Ang Kasaysayan Sa Ketsap
Tinuod, dili “relihiyoso” ang tema sa mga sugilanon ni Fr. Jon. Gidistansiya niya ang iyang pagka pari sa iyang pagka magsusulat ug wa siya magsermon diha sa iyang mga sugilanon.
KADTONG mga Bisaya nga nanimuyo o kaha pirmeng tiglaagan sa siyudad— ilabi na kadtong mga tigkananan sa gitawag og fastfood— seguradong nakaila ug nakatilaw gyod og ketsap (“ketchup” o“catsup” ang Iningles nga espeling). Ang ketsap man god ang sagad ibulibod o tusloban sa mga pagkaon sama sa hotdog, French fries, piniritong lumpia ug burger. Lami pod ning ipares sa litson, egg omelette, tortang talong ug bisan gani ibulibod lang sa init pa nga kan-on.
Gipakaingon ko sukad pa kaniadto nga kanang ketsap imbento sa mga Amerikano. Mao poy akong pagtuo nga kanang pulong nga ketsap Iningles gyod na. Karon lang bag-o ko nasayod nga dakong sayop diay kining mao nakong pagtuo.
Sumala sa pipila ka tigpanukiduki o researcher, ang orihinal nga ketsap naggikan sa may habagatan-sidlakang Tsina, diin kini gitawag sa pinulongang Hokkien nga Ininsek nga “kê-tsiap”. Pero lahi ra kini sa atong nailhan karon nga ketsap nga espiso ug pula. Matod pa sa mga tigpanukiduki nga akong nabasahan, ang “kê-tsiap” sa mga Insek kaniadto usa ka “fermented fish sauce” (o maingon nga susama sa atong nailhan karon nga patis). Niadtong dapit sa 300 BC (300 anyos sa wala pa mahimugso si Kristo), aduna nay mga sinulat nga naghisgot sa “fermented pastes” nga hinimo gikan sa mga sulod sa ginhawaan sa isda, mga salin-salin sa karne ug soy beans. Tingali, susama kini og lasaw nga uyap ug may “pagkalagom” og kolor. (Panaghap ra pod ning akoa kay wala man koy nasindolan nga mas detalyadong paghulagway unsa gyod tong “kê-tsiap” sa mga karaang Insek.)
Ang medyo masegurado lang nato gikan sa akong mga nabasahan bahin sa kinaraang “kê-tsiap” sa mga Insek mao nga asgad o parat kini ug dugay nga madaot busa pabor dalhon sa lagyong paglawig sa kadagatan. Busa posible nga nahimo kining usa sa mga balon sa mga karaang Insek nga magpapatigayon sa ilang paglawig ngadto sa mga dapit sama sa mga kapupud-an sa Pilipinas ug Indonesia karon.
Nianang ulahing bahin sa ika-17 nga siglo (katuigang 1600) ngadto sa sayong bahin sa ika-18 nga siglo (katuigang 1700), lagmit gikahibalag ug natilawan sa mga magpapatigayon nga Briton nga nahisum-ok dinhi sa Habagatan-Sidlakang Asya ug mga kasikbit nga dapit ang maong “kê-tsiap” nga balon sa ilang gikahimamat nga mga magpapatigayon pod nga Insek.
Ang maong mga magpapatigayong Briton lagmit nakaangay sa templada sa “kê-tsiap” ug nagdala og sampol niini pagpauli nila sa Britanya, diin ang ubang Briton nakaangay pod niini. Didto, gisulayan nila pagsundog ang templada sa “kê-tsiap” gamit ang mga sambog sama sa libgos, walnuts, imbaw ug bulinaw.
Timailhan sa pagsikat sa “kê-tsiap” (nga gitawag na sa mga Briton nga “ketchup”) mao ang usa ka potahe o resipe sa “Ketchup in Paste” ni Richard Bradley nga gimantala niadtong 1732. Ang maong bag-ong sikat nga potahe niadtong panahona sagad gigamit isip sambog sa mga sabaw, sarsa, karne ug isda. Kasagaran nga kini lasaw ug “lagomon”.
