MAO KINI ANG SALAPI
(Napatik sa Bisaya, Oktubre 9, 1946)
SA balangay sa Patay-Manok, may duha ka managsoon nga ilo. Ang magulang si Gara ug ang manghod si Pamboy.
Usa niana ka adlaw, gikabsan silag bugas. Sa ilang balangay, walay bugas nga mapalit. Kinahanglan nga moadto sa kanait nga balangay aron makapalit og kan-onon. Sanglit nagkasalop na ang Adlaw ug layo-layo nga baklayon ang silingang balangay, ang magulang mao ang mangunay paglakaw.
Paghiabot niya sa sunod nga balangay, nahibulong siya nga mingaw kaayo ang dapit ug walay timik ang kabalayan. Tinakpan na ang tanang tindahan. Wala nay mapalit. Wala dangtig dugay, may usa ka tawong nagpaingon kaniya, ang mga tiil daw wala magtugkad sa yuta tungod sa pagdinali.
“Iyo, tabi kanimo, mahimo bang makapangutana asa makapalit og bugas?”
“Ay, Undo,” mitubag ang ulitawo, “wala nay mapalit dinhi niining mga taknaa. Inigkasalop sa Adlaw, tanang tawo ning balangay manera na sa ilang kabalayan kay untop ikawalo ang takna sa kagabhion, motungha ang gikalisangang kondenado, maglibot-libot sa tibuok balangay.”
Gibati ni Gara ang labihang kahadlok sa sulti sa tawo. Inay mangita pag bugas, mikarag si Gara paglakaw pauli sa iyang balangay. Apan wala pa
gani siya makalakaw og layo, sa unahan, nakakita siyag daw usa ka dakong daob nga naglakaw padulong kaniya. Gikulbaan siya. Aron mahalikay sa kalayo nga iyang gikatahapan, miadto siya sa usa ka balay nga diha sa daplin sa dalan. Nanuktok siya sa balay, apan walay mitubag. Mipungko siya sa daplin sa pultahan, nanglimbawot ang iyang balhibo, namugnaw ang tibuok niyang kalawasan tungod sa labihang kahadlok.
Wala dangtig pipila ka gutlo, nahiduol na ang kalayo. Nakita ni
Gara ang daw usa ka dakong anino nga naglugitom, hanap sa iyang panan-aw ang lawas sa usa ka tawong daw pulos bukog nga tinangkolan sa dagkong kadena. Nadungog niya ang makahadlok nga kinagalkal sa kadena. Misamot ang iyang kakulba. Mikurog siya. Paghitungod kaniya sa kondenado, mikalit kini paghunong, miatubang kaniya ug nagyamyam og usa ka pangadyeon sa tingog nga mingaw ug kalagnon. Nadungog niya nga giyamyam sa kondenado ang Mituo Ako, apan wala matiwas. Gisubli sa kondenado ang pangadyeon, apan wala gayod mahuman.
Sa dihang wala na makaantos sa kakuyaw si Gara, nangadye usab siya basin pag tabangan sa Diyos nga makalikay sa kadaot. Pagyamyam pag-usab sa kondenado sa sinugdanan sa Mituo Ako nga wala gayod matapos, misabat siya sa tingog nga gituohan niyang siya da ang nakadungog. Apan tungod sa kahadlok, nakusog ang tingog ug nadungog sa kondenado. Wala matapos sa kondenado ang iyang pangadye, samtang nahuman ni Gara nga walay sayop ang pangadyeon.
Pagkamatngon sa kondenado nga gitapos ni Gara ang pangadyeon nga gisugdan niya, ang kondenado nanghupaw og kusog kaayo sa dakong kahinam ug kalipay. Miduol ang kondenado kang Gara ug miingon: “Ay, salamat, nia ka na gayod! Hikaplagan ko da ang dugay ko nang gipangita nga maoy makatubos kanako! Gipaantos ako niini tungod sa kalis sa simbahan nga akong gikawat. Sa silong sa akong balay tungod sa hagdan tua ang kalis, gipatongan sa usa ka kaban nga salapi nga kinawat usab. Kalota kay hikaplagan mo ang akong linubong. Tipigi ang salapi, ganti sa imong pagluwas kanako, apan ang kalis gilayon iuli sa simbahan. Salamat... dili na ako mobalik dinhi...!”
