Buot Mopalit Og Kinaadman
(Napatik sa Bisaya, Enero 28, 1935)
WALAY nasayod diin gikan ang bahandi sa magtiayong IgilBinang. Miusa ug mikalit lamang sila pagka adunahan. Ang tanang kalingawan sa dapit diin sila magpuyo ila nang hikitan. Ang tanang malalim nga makaon ila na usab natilawan. Sa laktod nga pagkasulti, buhong sila sa ilang kinabuhi dinhi sa kalibotan. Ang tanan nga ilang handomon, walay makawang. Malipayon sila.
Unya, usa nila ka silingan ang miduaw kanila ug sa dihang nasagolsagol na lang ang ilang kulukabildo, nagkanayon si Igil:
“Kon akoy mamatay, dili na ko magmahay sa kalibotan.
“Kay ngano man, Gil?” Misukna ang ilang silingan.
“Kay sa pagkaon, sa kalingawan— tanan— tagbaw na ako. Ang tanang pangandoy sa akong mata, sa akong tiyan, sa akong kalag— tanan natuman.”
“Tingali baya nasayop ka, Gil?”
“Nasayop? Ha-ha-ha! Kon dunay gahom nga kabayran sa bahandi aron ang kalibotan mahimong gun-obon, ipalumpag ko kining kalibotana kay nakita ko nga wala nay laing kalipayan kun kagamitan sa akong salapi. Usa na lang ka butang kun kalingawan ang wala nako mahimo.”
“Unsa man?” Misukot ang silingan.
“Ang pagkalingaw pagdaob sa akong papel de banko.”
“Maayo man usab,” ug midugtong ang silingan, “Apan ayaw una kana tumana ang hunahuna mo sa paghimo nianang kalingawana, kay duna pay laing kagastohan nga, sa akong pagtuo, nagkinahanglan sa katunga kun sa tanan mong salapi.”
“Katunga kun sa tanan? Ha-ha-ha! Dakong kataw-anan. Sukad karon hangtod sa imong pagkatigulang, dili ka makahuman pag-ihap sa akong salapi.”
“Tinuod kana ug dili bakak. Apan tan-awon ta lamang unya tapos nimo hisayri ug tumana kining akong ibalita kanimo. Ania:
“Sumala sa akong pagtuo, kining Pilipinas nga atong gipuy-an mao lamay usa ka dapit nga, kon itanding sa kamananapan sa kalasangan sa Aprika ug sa Uropa, kining yutaa mahisama lamang sa labing diyotay nga tungaw. Ug tungod niini, dili arang kita makatuo nga ang kalingawan ug ang tanang makaon dinhi sa ato, makatagbaw na kanato sanglit sa laing dapit nga labi pang mauswagon, dunay mga butang nga wala dinhi sa ato.”
“Ambi, pagngalan kuno og usa ka butang kalingawan nga wala dinhi ato, apan tua sa laing dapit.”
“Ang tanang kahibulongang kalaki o salamangka, wala dinhi sa ato, tua sa Indiya. Alang kanako, kon ang tanang kalaki sa salamangka ug uban pang kahibulongang kinaadman sa makinaadmanong Indiyano imo nang hikit-an ug hisayran, uyon ako sa imong hunahuna sa pagbiya sa kalibotan— ang pagpakamatay nga wala nay diyotayng kawili…”
Gilayon, si Igil mipanaw ngadto sa Indiya nga naghambin sa iyang
daghang salapi uban ang pagtuo nga bisan unsang kalingawana ug kinaadmana iyang makita ug makabot pinaagi sa gahom sa iyang bahandi. Unya…
BUNTAG kadto. Miabot siya sa Indiya. Mikawas siya sa landiganan nga mahimayaon uyamot. Ug ang unang tawo nga iyang gikasugat gikan sa bapor iyang gipangutana hain ang eskuylahan sa tanang salamangka ug kinaadman sa tanang kahibulongang butang sa Indiya.
Ang tawo nga iyang gipangutana dunay talagsaong panagway. Taas ang lawas, itom ang panit, bungoton sa suwang ug sa aping, bulingon, may purong sa ulo, taas ang panuigon ug nagtikuko nga gadala sa sungkod. Sa pagsukot ni Igil hain kadtong iyang giingong tulunghaan, mihilot sa hawak ang tigulang, mituyhakaw ug mitubag:
“Kanang kahoy nga labing taas nga tua sa bukid— sa ubos nianang kahoya anaa ang eskuylahan. Dako kanang eskuylahana apan diyotay ang pultahan nga igo da gayod kaagian sa usa ka tawo. Inigabot nimo didto tuktoka lang ang pultahan ug duna dayoy mogula nga puno sa maayong pag-abiabi, mangutana unsa ang imong tuyo.”