Ang Pagtumaw sa Ketsap-Kamatis
NIANANG sayong bahin na sa katuigang 1800, mitumaw didto sa Amerika ang sinugdanan sa atong nailhan karon nga ketsapkamatis o tomato ketchup. Niadtong tuig 1812, namantala ang unang potahe o resipe sa ketsap-kamatis. Gimugna kini sa usa ka siyentipiko sa Philadelphia, si Dr. James Mease. Ang mao niyang potahe dunay sambog nga gipulpog nga unod sa kamatis, mga lamas ug alak nga brandy apan wala kini sakti og suka ug asukar. Niining panahona, nagpabilin nga dakong problema sa mga tiggama og ketsap ang pagpreserbar sa pinulpog nga unod sa kamatis sanglit mubo ra man ang panahon nga tingpamupo sa kamatis. Tungod niining problemaha, kasagaran sa komersiyal nga ketsap dali rang mapan-os. Niadtong 1866, si Pierre Blot, usa ka inilang Pranses nga tagsulat og mga libro sa mga potahe, miingon nga ang kadaghanang ketsap “hugaw, panos ug ngil-ad og baho” tungod sa kadaghan sa contaminant sama sa bakteriya, agup-op ug uban pa.
Sa unang mga pagpakisusi niadtong mga panahona nga gihimo ni Dr. Harvey W. Wiley, ang nahimong unang komisyoner sa Food and Drug Administration sa Amerika, nakita nga ang mga komersiyal nga ketsap adunay sambog nga mga preservative, sama sa coal tar (alketran ba ni?) nga pangpapula ug sodium benzoate, nga ang kadaghanon lagmit nga makadaot sa panglawas. Gibarogan ni Dr. Wiley nga ang maong mga preservative dili kinahanglan kon mogamit lang og maayong kalidad nga mga sambog.
Nakigtambayayong siya kang Henry J. Heinz sa Pittsburgh, kinsa nagsugod paggama og ketsap-kamatis niadtong 1876. Si Heinz nakahimog potahe sa ketsap nga naggamit sa hinog ug pula nga kamatis— nga mas daghan og natural nga preservative
nga pectin tandi sa mga salin-salin nga gigamit sa ubang tiggama— ug gipadaghan ang sambog nga suka ug asukar. Kining walay preservative nga ketsap ni Heinz, sa ngadtongadto, nanghawod sa baligyaanan ug nakahalin kinig lima ka milyon ka botelya niadtong 1905.
Ketsap-Saging
DINHI sa Pilipinas, ang mga Amerikano maoy nagpaila-ila kanatong mga Pilipino sa ketsap kamatis ug nahimo kining kinaham sa daghang Pilipino, labi na sa mga taga siyudad ug nanagpakaadto sa Amerika.
Niadtong 1942, panahon sa pagpanakop sa mga Hapones sa atong nasod, mitumaw ang matawag nga lokal nga bersiyon sa ketsap-kamatis— ang ketsap-saging o banana ketchup. Ang unanag nag- mass produce niini mao si Magdalo Francisco (nga maoy gikuhaan sa ngalan sa iyang produkto nga Mafran Banana Ketchup). Apan ang nag-imbento gayod niini mao si Maria Y. Orosa, usa ka eskolar sa kagamhanan kinsa nakatungha didto sa Amerika sa mga kursong master’s degree sa pharmaceutical chemistry ug food chemistry.
Paghuman niya og eskuyla didto sa Amerika, gihatagan siya og trabaho isip assistant chemist sa estado sa Washington. Apan mas gipalabi niya nga mopauli dinhi sa Pilipinas nianang 1922 aron dinhi gamiton ang mga nakat-onan aron pagtabang sa pagpauswag sa nutrisyon sa mga Pilipino.
Human ang pila ka tuig nga pagtudlo sa Centro Escolar University, nakasulod siya sa usa ka ahensiya sa gobyerno, ang Bureau of Science, diin giorganisar niya ang food preservation division.
Nianang nagsingabot pa ang pagpanulong sa mga Hapones o tingali dihang nasakop na nila ang Pilipinas, ingon sa nagnihit ang suplay sa kamatis dinhi sa Pilipinas ug hasta na sab sa ketsap. Busa, usa sa nahimong paningkamot ni Maria Orosa mao ang pagpangita og ikapuli sa ketsap-kamatis. Kini ang nahimong dalan aron maimbento niya ang ketsap gikan sa saging. Gawas sa saging nga sab-a nga daghan sa Pilipinas, apil usab sa sambog niini ang suka, asukar-pula, ug lainlaing lamas. Apan ang kolor niini dalag nga may pagka kape, lahi sa naandan nga kapula sa ketsap-kamatis. Mao nga gisaktan niya kini og food coloring aron maparehag kolor sa kinaham nga ketsap-kamatis.
