Ang Sugilanon
Sugilanon ni Eric S.B. Libre
“MAGSULAT ko og sugilanon, kanang Binisaya.”
Kini ang misantop sa iyang hunahuna samtang nagsud-ong sa kamada sa karaang mga kopya sa Bisaya Magasin dinha sa kinaubsang andana sa estante sa kilid sa iyang sala. Giabrihan niya ang bildo nga sera sa estante ug gikab-ot ang duha ka kopya sa mantalaan. Gipakli-pakli niya ang mga panid niini, gitan-aw ang mga ulohan sa mga sugilanong napatik. Ug nakapahiyom siya sa kaugalingon samtang gihanduraw ang pag-abot sa gipangandoyng panahon nga mapatik ang iyang sugilanon ug mabasa ang iyang ngalan isip tagsulat— sama nilang Ernesto Lariosa, Marcelo Geocallo, Marcelo Baterna, Gremer Reyes, Gratian Paul Tidor, Noel Tuazon, Ric Patalingjug, Emeterio Sumagang, ug daghan pang uban.
“Unta makakiskis ko sa kuko sa bisan usa lang aning mga tawhana aron nga matakdan ko sa ilang kahawod mosulat og sugilanon, no?” Mingisi siya sa maong hinanggaw nga pangandoy. Pero sa tinuod lang dako gyod ang iyang pagdayeg sa abilidad aning mga tawhana sa pagtagik og mga estorya nga makalingaw o kaha makapahinuklog kaayo basahon ug nagtangag pa gyod og mga pagtulun-an.
“Pero kon magsulat kog sugilanon, bahin sa unsa man pod kaha ang akong himoong estorya, no? Unsang klaseha sa sugilanon man ang akong buhaton? Estorya ba sa gugma? O kanang naay gera? Puyde kahag bahin sa panlimbasog sa usa ka tawong kabos nga makalingkawas sa kawad-on? O kaha kana ba hinuong historical, kanang magsugid sa panghitabo sa kasaysayan? Basin puyde pod og kanang hadlok-hadlok nga naay mga ungo o kalag-kalag. Nindot sab tingali kon science fiction o dili ba fantasy ang birada para malahi.”
Sa pagpili pa lang sa klase sa sugilanon nga sulaton, naglibog na siya.
“Ayo! Sir Pol! Ayo!” Ang pagpanangpit gikan sa ganghaan sa lagwerta mipakgang sa paglatagaw sa iyang hunahuna. Sinati kaayo niya ang maong tingog. Wala nay lain, si Wengweng gyod ron, sa hunahuna pa niya.
Gisulod niyag balik ang duha ka kopya sa Bisaya Magasin sa estante, gitak-opan ang bildo nga sera, ug dayon mitindog. Hinay-hinay siyang milakang padulong sa may bentana aron lantawon ang nanangpit sa ganghaan sa lagwerta. Sa iyang pagsul-ip sa may bentana, wala siyay nakitang tawo. Mao nga giabrihan niya ang pultahan aron maklarog tan-aw ang ganghaan. Pero bisan giunsa niyag tan-aw, wala gyoy tawo. Mingaw na pod ang kabalayan sa mga silingan ug iro na lang ang nagbaklay-baklay sa dalan, namahuway na ang mga tawo kay pasado na man alas nuybe sa gabii.
Ug kalit nga nanlimbawot ang balhibo sa iyang tingkoy. Nakaamgo siya nga dili gyod tig-anhian sa iyang balay si Wengweng og ingon niining orasa sa kagabhion. Nahinumdom pod dayon siya nga wala na diay si Wengweng, niadtong milabayng buwan pa kining namatay. Ug misantop sa iyang hunahuna nga ugma na diay ang ikakuwarenta ka adlaw sukad sa pagkamatay ni Wengweng. Dali-dali niyang gitak-opan ang pultahan dihang mihuros ang kamig kaayo nga huyuhoy nga nakapasamot sa pagpanlimbawot sa iyang
balahibo. Sa unahan, dinhay nagtubag-tubag pag-uwang nga mga iro.
