ug balak sila nga takos isugid, takos paminawon, iyawat nga kining maong mga mitna ikasumpay sa mas lapad nga naratibo sa kasaysayan sa atong nasod, sa atong panahon.

May natugkad akong mga kamatuoran nga nagpahipi sa gubaong payag sa utlanan sa usa ka uma, sa nanghimuswak nga uhay sa kahumayan, sa naglawod nga kamaisan, sa pagtuo sa mga mag- uuma nga ang tawo mahimo gihapong mamatay sa barang taliwa niining modernong panahon sa medisina. Nga diay, ang panag- ambitay sa kasakit ug kalipay sa usa ka komunidad sa mag- uuma malig- ong taming batok sa pagpasagad sa sistema. Sa pagkaon nga imong gikaon kaganihang buntag, ayaw kalimot nga ikaw nagkaon sa kamatuoran nga pinisik sa pailob ug singot sa usa ka mag- uuma. Sa laktod, ang sugilanon sa usa ka maguuma, sugilanon natong tanan. Kini ang kamatuoran.

Oo, kamatuoran! Usa ka tam- is nga pulong. Apan usa usab ka malisod tugkaron nga pulong.

Ang nagbugkos kanatong tanan niining maong tahas sa panulat mao ang matinud- anong tinguha sa pagpangita sa kamatuoran luyo sa atong mga panugid. Sa laing pagkasulti, nangita kita sa matinud- anong potensiyal sa tawo— ang potensiyal nga labaw sa bayolohikal natong mga sangkap. Lagmit lapsaw kini ug tab- ang kini nga hilisgotan. Kaniadto, matagbaw na man lang gani ako nga makapapatik og libro o kaha malipay na man lang nga ingnong usa ka magsusulat og balak, nobela, gumalaysay, dula, o kaha sugilanon. Sa laktod nga pagkasulti, kining kaulit ug kahangol sa kaugalingong himaya nga lumadnon sab kaayo sa magsusulat isip tawo— kining lit- ag sa pagpaburot sa kaugalingong garbo. Nalimot kita nga may mga tawo sab sa gawas sa atong pribadong mga kinabuhi kang kansang mga sugilanon nahilambod usab sa atong personal nga mga sugilanon.

Apan sa laing bahin, labihan usab kaabstraktiko niining kamatuoran kansang mga pagbugtaw niini, diha sa kasaysayan, sa makadaghang higayon, milugdang man og daghang gubat, daghang ideyolohiya, daghang pamatasan, daghang tulunghaan sa panghunahuna, mga panagkabahin- bahin— kining tanan nahitabo sa ngalan sa kamatuoran. Makalilisang uyamot. Apan dili ta igsapayan. Kay bisan tuod magkasangka usahay ang atong usag usa ka kamatuoran, kini man gihapon ang labing maayong patukoranan sa usa ka maundanong pagpanulat. Sa laing pagkasulti, usa kini ka dili malikayang gubat sa usa ka magsusulat nga sa matag karon ug unya iyang pakisangkaan.

Maong alang kanako, labaw pa sa pagsulat og balak ug sugilanon ang bug- at nga katuyoan nganong kita gustong mosulat. Kay ang pagsulat usa ka akto sa pagsugid sa kamatuoran bisan tuod kini labihan uyamot kalisod tugkaron diin ang pagtidlom niini mosangpot sa daghang kalibog ug daghang kapakyasan. Sa usa ka bahin, bisan bug- at ang mga responsabilidad sa usa ka magsusulat, apan kining tinguha pagtugkad sa uyok sa kamatuoran maoy dangilag nga nagpadilaab sa atong mga paglalang aron ang mga aligato niini, kon buligan sa palad, mamahimong iwag niadtong mga nangitngitan. Kay dili kita buot nga

Ang abilidad nga anaa sa magsusulat mao ang abilidad sa paghusay sa maong mga kagubot sanglit ang iyang salabotan mas makamatikod man sa maong mga disharmoniya. Sa laing pagkasulti, ang magsusulat may tahas pagluwas sa sugilanon nga natanggong sulod sa katab-ang sa pinulongan.

ang atong tinagik nga mga pulong bakante sa kahulogan. Mao nga bisan unsa pa ang mamahimong pagduso ug rebolusyon sa katitikan, kining tanan nagpas- an sa mao rang matanga sa bagahe. Sa laing pagkasulti, bisan unsa pa kaintelehente sa atong sinulat, kon kini wala magsangyad sa yuta diin kita, isip tawo, angay gayod nga moyukbo, ang atong mga sinulat dili makabaton og unod, dili makabaton og kasingkasing.