Duna pay ubang naimbento si Orosa panahon sa gera nga maingong nakaluwas sa kinabuhi sa daghang sundalong Amerikano ug Pilipino nga nadakpan ug gipreso sa mga Hapones. Usa niini mao ang gitawag nga soyalac, usa ka pinulbos nga produkto gikan sa soybean nga tugob sa sustansiya. Lain pa mao ang darak, nga hinimo gikan sa humay ug daghang bitamina B, A, D ug E isip pangontra sa beri-beri. Matod pa, kining darak ug soyalac isulod sa mga gerilya nga nagtakoban isip mga panday sa mga kawayan ug ilighot sulod sa gipresohan sa mga sundalong Amerikano ug Pilipino kinsa nag-antos sa kahugaw ug kakulang sa hustong pagkaon. (KATAPOSAN)
Nianang nagsingabot pa ang pagpanulong sa mga Hapones o tingali dihang nasakop na nila ang Pilipinas, ingon sa nagnihit ang suplay sa kamatis dinhi sa Pilipinas ug hasta na sab sa ketsap. Busa, usa sa nahimong paningkamot ni Maria Orosa mao ang pagpangita og ikapuli sa ketsap- kamatis.
MGA GITAMDAN:
“The Surprisingly Ancient History of Ketchup” sa history.com/news/ketchupsurprising-ancient-history
“How was Ketchup Invented?” ni Jasmine Wiggins sa national.geographic.com
“Banana Ketchup” sa en.wikipedia.org/wiki/ Banana_ketchup
Potahe Sa Hinimo Sa Balay Nga Ketsap Kamatis
(Hinulaman gikan sa websayt nga “Inspired Taste”)
Mga Sambog tibuok nga cloves dahon sa paminta cinnamon stick mga liso sa celery seeds chili flakes whole allspice kamatis nga Roma (o plum), hinog ug pula kosher salt suka nga apple cider kamay/asukar nga pula sibuyas- bombay nga dalag
Anaheim chili ahos
Paghimo og puntil sa mga lamas gamit ang duha ka sapaw nga panaptong katsa ( double layered cheesecloth). Isulod ang cloves, dahon sa paminta, cinnamon stick, mga liso sa celery, chili flakes, ug allspice.
Hikti aron maserado.
Ilunod ang kamatis, asin, suka, asukar, sibuyas-bombay, chili, ahos ug pinuntil nga lamas sa kaldero nga 4 ka litro ang sulod.
Pabukala og hinay sulod sa mga 30 minutos.
Haona ug ilabay ang pinuntil nga lamas.
I- puree ang ketsap ug salaa aron makuha ang mga liso. Ilunod og balik sa kaldero aron pabukalan og hinay ug maespiso (dugang nga mga 30 minutos).
Kon ensakto na kini kaespiso (mosamot pa kini kaespiso inigkabugnaw), isulod ang imong hinimo sa balay nga ketsap sa garapon nga bildo. Mahipos kini sa repridyereytor hangtod sa tulo ka semana.
Potahe Sa Hinimo Sa Balay Nga Ketsap-Saging (Hinulaman gikan sa websayt nga “Panlasang Pinoy”)
Mga Sambog
1 kilo saging nga sab-a, limpiyo
17 ka buok siling kulikot, gipigsat ug gipino-pino
2 ka tasa nga sukang puti
1 kilo asukar nga pula
¼ kutsarita nga food coloring (choco brown)
0.18 ounces nga sodium benzoate
¼ kutsarita nga cinnamon powder
1/4 kutsarita nga paprika
1 kutsarita nga food coloring (ketchup red)
1 ka sibuyas-bombay, gitadtad
1 ka pula nga atsal
3 kutsara nga tinadtad nga ahos
100 ounces nga tubig
3.6 ounces nga iodized salt
¼ kutsaritang dinugmok nga cloves
Prosedyur
^1. Pagbutang og tubig sa dakong kaldero ug pabukala. ^1. Ilunod ang saging ug pabukali sulod sa 12 minutos. Haona ug pabugnawa.
