Ang Tawag Sa Kagahapon
Life can only be understood backwards; but it must be lived forwards. —Soren Kierkegaard
AKONG gibasa sa akong selpon ang oras ug petsa sa among pagabot sa dapit ni Tiyo Simeon: 10:17 am, Fri.05.05.2007. Bitbit ang akong bag, misunod ko kang Dodong sa pagkanaog sa gamayng bus. Ang balay sa akong uyoan pipila lang ka lakang gikan sa haywey ug nag-atubang sa dakong dalan diin naglutaw-lutaw pa ang abog nga gipadpad sa milabayng sakyanan. Sa nataran, may pipila ka tawo nga mingsugat kanamo, nag-una ang asawa ni Tiyo Simeon. Sama sa akong inahan, niwang ug laksi si Tiya Rosario. Si Dodong, tagilungsod sa akong manghod nga si Trudessa Salvador (Lanao del Norte) ug bana sa anak ni Tiyo Simeon nga si Alma, mipaila-ila kanako sa mapahiyomong tagbalay. Miamen kos akong iyaan. Iya kong giagda sa pagsulod sa balay.
Akong gisuhid ang palibot sa wa pa ko mosulod sa yanong balay ni Tiyo Simeon. Ang layog nga mga lubi morag mga guwardiyang nagbarog daplin sa dalan ug sa unahan. Dunay kaymito ug nangka sa natad. Gikan sa dakong dalan, ang yuta mipadaus-os ngadtos usa ka sapa diin akong malantaw ang pipila ka kabaw nga nanaglunang. Tabok sa sapa, may mga patag ug hanayhay nga mga luna nga hawan ug gidaro.
Akong gipahiluna ang akong bag sa lamesita sa kilid sa sala-kananan habig sa pultahan. Yuta ang salog sa sala-kan-anan ug sa kosina. Ginabas nga tabla ang bungbong sa balay. Milingkod kos plastik nga silya dip-ig sa bungbong sa gipakawan nga lawak-katulganan. Ang sin nga atop nakapaaling-ing sulod sa balay.
“Asa diay si Tiyo, Tiya?”
“Sayong miadtos uma. Dili to magdugay. Pagmeryenda hinuon mo.”
Nag-atbang mig lingkod ni Dodong sa tag-as nga mga bangko sa talad-kan-anan diin gipahiluna ni Tiya Rosario ang suman ug kok. Tapad ni Dodong si Memer nga anak ni Trudes ug among kauban sa biyahe.
Wala madugay, miabot si Tiyo Simeon bitbit ang usa ka manok.
Ang ulahi namong panagkita ni Tiyo Simeon mao kadtong pagtambong niya sa lubong sa akong amahan, 17 ka tuig nang minglabay. Singkuwenta anyos siya niadtong panahona. Yagpison, baskog ug laksi siya sama sa akong amahan. Ang bug-at nga kayod sa uma, nakapaligon sa iyang kaunoran. Makita ang pulang dugo nga nagdagayday sa lutawng mga ugat. Daghan nag puti ang iyang buhok ug may mga ngipon nang mingtaliwan.
Samtang nagpaabot sa paniudto, nag-estorya mis akong uyoan didtos sibay-tambayanan sa may pultahan. Nanglingkod mis bangko nga gama sa lipak ug taas ang sandiganan. Iyang gihisgotan ang iyang lima ka manghod (tulo ka lalaki ug duha ka babaye) ug ang ilang mga pamilya. Matod niya, tungod sa kawad-on walay usa kanilang magsoon ang nakatapos sa kolehiyo. Sa akong kabahin, ako siyang gisuginlan sa panghitabo ug kahimtang sa pamilya ni Tatay Miguel ug Nanay Fania. Tungod sa ilang paningkamot ug sakripisyo, lima sa ilang unom ka anak ang nakahupot og college degree. Gibiyaan ang among karaang balay sa Maigo human mamatay ang among mga ginikanan ug kaming mga igsoon nagpuyo sa lainlaing dapit.
Linat-ang manok ang among sud-an sa paniudto. Gipaningot kog higop sa sabaw sa dumalaga nga gipanakotan og tanglad, luy-a ug sibuyas. Ilabi na nga akong gipus-an og sili ang akong panaksan.
Sa among pagbalik sa gawas human mangaon, nahisgotan ni Tiyo Simeon ang iyang kasinatian isip pangulo sa Bacahan.
“Napili kong numero unong barangay kagawad sa 1988,” niya pa. “Sa gimbut-an sa balaod, ikaw ang punong barangay.”