“Ayaw god tawon kog hadlok-hadloka, Dong Weng,” hagawhaw niya dungan sa pagpanguros. “Motambong lagi kos pangadye para nimo ugma, pramis.”
Si Wengweng pag-umangkon ni Ma’m Erlinda, ang iyang silingang mangkay nga maestrang retirado na. Mga duha na hapit ka tuig sukad kini gisagop sa iyaan dihang namatay ang iyang amahan.
Sa wala pa sagopa ni Ma’m Erlinda, didto nagpuyo si Wengweng sa silingang lungsod kauban ang amahan nga nagdrayb og traysikol nga pasaheroan. Singko anyos pa lang kini dihang milarga ang iyang inahan ngadto sa Manila aron manimpalad nga makatrabaho gawas sa nasod. Nianang primerong tuig sa paglakaw niini, nagateks ug nagatawagtawag pa panalagsa ang inahan aron magbalita nga okey ra siya ug aron mangomosta sa iyang bana ug anak. Apan dihang nakalarga na aron motrabaho sa laing nasod, kalit na lang nga nawagtang ang iyang komunikasyon ngadto sa gibiyaang pamilya. Sukad niadto, wala na gyoy bisan gamayng balita bahin kaniya. Mao kadto nga ang amahan na lang maoy nag-inusarang naningkamot sa pagpadako kang Wengweng.
Grade 8 na sa junior high school si Wengweng dihang namatay ang amahan niini. Sumala sa estorya, namasahero kini dihang gituparan ang traysikol niini sa usa ka motorsiklo samtang nagdagan. Sa walay bisan unsang pasidaan, gipusil sa makadaghan sa angkas sa motorsiklo ang duha ka pasahero sa traysikol. Misirit palayo ang motorsiklo samtang ang traysikol walay kontrol nga miliko ngadto sa daplin sa dalan ug nabangga sa poste sa kuryente.
Naantimano pagkamatay ang duha ka pasahero sa traysikol. Ang amahan ni Wengweng napagan ( collateral damage, matod pa), naigo sa saag nga bala ug nadala pa sa mirespondeng ambulansiya ngadto sa kinadul-ang ospital, pero gideklarar nga dead on arrival na.
Matod pa sa mga polis nga nag-imbestigar, kadtong duha ka pasahero sa traysikol pulos markado nga mga drug personality kansang mga ngalan dugay nang nalakip sa drug watch list sa probinsiya. Wala ra dangti og usa ka semana gikan sa maong panghitabo, dinha na poy laing gipusil sa nanagsakay gihapon og motorsiklo. Drug suspect na sab kuno. Ug sama sa kaso sa amahan ni Wengweng, walay nahitabo sa imbestigasyon sa krimen ug wala gyod hisayri kinsa ang mga mamumuno.
Primero niyang naila-ila si Wengweng dihang naa siyay giadto kausa sa balay ni Ma’m Erlinda. Ang una niyang impresyon mao nga hilomon kining pagka bata. O basin naulaw lang pod kay mao pa man sukad sila nagkahimamat.
Mas nasuod niya si Wengweng dihang gipaenrol kini ni Ma’m Erlinda sa eskuylahan diin siya nagmaestro. (Dinhi sab si Ma’m Erlinda nagtudlo sa wala pa kini miretayr.) Samot na kay didto pa gyod kini mabutang sa klase diin siya
Labihan ang iyang tinguha nga makatagik og sugilanon. Apan ang sugilanon dili magpadakop kaniya…
maoy adviser. Hangtod nga kon ma-Sabado ug Domingo tig-anhaan na ang bata sa iyang balay aron mangguna ug manglimpiyo sa nataran o kaha motabang sa bisan unsa na lang nga kuri-kurion. Gawas sa gamayng kuwarta nga silbing suhol, sagad pod nga papainiton ug papaniudtohon niya kini.