^1. Inigkabugnaw na sa saging, paniti kini ug hiwa-hiwaa ang matag usa sa tagtulo ka bahin.
^1. Ipona ang saging, sibuyas-bombay, atsal ug ahos. Ibutang sa blender uban sa 2 tasa nga tubig ug i- blend sa pipila ka segundo. Mahimo kining anam-anamon pagbuhat.
^1. Ibutang ang sinagol sa usa ka dakong mixing bowl. Idugang ang sili, tanang lamas, suka, asukar ug asin. Lahugaya pag-ayo.
^1. Ilunod ang linahugay nga mga sambog sa usa ka dakong kaldero ug lutoa sulod sa usa ka oras o hangtod maespiso kini.
^1. Ibutang ang food coloring ug sodium benzoate. Kutawa aron masagol pag-ayo.
8. Pabugnawa ug isulod sa mga garapon.
MORAG dili pari ang nagsulat.” Kini ang kasagarang reaksiyon sa makabasa sa mga sugilanon ni Fr. Jon Saguban. Tinuod, di gyod ka makaingon nga ang tagsulat sa MGAYUKITANUGILANON 2, ang ikaduhang koleksiyon sa mga sugilanon ni Jon Saguban, usa diay ka pari. Ug kini nagpasabot lang kon unsa kahanas nga magsusugid si Fr. Jon.
Wala kini magpasabot nga walay parte sa pagka tawo ni Padre ang makita nimo diha sa mga sugilanon. Kay bisan baya og modistansiya ang magsusulat sa iyang sinulat, aduna gyoy parte niya nga mapadulong sa iyang obra. Ang iyang kalag, kasingkasing, pilosopiya, panlantaw sa kinabuhi. Apan kon di nimo makita nga nanghilabot ang tagsulat diha sa kinabuhi sa iyang mga karakter, kana usa ka timaan nga anaa ka sa kamot sa usa ka master. Anaa kita sulod sa kalibotan sa usa ka Jon Saguban apan wa nato makita ang mahikanhong kamot nga mihulma niining tanan. Kay ang mga sugilanon may ila nang kinabuhi, midagan ang ilang kasaysayan ug naratibo gawas sa tinta ug mga pulong mga mihulma kanila.
Daghang sugilanon ang mabasa mo diha sa usa ka sugilanon ni Fr. Jon. Ang sugilanon sa usa ka karakter gitahi sa naratibo sa komunidad. Sumpay ang pusod sa lumulupyo sa sabakan sa katilingban. Ang personal nga kasinatian wala nagpabiling personal. Ang “ako,” kolektibo. Parte ang matag usa sa kasaysayan sa mas labing dako ug hataas nga naratibo sa komunidad. Gikuptan sa kagahapon ang kasamtangan. Ang tubag sa umaabot anaa sa mga karaang pagtulun-an. Kini ang overarching nga tema nga nagtahi sa pito ka sugilanon nga gilangkob sa MGAYUKITANUGILANON 2.
Ang mga purok, barangay, o lungsod wala nagpabilin diha sa background. Dili sila lugar lamang diin nagpuyo ang mga karakter. Kay ang setting sa mga sugilanon usa usab ka karakter. Ug gani, maingon nga ang tinuod nga protagonista niining mga naratibo mao ang katilingban.
Sama nga ang personal nga kasinatian ni Marino ug Dolping (sa sugilanong “Higantenggg”) nahimo mang sugilanon sa
tibuok Lukon, lakip na ang kasikbit nga mga lungsod. Ang “higantenggg” nga misubad sa pisi ug miguyod sa bangka ni Marino gitabangan og bitad sa komunidad. Sama nga ang pagpanambal kang Melly (sa sugilanong “Sa Kol Senter sa Nanambukaw”) nahimo mang usa ka ritwal nga gisaksihan sa mga lumulupyo sa Nanambukaw. Sama nga gisabwag sa kahanginan sa Dakbayan sa Alagin ang personal nga kasinatian sa pamilya Kauskol sulod sa Room 262 sa MMRC (gikan sa sugilanong “Welga sa Room 262”). Sama nga ang pagkahalab ni Anastasing og karneng iro (sa sugilanong “Buhi ni San Roque”) nahimo mang dakong problema sa mga lumulupyo ug mga politiko sa lungsod sa Naliga. Sama nga di lang pod diay ang panimalay ni Ginang Simeona (sa sugilanong “Tuig sa Mga Uk-ok”) ang giatake sa mga uk-ok, kondi ang tibuok Sityo Pulo. Ang personal nga kasinatian sa matag karakter ning mga sugilanona, kasinatian na usab sa komunidad.