Managlahi man ang atong mga kamatuoran apan kining butanga— ang pagpangita niining butanga diha sa kinal- angan sa atong mga linya— mao ang tinuod nga uyok niining atong mga pagpuktaw ug pagpulaw. Sa ibabaw mao ang makalingaw nga balak ug sugilanon; sa ilawom, mao ang wagas nga kamatuoran nga nahisalingit sa mga pasumbingay. Malisod ug makalibog uyamot. Apan dili ta mabalaka tungod kay ang kasaysayan sa tawo nabulit niining mga mansa sa kalibog pagpangita sa uyok sa kamatuoran. Mao ni ang linangkob nga naratibo sa intelektuwal nga tinguha sa tawo, ang lintunganay sa atong transendensiya niining kalibotana.

Akong balikon, tinuod nga malisod nga tahas ang pagtugkad sa kamatuoran. Apan tingali magkasabot ra tang tanan sa pag- ingon nga dili ta gustong mabuhi sa kalibotan sa mga bakak. Nga ang pagtalikod sa tinguha pagtugkad niining mga butanga maoy panaw balik sa kalibotan sa atong pagka mananap. Usa ka magsusulat ang nagkanayon man gani nga ang mga bakak sa sugilanon maoy usa ka paagi pagpalutaw sa kamatuoran. Sa ato pa, bisan unsa pa kahawod sa atong mga sinulat, bisan unsa pa kini kaabante sa iyang matang, kon kini wala magpas- an og grabitas sa kamatuoran, kini dili molampos sa iyang ambisyon o tinguha. Sa laktod, angayng magpas- an gayod niining mapintas ug dili madakpan nga anino sa kamatuoran.

Wala matapos ang magsusulat isip tigsugid sa iyang nakita, tighulagway, o tigtaho sa mga suliran sa katilingban. Gikinahanglan usab nga may itanyag siyang mga kahusay o mga baroganan sa pamaaging artistikanhon. Angay siyang dili matagbaw sa unsay naglutaw sa ibabaw. Mangapkap usab siya sa kangitngit aron mahinol ang dili makita, madakpan ang danglog, magakos ang walay lawas nga mga esensiya. Siya dili gayod malimot sa pagsugid niining tanan kay ang mga sinulat, dili lang linangkob nga mga pahina nga takos idayan- dayan sa mga librarya, kondili kini maligong artipakto usab sa kultura sa iyang panahon. Sa laing pagkasulti, ilhanan sa tawo sa labing ambisyosong mga tinguha.

Kon may romansa man niining katitikan kanato isip mga magsusulat, kini mao tingali ang pagtanyag sa atong mga kaugalingon diha sa halaran aron mamahimong parte kasaulogan sa pulong. Apan sa gikaingon ko na, ang magsusulat angay sab nga mogawas sa maong romantikong mga nosyon. Dili siya angayng malumay sa malamatong awit sa mga diwata sulod sa iyang balak ug sugilanon. Mogawas siya ug moambit sab siya sa kahingawa sa uban. Mogawas siya sa iyang lawak ug manganinaw sa palibot. Dinhi tingali mahimong magmapuslanon ang atong pagka magsusulat sa mga oras sa atong kinabuhi. Ug dinhi tingali makaingon kita nga wala mausik ang atong panahon.