“Napili ko pag-usab nga pangulo sa baryo apan napilde ko sa miaging eleksiyon kay namalit og boto ang akong kaatbang. Tungod sa kawad-on, dali mahaylo sa sapi ang mga botante dinhi. Sa kataposang oras, ang tanan kong mga kagawad, lakip na ang akong bayaw, mibulag kanako.”
“Wa mosalir ang imong kailado ug gipakitang kahimoan.” “Gisakitan kos ilang pagluib apan sa akong pagbalik-lantaw, usa ka nagtakubang panalangin ang akong pagbiya sa politika. Nahimo kong laygong pangulo sa simbahan ug aktibong nalambigit sa mga kalihokan sa parokya sa adbokasya batok sa illegal mining sa Midsalip ug ubang dapit sa Zamboanga del Sur. Isip boluntaryo sa Parish Pastoral Council for Responsible Voting, nabalhin ang akong panlantaw ug kasibot sa politika— gikan sa unsaon pagkuhag boto ngadtos unsaon pagboto.”
Sa among pag-estorya, may nakita kong maayong hiyas ni Tiyo Simeon. Ang iyang self-confidence kun pagsalig sa kaugalingon. Hiyas nga akong napanaminan sa akong amahan.
SA pagkahapon, miabot ang usa ka anak-babaye ni Tiyo Simeon nga nagdala og duha ka pato. Si Dodong nga may karinderiya sa ilang dapit maoy nag-adobo sa pato nga among gisud-an sa panihapon kauban sa pipila ka kabanay ni Tiyo Simeon nga sayong nakatungha sa iyang panimalay.
Dugang mga sakop sa banay ni Tiyo Simeon ang nangabot aron makighimamat kanako. Nahinangop sila sa akong pag-abot. Kadto pa ang una nilang pagkakita kanako, apan ilado ang akong ngalan nga anak sa igsoon ni Simeon nga nakatapos sa kolehiyo ug dakog katungdanan isip empleyado sa gobyerno. Nagpapalit kog mainom sa wala pa ang panihapon. Samtang nag-inom sa gisagol nga serbesa, ram, kok ug yelo, nagbayloay mig kasayoran sa among mga pamilya. Gikuha ni Tiyo Simeon ang iyang gitara ug gisugdan og kaskas. Ang sista ni Tiyo Simeon nakapahinumdom kanako sa bandyo sa akong amahan nga hanas mokuting-kuting niini. Ila kong gihangyo nga mokanta dinuyogan sa kaskas ni Tiyo Simeon sa iyang karaang sista. Wa ko kabalibad sa ilang hangyo. Apan wala mahuman ang akong kanta kay may mga linya sa awit nga akong nalimtan. Maayo unta tog bidyoke, tistis kong pasumangil. Nagpadayon ang panganta sa akong mga uyoan ug ig-agaw, nga ang pagka manggiulawon gihinginlan sa espiritu sa bino. Sadya kaayo ang among panagtapok nga miabot sa halawon nga kagabhion. Ang kalipay dili kabayrag sapi, maoy misantop sa akong hunahuna. Usa ka baligho kay nihit ang sapi sa mga nanimuyo ning dapit sa akong uyoan.
Pagkaugma, gidapit mi ni Tiyo Simeon nga motan-aw sa iyang
Takos handomon ang nangatun-as nga kagahapon kay kini dakong tipik sa kahimoan sa usa ka tawo ug sa usa ka banay...
duha ka ektaryang yuta. Mihangyo si Dodong nga magpabilin sa balay. Misugmat ang kaul-ol sa iyang mga batiis tungod sa iyang sakit nga schistomiasis. Iyang nakuha ang sakit sa iyang pagpangayam og ihalas nga pato sa kalapokan sa Kapatagan Valley. Ang dili makita sa mata nga parasito mosulod sa gagmayng suso diin ang ulod molambo ug manggawas ngadto sa mga sapa, basakan ug kalapokan. Ang ulod mosulod sa lawas sa tawo agi sa lungag sa panit ug sulod sa tinai mohamtong ug mangitlog. Sa kaso ni Dodong, ang mga itlog nga gidala sa dugo sa iyang kaugatan, miluklok sa amay sa iyang mga basagbasag. Nagpabilin sad si Memer kay lingaw nga nakighinabi sa mga tawo nga nag-estambay didto sa balay-silonganan sa dakong dalan.
Didto sa sapa, gibitad ni Tiyo Simeon ang higot sa iyang kabaw ug gipahaw-as ang nagtunang toro.