Human magpasalamat si Igil sa maong tigulang, midayugdog paglakaw padulong niadtong kahoy. Sa pag-abot niya didto, mituktok siya sa pultahan ug tuod, miigot dayon ug ang tawo nga iyang gipangutana didto sa pantalan mao da usab ang tawo nga migula ug nag-abli sa ganghaan. Nahasibog ug nahangangha. Wala siya makatingog ug nataha na lang hinuon siya pagpangutana kon siya mao ba usab gihapon ang tigulang nga iyang gipangutana.
Gipadayon siya sa tigulang ug gipangutana unsay iyang tuyo. Misulti siya sama ning mosunod:
“Ania ako aron pagtan-aw ug pagsusi sa tanang kahibulongang butang.”
Mipahiyom ang tigulang, mihikap sa iyang bungot ug mitutok kang Igil nga daw nagtuon unsay sulod sa ulo ning tawhana. Ug sa magaang pulong ug sa masayag nga panagway, mitubag:
“Kanang…” Nalurat-lurat ang mata sa tigulang. “Malisod tingali da nga makita nimo ang tanan karon dayon.”
Sa pagtan-aw ni Igil nga ang tigulang nga Indiyano daw nagmakuli sa pagpakita kaniya sa ilang kinaadman tungod kay wala niya ibungat ang iyang mahabayad, midali dayon siya pagsumpay:
“Ipakita kanako ang tanan ninyong kinaadman, kay ipasalig ko kanimo nga kutob sa labing taas nga numero sa kuwarta nga imong nahibaloan ug pil-on sa gidaghanon sa maong numero, maoy iganti ko kanimo… Ha-ha-ha! Sapian kaayo ako…”
“Tinuod? Na, hala, talikod. Atubang ngadto sa pultahan. Ayaw paglihok.
“Tinuod… tinuod kana ug dili ako magbakak, higalang Indiyano.”
Wala dangtig duha ka gutling, gidagpi siya ug gipaatubang. Unya maoy nakita ni Igil nga ang hawan sa iyang gibarogan nga adunay wala mapuno nga tinumping mga baril. Ang dakong hawan nga iyang nakita sa sinugdan nagdasok sa mga baril sa usa lamang ka pagpamilok. Ug sa diha nga miatubang na siya, gisultihan siya sa Indiyano sama ning mosunod:
“Nakakita ka nianang mga baril nga nagtumpi?” Gitudlo sa Indiyano ang mga baril.
“Oo, nakakita.”
Dayon giagbayan si Igil sa Indiyano ug gipadungawan kaniya ang sulod sa usa sa libo ka libong nagtumpi nga mga baril. Maoy nakita ni Igil nga ang baril napuno sa naggilaw-gilaw ug nagkalainlaing alahas sama sa diyamante, bulawan, rubi, ug uban pa.
Sa diha nga nakakita na si Igil niadtong mga alahas, gipangutana siya:
“Duna kay salapi nga makatumbas sa bili niining usa lamang ka baril?”
Nalisngag ang ilong ni Igil ug wala na gayod makatindog. Sa nadugay na, mitubag nga, wala siyay ikatupong. Ug dayon gipasabot ug gimaymayan siya sa Indiyano sama niini:
“Ang among kinaadman dinhi maoy kinaadman nga gipaagasan og daghang singot, nausikag daghang panahon sa pag-antos ug pagpailob. Salapi? Wala kami magkinahanglan og salapi. Ang akong gikinahanglan mao ang tawong kugihan, mapailobon, mainantoson ug maantigong mokatawa atubangan sa maitom ug mabangis nga panagway sa kapakyasan ug kaantosan sa kinabuhi. Kay gituohan namo nga sa luyo ning tanan, nagauna sa among tanlag ang mahayag nga sulo nga maoy moiwag kanamo, motultol hain dapit ang bahandi sa kalibotan…”
Gikan dinhi, mipauli si Igil nga subo uyamot. Miabot sa ila ug wala hibaloi, namatay nga wala pa matagbaw sa kalibotan.
(KATAPOSAN)
Maoy iyang gituohan nga napanag-iya na niya ang labing dakong bahandi sa kalibotan tungod sa kabuhong na niya sa salapi. Apan unya…