Bug-at ang mga tema sa sugilanon ni Fr. Jon. Bug-at, apan gaan basahon. Seryoso, apan makalingaw. Maayo pagkabalanse ang arte ug entertainment. Ug kini tungod sa ka- master ni Padre sa paggamit sa pinulongan. Hanoy kaayo ang iyang naratibo. Yano ra kaayo niyang gilataylatay ang lengguwaheng pormal ug kolokyal, ang kinalye ug banikanhon, ang binugoy ug seryoso. Ug kon kawaton ang giingon ni Omar Khalid sa iyang introduksyon sa MGAYUKITANUGILANON, “Ang tingog sa tigsaysay... daw naghapyod subay sa modernong panugid apan nagtungtong sa tradisyon.” Dekalibre ang estilo sa panugid sa usa ka Jon Saguban. Usa siya ka magsusugid nga kon magsugod na gani og estorya, di ka buhian sa iyang mga pulong hangtod di mahuman ang sugilanon. Bitaron ug bitaron gyod ka sa mahika sa iyang naratibo.
Kataw-anan ang mga sugilanon ni Padre. Adunay comedic touch bisan pa man sa kaseryoso ug kabug-at sa estorya. Kinsay di makatawa sa hulagway sa laray sa mga pambot nga sayon ra kaayong giguyod-guyod sa “higantenggg”?
O sa pagpangilin sa di-ingon-nato nga naglanog-lanog sa Nanambukaw tungod kay gipaagi man kini sa selpon ug gikonektar sa speaker. Sa lawak sa ospital nga nahimo na hinuong balay sa pasyente ug iyang pamilya kay dinhi na man sila tiglung-agan, tiglaba, tigkaligo, may rice cooker, gas range, mor pa! Sa a la action movie nga paggukdanay ni Buang Uno ug Buang Dos. Sa mga kabuang sa Asosyan de Asosena. Ug uban pa.
Lingaw basahaon ang mga sugilanon tungod kay makita gyod natong tawo ang mga karakter. Dili sila karakter lang nga gihulma sa usa ka “diyos” (ang tagsulat). Tinuod sila nga tawo: ang ilang linihokan, inestoryahan, panghunahuna, pagbati. Natural ang dayalogo sa mga karakter. Relatable. Makita nato ang atong kaugalingon diha kanila. Ug usa usab kini sa mga hinungdan nganong epektib kaayo nga magsusugid si Fr. Jon.
Managlahi man ang gipanghisgotan sa matag sugilanon, gitahi sila sa susamang tema. Ang sugilanon sa ordinaryong tawo. Atong makita dinhi ang dynamics taliwa sa katawhan ug sa mga anaa sa gahom. Sa kanunay, atong makita ang pagtabang kunohay sa mga politiko, ug nasayod kita nga may bayad ang maong pagtabang. Ug dili buta-bungol ang katawhan niini. Usa ka sentimento nga gisamin niining gipamulong ni Riston sa sugilanong “Higantenggg”: “Basta magsingabot ang eleksiyon, magpaulog-ulog ra ang mga politiko. Mao nay ilang gusto. Mao ra pod niy panahon nga makaduol ta nila. Busa pahimuslan ta.” Susama nga pattern ang atong makita ning panghitabo sa “Kol Senter sa Nanambukaw”: “Abtik kaayo ang kagawad kay adtong higayona, nagsingabot ang eleksiyon sa barangay.”