“Anad ko magbaktas, ikaw ang magsakay sa kabaw,” agda sa akong uyoan.
“Ikaw lang, Tiyo, kay dili ko anad mosakay og kabaw,” pamalibad nako nga nahinumdom sa unag kataposan nakong pagsakay og kabayo. Nanakit ang akong lubot sa binag-id sa bukubuko sa hayop.
Nagpadayon mig hinabi ni Tiyo Simeon samtang gisubay sa kabaw ang libaongon nga dalan paingon sa uma. Nagkataas ang akong anino samtang nagsunod sa kabaw. Namahit ang kainit sa Adlaw sa iyang panamilit nga silaw. Panahon sa berano. Ang dahon ug punoan sa mga sagbot, namagtok ug nanglagom tungod sa kainit ug kakulang sa tubig. Nangliki ang yuta sa mga basakan nga among naagian. Matag karon ug unya, namahid kos nanaligdig nga singot sa akong nawong.
Matod pa ni Tiyo Simeon, moabot og duha ka kilometro ang among baklayon. Duol na ang kahaponon sa pag-abot namo sa yuta sa akong uyoan. Ang bungtoron nga yuta giatbangan sa dakong bukid tabok sa sapa habig sa kasadpan. Nakadayeg kos akong nakita. Maayong pagkagamit ang yuta. Gitamnan og kahoy ang bangilid nga dapit, lubi ug saging sa hanayhay ug mais ug humay sa patag duol sa sapa. Organic farming ang pamaagi sa akong uyoan sa pagtanom og mais ug humay, nga adbokasya sa ilang parokya. May mga kawayan sa daplin sa sapa. Didtoy baka ug nati nga nanabsab sa kasagbotan sa bangilid.
May payag sa uma nga gibungbongan ug giatopan og kugon. Milingkod kos mubong hagdan niini samtang nagpaabot kang Tiyo Simeon nga naghugnas og butong gamit ang dughit nga kawayan.
Ang anad nga dumalaga duol sa akong nahimutangan, miundang sa iyang pagtuhak-tuhak sa kamote, mipatuyhakaw sa iyang ulo ug naniid kanako. Nagpadayon kog suhid sa palibot. Ang talan-awon nakapahinumdom kanako sa bukid diin kami nag-uma og mais. Dugay na kadto apan wala kapugngi ang kamingaw nga mihangop kanako.
Uhaw, gihurot kog inom ang tam-is nga tubig sa butong nga gidalit ni Tiyo Simeon. Ang electrolytes sa butong nakahupay sa pagkauga sa akong lawas tungod sa sobrang singot.
Nagdako kos lugar nga luag ang kalubihan. Ang lubi dakog kagamitan sa among panimalay. Sa didto pa mis bukid nagpuyo, naggamit mig luwag nga hinimo sa bagol. Hungot ang among gigamit sa pag-inom sa tubig gikan sa tadyaw. Sayo kong nakat-on sa pag-inom og tuba kay mananggite ang akong amahan. Dihang mibalhin mig puyo duol sa bukana sa Suba sa Maigo, kabahin gihapon ang lubi sa among inadlaw-adlawng panginabuhi. Sinugbang lubi ang among ipaon sa bantak. Ampay sa akong inahan ang tuno sa pagluto og ulang, isda ug kinhason. Tuno ang iyang gigamit nga siyampo sa iyang itom og labong nga buhok. Bunot ang among gigamit paglampaso sa salog ug tukog ang among silhig. Sa pagkakaron, kay nihit na ang kahoy, gipamuril na ang maas nga lubi aron himoong tabla.
Akong gisultihan ang akong uyoan sa katuyoan sa akong pagbisita sa Bacahan. Gawas nga makighimamat sa iyang pamilya, manguha kog dugang mga kasayoran mahitungod sa unang mga tuig sa panimpalad sa akong ginikanan sa Mindanao, sa among pagpuyo sa Cotabato.
“Dungan tas pagbiya sa Bohol. Si Tatay Regino, si Nanay Sabina, ako ug ang akong manghod nga si Euteqiuano. Si Noy Miguel, Nang Fania ug ikaw nga niadtong panahona masuso pa.”
“Kon mao, sa 1945 o 1946 ang atong pagbiya sa Bohol,” matod ko. “Di ko kadumdom sa eksaktong petsa. Dugay na kadto ug bata pa ko niadto.”