Gituman ni Gara ang pahimangno kaniya sa kondenado. Sayo kaayo sa kaadlawon iyang gikalot ang tinagoan. Hikaplagan niya ang kalis ug ang usa ka kaban nga salapi. Mipadulong siya gilayon sa simbahan aron pag-uli sa kalis. Wala pa gani siya mahiabot sa simbahan, ang tibuok balangay natugaw sa nag-asod nga bagting sa kampana. Ang tanan nasayod nga walay misa niadtong buntaga ug walay tawo sa kampanaryo. Giuli ni Gara ang kalis sa pari.
Kalit ang pagkadato ni Gara. Nahikurat ang tibuok lungsod. Apan nausab ang iyang pamatasan. Mapahitas-on na siya sa iyang mga katagilungsod. Madagmalon ug madaog-daogon sa iyang manghod.
Sa dihang wala na makaantos si Pamboy sa pagdaog-daog kaniya sa iyang magulang, nakahunahuna siya pagkagiw. Mikagiw siya. Gilatas niya ang daghang balangay hangtod sa paghiabot niya sa usa ka dapit nga awaaw. Nahisum-ok siya sa dapit sa mga kawatan. Gilikopan siya ug gihulga sa mga kiriwan.
“Pagpili sa duha ka butang,” matod sa pangulo sa mga kawatan. “Nga ihatag mo ang tanan mong kuwarta kun utangon ang imong kinabuhi.”
“Wala akoy kuwarta,” mitubag si Pamboy nga wala lubahi. “Ako kawatan usab sama kaninyo. Milakaw ako aron usab pagpangawat!” Gilayon gidapit si Pamboy nga patiponon sa ilang bando. Gikasabotan nila nga ang ilang kawatan niadtong gabhiona mao ang labing sapian sa balangay sa Silangit. Paghiabot nila sa balay, ang pangulo sa mga kawatan mimando nga si Pamboy maoy pabantayon sa silong, samtang sila mao ang mosaka sa itaas. Nanaka sila samtang nahikatulog pag-ayo ang tagbalay. Nagpatuyang lamang sila sa pagukadyang sa mga kaban. Sa dihang gilaayan na si Pamboy og pinaabot sa iyang mga kauban, misaka usab kini, apan didto siya mosaka sa lawak nga sunod sa gihalughog sa iyang mga kauban. Sa taliwala sa kangitngit, nahilaman ni Pamboy ang usa ka sista ug sa walay pagpugong iyang gikuskos taman sa ginhawa. Nahigmata ang tagbalay. Naukadyang ang mga kawatan. Hapit sila magdungan pagpangambak sa mga lungag nga kalutsan. Walay nadalang butang sulod sa balay. Si Pamboy wala modagan, sama sa kaugalingon niyang balay, nagpadayon pagkuskos sa sista ug nag-awit: “Mao kini ang salapi, mao kini ang salapi.”
Ipadakop unta si Pamboy sa tagbalay. Apan si Pamboy nangatarongan: “Pagkakita ko nga may mga tawong nanaka dinhi, misunod ako aron pagpahibalo kaninyo. Apan walay timik sa akong paghiabot, ug pagtan-aw ko nga mahurot ang inyong mga butang kon dili hidiparahan ang mga kawatan, gikuskos ko ang sista aron mahigmata kamong tanan.”
Agig ganti sa gibuhat ni Pamboy, gihatagan kinig salapi sa tagbalay. “Nganong gikuskos man nimo ang sista?” Nangutana ang pangulo sa mga kawatan nga napungot.
“Nahibalo ako nga ang tagbalay nahigmata na. Gituohan kong hisakpan ako kon singgitan ko kamo. Apan kini katahapan nga managuban, gipahibalo ko lamang kamo pinaagi sa sista.” Nangatarongan si Pamboy.
“Buyno,” matod sa pangulo, “sa ikaduha natong pangawat, ikaw ang ibilin sa kampo. Tana, mamauli una kita.”