Gisamin sa mga sugilanon ni Padre ang kamatuoran nga ang mga gamhanan, walay panginlabot sa mga kabos ug sa way-gahom, ug ang personal nga interes lamang nila ang ilang gipalabi. Sama niining mosunod nga parapo gikan sa sugilanong “Buhi Ni San Roque”: “Sa laing bahin, nabantayan sa mayor nga ordinaryong mga taga barangay lang ang may reklamo batok sa Asosasyon de Asosena… Bisan daghan ang mga botante nga ordinaryo ug pobre nga tag-iyag bisayang iro, dili kini makaapekto kaniya sa sunod piniliay kay kon mahatagan na ang mga tawo og singkuwenta ngadto sa usa ka gatos pesos, malimtan na nila nga importante diay ilang iro.” Ug sama usab sa pangabusar sa taga munisipyo sa kinaiyahan nga maoy hinungdan sa pagdagsa sa uk-ok sa Sityo Pulo, sa sugilanong “Tuig sa Mga Uk-ok.” Apan di lang ang naa mga naglingkod sa gobyerno ang nag-abusar sa ilang gahom, lakip sad ang mga pribadong establisamento. Ang pagtamak sa katungod sa ordinaryong tawo makita sab nato sa sugilanong “Welga sa Room 262,” diin wa tugti sa nagdumala sa ospital ang paggawas sa pasyente ug sa pamilya niini nga wa intawoy ikabayad. Niining libroha, makita nato nga dunay lainlaing dagway ang pangabuso.
Apan nakabalos usab ang ordinaryong tawo. Kay sa mga sugilanon ni Padre, gihimong kataw-anan ang mga gamhanan. Bisan sa ilang pagka gamhanan, sila nagpabiling way nahibaw-an. Pinaagi sa komedya, makita nato ang pagka inefficient sa mga opisyales. Ang inefficiency nga nahulog na sa absurdo. Sama sa suhestiyon sa konseho sa lungsod sa Lukon (sa sugilanong “Higantenggg”) nga aron makuha ang mananap o isda, igaid na lang ang kable sa higanteng mangga. Sama sa panaglalis sa mga konsehal sa Balangay Salib (sa sugilanong “Buhi Ni San Pedro”) kon unsay angay ingalan sa kaso sa pag-ihaw ug pagkaon og karneng iro. Dogicide? Nan, absurdo gayod. Sama sa duha ka buang nga naggukdanay sa dalan nga diay, kuyaw kaayog twist sa ending.
Laing komun nga tema sa mga sugilanon ni Fr. Jon mao ang paglingi sa tradisyon ug pagtahod sa kinaraan. Usa ka pahinumdom nga mahisalaag ang komunidad kon hikalimtan niini ang iyang kagikan. Nga adunay “silot” o katingalahan nga mahitabo kon di niini hatagag luna ang karaang pagtulunan diha sa posmodernismong kalibotan. Sa mga sugilanon ni Padre, dakog partisipasyon ang karaang tinuohan. Ang tigulang nga mananambal usa ka recurring nga karakter. Makita nato siya sa sugilanong “Kol Senter sa Nanambukaw,” sa “Tinabas Nga Itom,” sa “Buhi Ni San Pedro” (sa karakter ni Ingko Ener), sa “Tuig sa Mga Uk-ok” (sa karakter ni Nong Inting Estoryador), ug maskin sa mga sugilanon sa una niyang libro, ang MGAYUKITANUGILANON.
Adunay mga misteryo ug katangilahan diha sa mga sugilanon. Ug usahay, adunay resolusyon, adunay tubag.
Sama sa hinungdan sa pagdagsa sa mga uk-ok sa Sityo Pulo. O kaha, nganong naggukdanay man si Buang Uno ug Buang Dos. Ang tinagoang misteryo ni Melly ug Onal. Apan, daghan sab nga mga misteryo ang wa hatagig tubag. Ang paghugpa sa daotang panghitabo sa Kalmanan human sa eklipse. Ang wa pagkamatay sa iro nga si Punyong ug ang pagdagan niini ngadto sa tiilan sa rebulto ni Senyor San Roque. Ang lahing hangin nga mihaguros sa Nanambukaw ug ang katingalahang pagpaka sa dakong hanagdong nga miuyog pag-ayo. Ang tinabas nga itom nga wa dayona og labay ni Nicolas sa lawod. Ang dakong kisaw sa dagat ug ang pagpangurog sa kabaybayonan nga milisang sa katawhan sa Lukon.
Tinuod, dili “relihiyoso” ang tema sa mga sugilanon ni Fr. Jon. Gidistansiya niya ang iyang pagka pari sa iyang pagka magsusulat ug wa siya magsermon diha sa iyang mga sugilanon.
Bisan pa man, sama sa usa ka parabola, sama sa usa ka ebanghelyo, ang mga sugilanon ni Fr. Jon nagbilin kanato og mga pangutana, mga tanghaga, ug mga pagtulun-an nga angay gyod natong hinuklogan. —