Niadtong primerong semana sa milabayng buwan, natingala siya nga wala motunga sa eskuylahan si
Wengweng. Wala pod kini moanha sa iyang balay pagkaSabado ug Domingo. Ug nakurat na lang siya dihang nabalitaan nga namatay na diay ang bata, ubo nga gisalo sa pneumonia kuno ang hinungdan. Magdesisayis anyos pa lang kini.
“Mubo ug subo.” Mao kini ang mga pulong nga midagayday sa tumoy sa iyang mga tudlo sa pagkaraw sa keyboard sa laptop samtang naghinuktok sa kaagi ug gidangatan ni Wengweng. Dinha pay daghang pagbati nga nagkaguliyang ug nagpanglugnot nga mobuhagay gikan sa iyang dughan. Apan wala nay mga pulong nga mingtumaw aron sarang masakyan sa pagpadayag sa maong mga pagbati. Ang iyang mga tudlo ingon sa mikaging nga nagpatong sa keyboard. Mao nga gipalong ug gitak-op na lang niya ang laptop.
“Maypag matulog na lang ko.” Nanghuy-ab siya ug nanghiwid. Miundang na sab pag-uwang ang mga iro. Ang tuko sa ambot diing dapit mao na lang ang gatingog-tingog ug pagkataudtaod nahilom na pod.
2
“NAUNSA ka, Gaw? Gapanlingo man god ka diha,” pangutana ni Hannah samtang dungan silang nangaon og paniudto sa faculty room.
“Naanugnan man god ko, Gaw,” tubag ni Pol ngadto sa ig-agaw nga kauban sab niyang magtutudlo.
“Sa unsa?”
“Ay, kagabii man god… aw, ganinang kaadlawon diay… nagdamgo ko nga nagsulat kuno ko og sugilanon. Kompleto gyod gikan sa sinugdan hangtod sa kataposan. Lipay kuno kaayo ko kay nindot ang akong nahimong sugilanon.” “Unya?” Nagpadayon si Hannah paghungit.
“Na, kay pagmata nako wala man gyod koy nahinumdoman unsa tong sugilanona akong gisulat. Lagota lagi!”
“Imo unta tong gi- save dayon!” Mikatawa si Hannah. “Maayo lagi untag nadala pa nako akong laptop sa akong pagdamgo.” Mikatawa pod si Pol. “Uy, Gaw, lain pay ato, wala lagi tika makit-i nga misimba kagahapon.”
“Hay, nakatulog gyod ko, Gaw,” tubay ni Hannah. “Haskang labara gyod sa akong ulo sa pagtsek sa mga paper sa mga bata sa periodical test.”
“Mao ba? Pero kahibawo ka ba nga bag-o na ang atong kura paroko kay miretayr na man si Padre Simon?”
“Uy, diha ka? Wala gyod tawon koy kalibotan ana.”
“Sa ato pa, labaw pa nga wala kay kalibotan kinsa ang atong bag-ong kura paroko.”
“Aw, ing-ana gyod pagkabutanga. Kinsa diay, Gaw?” “Pastilan, kaila gyod nimo kaayo ba.”
“Ha? Kinsa diay?”
“Si Padre Franco Manggubat.”
“Franco Manggubat?” Misiga ang mga mata ni Hannah. “Mismo! Kadtong atong klasmeyt sa hayskol nga imong uyab. Haskang guwapoha baya gihapon niya, aw, morag misamot pa gani kaguwapo. Ug nindot sab kaayog tingog, fluent pa gyod mag-iningles.”
Wala motingog si Hannah. Igo ra kining mitutok sa igagaw.
Nagpadayon si Pol, “Sus, kon nagkadayon pa mo, Day, test nindot gyod unta kaayo inyong mga liwat ba. Unsaon nga nag-eskolar-eskolar ka man god sa Australia paggradwar natog hayskol, naputol nuon ang inyong tam-is nga pagminahalay. Duda gani ko nga mao toy hinungdan nga nagpari na lang si Franco. Puwerte god niyang pugong sa imoha nga dili modayon sa Australia, di ba?”