Nanglakaw sila. Misuot sila sa kakahoyan agi sa masiot nga dalan. Human makalatas sa tulo ka bungtod, nahiabot sila sa kampo. Gipahimangnoan si Pamboy sa pangulo nga dili palakaw-lakawon sa mga silinganan sa kampo kay may mga lit-ag, suyak ubang panalipod libot sa kampo.
Sa dihang nag-inusara na siya, iyang giukban ang mga nagtumpi nga kaban. Misiga ang iyang mga mata pagkakita niya sa daghang salapi, mga alahas ug mga sapot. Sa mga sapot nga gihapnig sa usa ka kaban, dihay usa ka uniporme sa guwardiya sibil. Iya kining gisul-ob sa barog nga tayhad kaayo ang dughan, nagbansay-bansay siya sa sinundalo.
Niining tungora, nagsingabot na ang mga kawatan gikan nga nangawat. Sa dihang duol na sila sa kampo, nakita sa mga kawatan ang usa ka tawo nga didto sa sulod sa kampo, nagtalikod. Sa tan-aw nila mananakop. Gahob kaayo sulod sa kampo. Daw daghang tawo didto sa sulod. “Permis!” Maoy nadungog sa mga kawatan. Mando lamang diay ni Pamboy sa iyang kaugalingon. Paghikap ni Pamboy sa bolsa sa iyang uniporme, nakita niya ang usa ka silbato. Iya kining gihuyop, unya miingon: “Hapa ug pangandam!” Gipito niya ang silbato ug paghikadungog sa mga kawatan sa pito ug sa kahadlok nga mananakop ang diha sa sulod sa kampo, nagkatibulaag silag panagan. Tungod sa kahadlok, wala na sila makatultol sa agianan. Didto sila mahisum-ok sa ilang mga lit-ag ug ang tanan nangamatay.
Dili matugkad ang kalipay nga gibati ni Pamboy. Gilayon iyang gidala sa ila ang tanang salapi ug alahas. Mipatindog siya gilayon og usa ka dakong balay sama sa usa ka palasyo, labaw katahom ug kadako sa balay sa iyang magulang nga palabi-labihon.
Nangutana sa kaagi sa pagkakaplag niya sa dakong katigayonan, gisugid ni Pamboy kang Gara ang makapasinang sugilanon sa iyang pagka sapian. Nasina sa manghod, si Gara gilayon milakaw aron pagpangawat, apan wala pa gani makakawat, nadakop siya ug napatay. Ang katigayonan ni Gara nasunod ni Pamboy ug kini nakadugang sa iyang bahandi. “Mao kini ang salapi,” matod ni Pamboy sa iyang kaugalingon. (KATAPOSAN)
Mait- on kaayo ang paagi ni Pamboy. Ug kini ang hinungdan sa maayo niyang tingusbawan nga gitanyag sa kahigayonan...
(Papel nga gibasa sa tagsulat atol sa Kombensiyon sa BathaladMindanao, Oktubre 26, 2019. Nota: pipila ka punto niining teksto giusab sa tagsulat alang sa mas tukib nga artikulasyon, ug busa, pipila ka punto niini ang wala madungog didto sa hawanan sa Bathalad-Mindanao.)
PIPILA na ka tuig ang minglabay, nahisuroy ko sa usa ka halayong lalawigan sa Aurora aron mamagdoy. Mitungas mig bukid nga halayo na kaayo sa buhilaman— sa usa ka dapit nga matawag natog nahimutang sa paniktikag baki— sa usa ka tipik sa kalibotan nga gamay ra kaayo ang timailhan sa paglungtad sa tawo. Samtang nagtungas ang among grupo, nahiabot mig usa ka lagkaw nga pahulayanan sa mga mag-uuma, lagmit mangunguling o kaha mga tawo nga nabuhi pinaagi sa pagpiga sa iyang singot sa agtang. Sa bungbong sa payag, nakita nako ang sinulat sa usa ka bakikawng kamot ginamit ang uling isip himan sa pagsulat. Wala koy masabtan sa sinulat kay estranyo kanako ang ilang pinulongan. Apan ang tataw kanako nga adunay buot isulti ang mag-uuma ngadto ni bisan kinsa nga mahiagi sa payag. Aduna siyay buot isulti sa iyang isigkamag-uuma, sa iyang pamilya, sa iyang komunidad. o bisan sa mga tawo nga wala niya hiilhi. Ang iyang sugilanon.