Ang akong amahan mao-maong anak ni Lolo Regino ug Lola Anastacia. Naminyo pag-usab si Lolo Regino dihang namatay ang iyang asawa. Magsoon sa amahan si Tatay Miguel ug Tiyo Simeon.
Wala ko kakita sa akong lolo ug lola apan duna koy napanunod nga hulagway nila nga kauban sa akong bayong-bayong nga amahan.
“Kadumdom kas Tran, Salaman? Didto natawo ang akong manghod nga si Inting.”
“Wala, apan mahinumdoman pa nako nga mag-angkas tang duha sa kabaw didto sa Dinain.”
“Unsang dapita to?”
“Libungan, Cotabato.”
“Kadumdom ko ni Nanay nga maghisgot sa kanihit sa tubig.” “Libungan to. Nanagko akong bagtak sa pagsinag-ob og tubig.”
“Asa ang sag-obanan. Unsa kalayo?”
“Sa Kirag Spring, upat ka kilometro ang gilay-on. Didto mangaligo ug manglaba ang mga pumupuyo sa Dinain.”
“Kadumdom kas among balay. Ang panginabuhi sa akong amahan?”
“Si Noy Miguel ang nagpanday sa inyong payag gamit ang kahoy, kugon ug sasa. Saop siya sa yuta ni Pedro Boot nga iyang gitamnan og mais ug humay. Wala mo magdugay sa Libungan kay namalhin mos Lanao.”
“Kadumdom kong nakabisita sa inyong dapit. Nag-eskuyla pa ko niadto sa elementarya. Gikuyog ko ni Tatay. Gikan sa Maigo, nanakay mig bus paingon sa Pagadian City diin mingsakay mig gamayng barko nga nagbiyahe sa gabii paingon sa Cotabato City. Di ko kalimot sa lubog nga tubig sa Rio Grande ug itomong yuta sa ilaya nga gitamnan og humay.”
“Oo, mao to ang Libungan.”
“Di ko kalimot nimo tungod sa bulawang perdigones sa imong pangunahang ngipon. Bayong-bayong ka na niadto,” nako pa nga naghunahuna kon diha pa ba ang perdigones sa pagkahingo sa ngipon.
“Una kong miabot dinhis Midsalip. Duna koy napaburosan nga gusto kong minyoan apan wala mahinayon ang kasal kay ang iyang mga ginikanan nangayog bugay nga kaban. Namasug-o ko ug milayas.” “Unsay nahitabo sa babaye? Sa inyong anak?”
“Naminyo siya. Lalaki ang among anak nga nakabisita dinhi niadtong miaging tuig uban sa anak niyang lalaki ug babaye.”
“Buot kong masayran ang among kahimtang didto sa Tran ug sa Libungan. Tingali gisultihan mis among mga ginikanan sa mga bata pa mi apan wala nay makadumdom. Ang dili nako malimtan mao ang asoy ni Nanay sa kadaghan sa lamok. Sa gabii, iya kong puston sa habol aron dili pistahan sa lamok. Iya kong puston kon matulog sa banig o sulod sa panapton nga duyan nga ang duha ka tunoy gitagkos sa sagbayan sa among payag. Matod niya, ang duot sa lamok manggawas sa panahon sa kahaponon gikan sa kasagbotan ug sa mangitngit nga mga suok. Nabatasan ni Nanay ang pagpaaso sa nataran matag hapon aron pagabog sa lamok.”
“Teryo, unta nakabisita ka dinhi sa buhi pa si Nanay Sabina. Namatay siya duha ka tuig ang minglabay. Tighisgot to siyas abunda ug barato nga isda nga gibaligya sa Muslim nga mga mananagat. Tran gyod to. Tungod sa panagbingkil sa mga Dumagat nga Kristiyanos ug lumad nga mga Muslim, namiya ta didto ug mihalin sa Libungan.”
Akong mahanduraw ang kahigawad ug kalisdanan nga nasinati sa akong ginikanan sa una nilang mga tuig sa “Yuta sa mga Saad”.
“Mobisita kos Bohol. Basin duna koy mahagdawng dugang mga kasayoran sa among kagikan.”
Retirado, dako na kog panahon sa pagsuroy-suroy.
Panagsa ra ang kawat sa dapit ni Tiyo Simeon busa iyang gibilin ang kabaw sa iyang uma. Sa among pagpamauli, nanglaktod mig agianan, tadlas sa pipila ka kamaisan. Kilumkilom na sa among pag-abot sa balay sa akong uyoan ug ang kaigang sa palibot inanayng gipulihan sa kabugnaw.
(KATAPOSAN)