Kining gasa sa pinulongan mao ang labing bililhon nga gasa sa tawo. Ug kini mas tataw diha sa paggamit sa usa ka magsusulat. Kay diha sa magsusulat, ang pinulongan nakakaplag sa mas hataas nga ang- ang sa iyang kapuslanan isip mahinungdanong himan sa paglungtad sa tawo. Niining maong tumong, ato usab maisip nga ang pinulongan, sama sa nahiunang mga teknolohiya sa sibilisasyon, himan usab sa paglungtad sa tawo. Ug kining pagbaton og pinulongan maingon tang labing karaan nga himan nga atong nahuptan nga wala gayod mawad- i sa iyang kapuslanan. Apan ang pinulongan armas usab. Makasunog. Makalaglag. Apan sa laing bahin, makahimo usab kini pagtawag sa tawo ngadto sa aksiyon aron mamugna ang bag- ong tawo nga may bagong panlantaw. Buyon niini, ang pinulongan makamugna og laing mga entidad pagpalapad sa kamugnaan sa tawo. Maong dako kaayo ang responsabilidad sa magsusulat niining armasa. Iya kining gamiton segun sa gipangayo sa iyang panahon.

Apan ang mga pulong, mga pulong lamang diha sa yano niining plastada. Diha sa yano niining paggamit, kini uga ug walay kusog. Ang mga pulong walay porma o walay lawas nga mahikap hangtod kini dili mahusay ug mapahiluna ngadto sa usa organisado nga entidad. Ang bisan unsa nga sinulat nga katitikanon, usa ka entidad. Maong dili lang matapos ang magsusulat isip tigsugid apan usa usab ka tighusay kay lumadnon sa pinulongan ang pagka walay kahusay niini. Ang minugna nga sugilanon o balak usa gayod ka entidad sa kahusay, usa ka harmoniya nga gituyo pagporma. Maong husayon sa magsusulat ang buot tagikon kay kini makalilisang, kay basin, inay makatukod sa tawo, kini makalaglag na hinuon.

Akong gitan- aw ang mga sugilanon, mga balak, o mga gumalaysay isip mga linalang nga na- rescue o naluwas gikan sa pagkabilanggo pinulongan. Sama nga ang mga kinulit nabilanggo lang sa bloke sa marmol, sa sanga sa kahoy, sa mga tingga o bronse o kaha pilak o kaha sa yanang.

Dili sab layo niini ang akto sa pagmugna og katitikanong ugmad. Tungod kay anaa na sa pinulongan ang tanan. Ang magsusulat igo na lang mamadbad sa mga gapos from the rawness of language. Sa laing pagkasulti, ang pagsulat usa ka akto sa kagawasan. Siya ang tighusay sa mga kagubot sulod sa pinulongan. Ang abilidad nga anaa sa magsusulat mao ang abilidad sa paghusay sa maong mga kagubot sanglit ang iyang salabotan mas makamatikod man sa maong mga disharmoniya. Sa laing pagkasulti, ang magsusulat may tahas pagluwas sa sugilanon nga natanggong sulod sa katabang sa pinulongan. Niining bahina, nahimong bayani ang magsusulat kay siya nahimong instrumento isip tighatag og kagawasan.

Walay masulat ang magsusulat nga dili nato makita sa pinulongan kay ang buot natong sulaton hipalgan na man sa kultura. Ang abilidad sa magsusulat mao lang ang pagdakop niini ug paghusay niini ug paghatag niini og lawas.

Matag katilingban may iyang pinulongan. Ang katilingban sa mga mag- uuma, mananagat, kawani, sugarol, estambay, kawatan, relihiyoso, supakero, hanggaw, ug uban pang lakaw sa kinabuhi, may iya- iyang pinulongan. Ug ang ilang sugilanon tipik sa pagporma sa atong naratibo isip katilingban ug isip usa ka nasod. Maong ang ilang mga sugilanon masulat lamang gamit ang ilang pinulongan diin sila matinud- anon ug putli.

Apan sa ako nang giingon, ang pinulongan labihan kagubot, kasamok, ug labihan kakilas nga malisod uyamot dakpon aron halwahon. Maong matag magsusulat, may iyaiyang latid unsaon pagsakmit sa mga uyok sa kamatuoran nga buot niyang gahinan sa iyang dagang.

May mga angay pa bang sulaton? Anaa. Daghan kaayo. Kay daghan pa ang mga kagubot nga angayng husayon. Ilabi na sa atong panahon karon.

Salamat sa pagpatalinghog. Maayong buntag kanatong tanan. (KATAPOSAN)