Ang sugilanon sama katiguwang sa kaliwatan sa tawo. Kay ang sugilanon usa ka himan batok sa paghikalimot. Ambot naa ba kitay mahimamat nga tawo nga walay ikaasoy labot sa bisan unsa. Kabos ra sab kaayo ang tawo nga walay ikasulti bahalag ang uban niini bunga lang sa pagduhiraw sa iyang salimuang.
Ang mangangayam makasulti sa iyang pagpakigbugno sa dakong aliwas o kaha sa paglikay sa tango sa baboy-ihalas. Usahay, ang sugilanon anaa sa iyang mga pangos, samad, piang, o kaha uwat labot sa nangaging mga pakigbisog. Mahimo gani nga ang iyang kamatayon usa ka dakong sugilanon alang sa mga buhi aron kapanaminan ang iyang pagtaliwan. Aw, kon makasulti pa untang bato, aduna sab kiniy sugilanon bahin sa iyang kahilom ug kabahin sa iyang batoon nga kamingaw.
Bisan sa mga bilanggoan, makita nato sa bungbong ang ekspresyon sa binilanggo, sa iyang kamingaw sa gibiyaang anak o asawa, sa iyang pangagpas sa umaabot, sa iyang paglaom nga moabot ra ang adlaw nga mamutos siya sa iyang banig sa karsel aron hangpon ang bag-ong adlaw sa iyang kinabuhi. Bisan ang tawong himalatyon, usahay mosulti pa sa iyang wala pa ikaaasoy nga nga sugilanon ngadto sa mga nahabilin sa kalibotan sa mga buhi. Maong makaingon ta nga ang sugilanon sa tawo magsugod
sa iyang unang uha sukad siya mahimugso sa kahayag sa kalibotan hangtod sa kataposan niyang tik-ab sa una niyang tilaw sa labing dulom nga kangiob sa kamatayon. Sa ato pa, lumadnon sa tawo ang sugilanon ug dili ikahibulong nga bisan unsa pay nahitabo sa buhilaman, ang sugilanon daw kaluhang anino sa tawo nga dili mawala sa iyang pagsalibudhay.
Hangtod adunay tawo, aduna siyay sugilanon. Ang magsusugilanon dili kahutdan og materyal kay ang pinitik sa kinabuhi, ang mga gutlo sa pagpakabuhi puno sa diwa nga takos tukibon sa magsusugid. Walay kahawang nga dili niya kapun-an. Sa samang higayon, walay naghingapin nga dili niya kaibanan. Ang mga wala himoon niyang aduna. Apan sa laing bahin, ang tinuod nga magsusugilanon tinun-an usab sa kinabuhi. Sa matag adlaw, ginasukod ug ginasaksihan niya ang tawo kay ang tawo man ang aktor sa iyang arte. Kay tawo ang mahinungdanon sa matag sugilanon. Ang karakter sa sugilanon, himan lang sa magsusugilanon aron ihulad ang kamatuoran nga gitipigan sa matag usa kanato. Ang karakter gitawag og karakter tungod sa iyang partisipasyon sa teyatro nga gitawag tag kinabuhi.
Ang sugilanon opsiyon sa atong mga desisyon kon pananglit ang atong kartiyo mahiabot sa kimba sa kalibog. Kutloon natong ehemplo ang atong nabasa nga sugilanon. Sa bakak sa panugilanon milutaw ang kamatuoran, usa ka magsusulat nag-ingon. Sa laing pagkasulti, ang sugilanon usa ka laboratoryo sa kamatuoran. Dinhi, unang masuwayan ang kahangkob sa usa ka kamatuoran human kini ibiste sa usa ka karakter. Apan kini mahitabo lamang kon ang magsusugilanon adunay halawom nga pagsabot sa pagka tawhanon sa tawo.