“Uy, maingon man sab baya nga mao ra toy paglaom niya nga makahuman og kolehiyo. Dili gyod baya makasarang og gasto niya sa kolehiyo ang iyang ginikanan, unya libre man siya isip eskolar sa seminaryo tungod sa iyang pagka sakristan,” pangatarongan ni Hannah. “Sa ako pong bahin, talagsaon kaayo tong kahigayonan nga makaeskuyla kog laing nasod, di ba?”
“Aw, bitaw pod.” Mipahiuyon si Pol. “Pero unsa kahag magkita mog usab karon? Labi na kanang kamo rang duha. Naa pa kahay spark? Kiligon kaha gihapon mo? He-he-he!”
“Hoy, Leopoldo, pagtarong diha. Ayaw og estoryag ingana, makasasala kang dako! Panuway nga manenental!” Gisigaan ni Hannah si Pol sa iyang mata, dayong tindog bitbit ang iyang kinan-an aron hugasan.
“Uuuuuy, affected!” Mipaapas og panunglog si Pol sa igagaw nga sa iyang tan-aw kandidata na sa pagka mangkay. Ug nakahunahuna siyag balik sa kahinugon sa wala na mahinumdoming sugilanon nga gisulat niya sa iyang damgo.
3
NANGALOT siya sa iyang ulo bisan walay katol samtang nagsud-ong sa nagpasad ug nagsapaw-sapaw nga mga kopya sa Bisaya Magasin sa ibabaw sa lamesita. Ganiha ra siyang balik-balik ug pakli niini ug gibasa-basa ang mga sugilanon sa nagkalainlaing tagsulat. Mikunot ang iyang agtang ug nangutana siya sa kaugalingon, “Diin man gyod pamunita aning mga tawhana ang materyal sa ilang mga sugilanon? Unsa poy ilang sekreto nga maayo man sab nila pagkabalay ang ilang mga estorya? Nganong galisod man kog hunahuna kon unsang estoryaha akong sulaton? Usahay, naa koy mahunahunaan nga dapit sa tumoy sa estorya, pero dili ko kahibalo unsaon pagsugod sa estorya ug paghikyad sa mga panghitabo aron moabot sa maong tumoy. Panagsa pod, naa koy sinugdanan pero wala koy ideya unsay isumpay ug unsaon kini pagtapos. Pastilan na lang, morag wala gyod tingali koy abilidad anang pagsulat og sugilanon!”
Dinhay kalit nga misulod sa iyang hunahuna. Abtik niyang gipunit ang bolpen ug ang gamayng kuwaderno nga nasagol sa mga kopya sa magasin. Sa walay sulod nga panid sa kuwaderno, giwiris-wiris niya pagsulat ang mga pulong: “ang sugilanon pagtagik subidahon dili gyod sayon maypa balak suwaton bahin sa sugilanon”
Pipila ka higayon niyang gibasa ang winiris-wiris nga balak nga sinundog ang estilo sa Hinapon nga tanka. Ug mikisdong ang iyang nawong. Gilaksi niya ang panid sa kuwaderno nga gisulatan sa balak, gikumot kini ug gisalibay sa salog. “Hasta paghimog balak, dili gihapon kaya sa powers. Unsa man lang tawon makaya nimo, Leopoldo?” matod niya sa kaugalingon.
Mipunit siya og usa ka kopya sa Bisaya Magasin nga naatol nga napakli sa panid diin napatik ang seksiyon nga Gitikgitik. Gibasa niya ang mga pasiaw nga napatik, nakakatawa siya. Ug nakaingon siya, “Dyok na lang tingali akong buhaton, pareho aning kang Anthony Locsin nga sigeg gawas sa Gitikgitik.”
KATAPOSAN)