Ang tawo, isip politikal nga linalang, adunay panginahanglan sa usa ka ekspresyon. Kon maghisgot tag ekspresyon, apil na dinhi ang bakak sa tawo. Ug ang hinog nga ekspresyon niini mao ang pagsugid: binaba man o sinuwat. Tingali, ang labing unang sugilanon sa tawo kabahin sa mipauli nga mangangayam human sa usa ka pangahas pagsukod sa iyang kapalaran sa lasang.
Kay unsa pa man diay mas tam-is isugid kondili kadtong mga butang nga haduol sa kasinatian sa tagsugid! Inig-abot niya sa ilang tribu, ang iyang postura, ang dala niyang mga langgam o hayop, ang mga samad ug pangos sa iyang lawas mao ang mag-aghat sa iyang katribu pagpangutana: Unsay nahitabo sa imong pagpangayam? Ug tubagon sa mangangayam: “Karong gabii, libot sa daob, iasoy ko kaninyo ang akong nahiagoman.” Ug ang mga sakop sa tribu magtinabangay pagdabok sa kalayo ug andamon ang mga kaugalingon aron adunay dunggan sa pagpaminaw sa kasugiran nga haduol sa ilang nataran.
Ang mga leksiyon sa kinabuhi nahitagik diha sa sugilanon. Makapahigmata kini sa magbabasa o tigpaminaw ug makapaningod ang tawo sa umaabot.
Kini ang labing dako kaayong kapuslanan sa sugilanon kon pugson ta man pagutingkay ang tanan. Makalingaw, oo. Apan labaw sa tanan, makapahinuklog kanato. Ang sugilanon lang, o ang katitikan sa kinatibuk-an, ang may kaisog pagsulti niining tanan.
Sa pagkakaron, gawas nga wala nay
Hangtod nga adunay tawo, magpabilin ang panginahanglan sa pagsugid. Hangtod nga adunay mga Bisaya, aduna gayoy mga magsusugilanong Bisaya. Ug ang sugilanon sa tawo mao ang labing mahinungdanong sugilanon sa uniberso.
lasang nga kapangayaman, nausab pod ang dagway sa sugilanon. Apan bisan pa niini, dili layo ang modernong sugilanon. Sa gihapon, ang sugilanon usa ka akto nga salohan sa katilingban— kining butanga wala gihapon mausab. Ang sugilanon hiniusang konsepto sa katilingban ug magsusulat. Gani, duna may eskuylahan sa pangisip nga nagsagop sa pagtuo nga ang tinuod nga awtor mao ang magbabasa. Buyon niini, ang mangangayam sa atong pananglitan sa ibabaw usa na ka magsusulat sa atong panahon. Ang katribu sa mangangayam mao na ang magbabasa. Ang daob mao na ang mga kombensiyon nga sama niining atong gitambongan karon diin saw-an ta ang mga pangos sa atong pagka magsusugilanon o pagka mangangayam. Mahimo sab nga kini mao ang mga forum diha sa digital nga plataporma diin giunod sa diskurso ang panugilanon. Ania, nanglingkod kita ug ang dilaab sa metaporikal nga daob nagpuwang sa atong dughan. Imong nabatyagan. Akong nabatyagan. Ang lasang nga abunda sa ayomonon nagpaabot sa mahait tang gapasan, sa igmat tang pagpaniid sa kasikas.
Apan kuydawo, kay ang lasang puno sab sa makalilisang nga maligno nga andam motukob kanato. Busa isip magsusugilanon nga nagpas-an niining kasaysayan, ang kasusot karon sa lasang naggumikan sa hataas nang kasaysayan sa panugilanon. Nan, ang hagit nga magsulat sa wala pa masulat usa ka malisod nga tahas alang sa tanan. Ang tibuok lasang nasagrap na sa mangangayam ug naugkat na ang tanang mahimong kapahimuslan, ug nabalista na tanang bato, natugaw na ang tanang kasulopan, nakaraw na tanang kasapaan. Kay aduna pa bay walay ikasulat, o aduna pa bay wala nato madungog. Ultimo saykolohiya sa anino ato na ganing nasulat. Labaw sa tanan, ang kahilitan ug kaprobinsiyahan sa panulat nasulti ug nadunggan na man.
Sa tinuod lang, dili ang pagpanaog sa tigi sa sinulatay ang atong tuyo nganong kita nagpakahanas niining arteha. Dili gani dungog nga lumalabay lamang, nga mohupas lamang inigtuang sa pagakpak. Ug labaw na nga dili salapi kay walay kuwarta sa panuwat kay ang bayad sa mga pamantalaan dili man gyod ikabastar sa atong panginahanglan kay mahurot man lang sa serbesa ug lulinghayaw aron mangayam na usab og laing masulat. Ang mga pikpik sa abaga, ang mga sertipiko, ang mga pag-ila dayan-dayan lang sa atong paglungtad. Ang dangilag sa atong pagpadayon anaa sa kalalim sa proseso sa paglalang.
Nan, karon, asa man kita manukad isip mga magsusugilanon? Kadagang, ang atong dungog wala sa atong panahon. Ang atong dungog atua sa umaabot ibabaw sa atong nadugta nga mga lawas diin ang panahon walay gahom pagpatay sa gibilin tang mga buhat. Kini mao ang bugti sa atong mga kahago, sa tinuod lang. Mao nga seryosohon nato ang pagpanuwat og sugilanon kay may paglungtad kini nga molagbas sa kontemporaryong panahon, kana kon ang kapalaran atong maangkon. Apan dili nato isalig sa kapalaran ang atong kaugmaon isip mga magsusulat. Wala kitay kontrol sa atong ugma maong kontrolon kini nato karon mentras kita aduna pay katakos ug aduna pay kusog. Atong suwaton ang mga mapuslanon lamang ug isalindot ang mga uhot.
Sa atong mga abaga nahisay-a ang responsabilidad sa paglungtad sa atong tribu. Ang magsusugilanon tigdokumento sa pagbati sa iyang katawhan. Ug niining maong perspektibo, siya bayani. Ang panaw sa bayani, sa pagpanghuwam sa panultihon ni Joseph Campbell. Ang panaw sa magsusulat mao usab ang panaw sa bayani. Atong depensahan ang atong silid sa kultura. Mao kana ang atong kinatas-ang himaya ning kinabuhia. Sa atong dagang, motubod unta ang dugo sa usa ka bayani diin ang sugwak sa dugo makahagit sa atong katilingban nga mamahimong manggugubat sa tribu.
Alang kanako, bayani sa kultura ang magsusugilanon. Katumbas niya sa dungog ang dagkong politiko, ang dungganong mga atleta, ang mga artista sa sine. Ang napaambit sa mga magsusugilanon ngadto sa kultura sa ideya labaw sa atong nahibaw-an. Ang piksiyon mao ang laboratoryo sa pilosopiya.
Ang nakalami sa sugilanon isip himan sa kausaban tungod kay dili kini bayolente. Matod sa musikero nga si Gary Granada, “Art is truth without violence.” Hait ang fiction sama sa “Grapes of Wrath” ni Steinbeck o “Usbon Ko Ang Kalibotan ni Patalinjug” apan dili sila makasamad. Ang piksiyon lang ang naay ingon nga kaisog, ingon nga kaprangka, ingon nga kalumo kon mosaway sa atong kahuyangan isip katawhan. Sa laing pagkasulti, ang sugilanon mao ang arbiter sa kinabuhi.
Apan dili baya ingon kasayon ang pagpanuwat og sugilanon. Dili mahimong igo ra tang molingkod ug magpaturagas pagsulat kutob sa moabot sa atong hunahuna. Ang drayber dili lang kutob sa pagtunob sa gasolinador ug pagtuyok-tuyok sa manobela. May dalan siyang subayon, may mga poste siyang likayan. Kahibawo siya asa moliko, asa ang husto nga ruta, asa siya paingon. May direksiyon siyang gipunteriya. Kay kon dili, malagmit nga mapusgay siya sa pangpang. Maingon-ingon usab niini ang magsusugilanon. Sa laing pagkasulti, may disiplina, may mga tinterohan, may mga daydayan. Ang pagkat-on sa disiplina sa panugilanon makuha ta sa mga pasinati, sa mga lawak-saringan diin ginabansay ang magsusulat ngadto sa malalangong pagsulat.
Apan di pod ta malimot nga wala lang sa mga lawak-saringan
ug sa mga pasinati ang paghanas sa arte sa panugid. Ang tinuod nga imersiyon anaa sa dalan, anaa sa pagpakighinabi niadtong mga tigpamagdoy sa kapalaran, anaa sa pagtan-aw sa di makitang taras sa tawo nga giiliw sa iyang kasingkasing.
Ang magsusugilanon masukod sa huyad sa iyang imahinasyon. Sa tabunok nga imahinasyon manungha ang daghang bulak, ang mga gingharian matukod, ang mga empiryo mapusgay, ang mga tinguha mahubad ug mahatagag lawas diha sa pahina, ang mga buang magmaalamon, ang mga tarong nanaghikom og tinagoang kinaiya sa iro. Sa laing pagkasulti, ang imahinasyon maoy kinatasanang tagoanan sa tanang wala ikasulti ning kinabuhia.
Tungod kay taas na kaayo ang kasaysayan sa pagpanugid, banabanaon sa magsusugilanon unsaon niya pagpas-an ang tibuok kasaysayan. Suwayi ang pagsulod sa mga basahonanan ug tanawa ang wala mahikyad nga mga basahon. Ang gisuwat mong sugilanon, unsay kapalaran niini? May mga kasingkasing kahang mohatag og panahon sa atong gisuwat karon? Kon magsuwat kita sa nasuwat na, ayaw na lang, uy. Puol ug way kapuslanan ang pagbalik-balik og basa sa puparehas ra nga teksto. Ang nasuwat ni Marcel Navarra nasulat na. Ihatag ta kang Navarra ang iyang dungog ug di nato siya pulihan sa iyang bantayog. Maghimo tag ato nga maoy naratibo sa atong panahon kay lahi ang isyu sa matag henerasyon. Papahuwayon ta ang mga sugilanon nga gikagdan na ang mga daydayan ug nangasan-ot na ang lubotan sa pagpunayg dal-os sa susamang mga panugid. Kitang mga magsusugilanon maingon tang pulonga, kinahanglan nga anak pod sa atong panahon. Dili ta magsulat sa vacuum, dili ta magsulat sa hangin. Ang atong mga sugilanon angay gayong minggamot sa yuta ug may panan-awon nga paingon sa mga panganod.
Apan di sab ta malimot pagpatindog sa atong mga panid ibabaw sa abaga sa mga nag-una kanato. Niining paagiha, mas kusgan kita. May dalan nang gigahas alang kanato diin ang pagsubay niini tuhay ug binanwagan na sa ilang mga anino. Ang atong kasaysayan hataas na. Busa mahinungdanon uyamot ang pagbasa ug pag-aninaw sa mga tunob sa nanag-una kanato.
Kay ang atong Katitikan dili manteka nga natulog. Usa kini ka nagbukal nga kawa sa ungo kansang abrakadabra gisambahog sa lainlaing mahika.
Dako ang panginahanglan sa magsusugilanon. Hangtod nga adunay tawo, magpabilin ang panginahanglan sa pagsugid. Hangtod nga adunay mga Bisaya, aduna gayoy mga magsusugilanong Bisaya. Ug ang sugilanon sa tawo mao ang labing mahinungdanong sugilanon sa uniberso. Tinuod nga kini antroposentriko nga pagbungat taliwa sa mahika sa kalalangan. Apan isugal ko ang pagtuo nga kining nagpitik sa atong dughan, kining asoy sa atong panimpalad, kining damgo nga nagpalihok sa atong paglaom nga ipadayon ang pagsalibudhay, kining pagbatia… mao ang mahinungdanon ug takos paminawon.
Hinaot nga niining ling-on sa kabatan-onan karon, mosubol unta ang bag-ong mga manunugid nga anak sa ilang panahon aron sumpayan ang tradisyon sa panugilanon. Bairon ang sapang, pana, o bangkaw, o kampilan. Mangayam og sugilanon. Manggawas kita sa langob ug hangpon ang gininhawa sa bag-ong panahon. Ang hagit tubagon sa kasingkasing nga mapinanggaon.
Daghang salamat! (KATAPOSAN)