Si Enrique de Malacca, Segun Kang Magallanes Mismo, Lumad sa Malacca
And by this my present will and testament, I declare and ordain as free and quit of every obligation of captivity, subjection, and slavery, my captured slave Enrique, mulatto, native of the city of Malacca, of the age of twenty-six years more or less, that from the day of my death thenceforward...
--Fernao de Magalhaes, Last Will and Testament (1519)
ANG kontrobersiya bahin kang Enrique de Malacca, nga siya usa ka Sugboanon ug maoy unang nakalibot sa kalibotan, nagsugod sa dekada ’80 ug kini gipasiugdahan sa usa ka Pilipino. Ang nagpasiugda niini mao ang formidable biographer ug historian nga si Carlos Quirino (1910-1999), dakong ngalan sa panulat nga Iningles sa Pilipinas.
Ang kontrobersiya mikalat sama sa dilaab sa berano sa dihang napatik sa Philippines Free Press kaniadtong Disyembre 29, 1991, ang usa ka artikulo ni Carlos Quirino nga naghisgot sa dakong posibilidad nga si Enrique de Malacca usa ka Sugboanon. Ang gihisgotang artikulo nakapaigking dili lamang sa mga historian ug mga tinun-an sa history sa Pilipinas kondili hangtod sa mga tawong mahigugmaon sa kultura sa nasod ug sa kasaysayan niini.
Apan sa wala pa mapatik ang artikulong gihisgotan, si Quirino mihatag og lecture sa University of the Philippines (UP) kaniadtong Hulyo 16, 1980, diin sa unang higayon iyang gihisgotan, atubangan sa discerning audience, ang iyang makapaikag kaayong teyoriya nga ang misteryosong ulipon ni Magallanes nga kauban niini sa mapangahasong biyahe sa uncharted nga kadagatan sa kalibotan, si Enrique de Malacca, usa ka Sugboanon, ug kini mao ang unang tawo nga nakalibot sa kalibotan.
Sa samang tuig, i.e., 1980, si Carlos Quirino mibasa og usa ka papel atubangan sa Philippine-Italian Association sa Manila diin iyang gihisgotan gihapon ang iyang pangagpas nga si Enrique de Malacca usa ka Sugboanon.
Ang nakadugang sa pagkaigking sa mga tawong nakadungog ug nakabasa kang Carlos Quirino mao ang dakong ngalan niini as a biographer ug historian sa Pilipinas. Si Quirino direktor sa National Library kaniadtong 1961. Siyay nagsugod sa diorama museum ni Fernando Zobel ug nahimong unang direktor sa Ayala Museum. Siyay unang nakasulat sa biography ni Jose Rizal sa Iningles, ang “The Great Malayan” ( 1940). Gisulat usab niya ang mga biography nila ni Manuel L. Quezon, Magsaysay, Damian Domingo, Amang Rodriguez, ubp. Nakasulat usab siya og mga historical work sama sa “History of the Philippine Sugar Industry” (1974), “Filipinos at War” (1981), “Philippine Cartography” (1959), ubp. Unya kaniadtong 1997, si Carlos Quirino maoy unang
nakadawat sa National Artist Award in Historical Writing, usa ka bag-ong kategoriya niining labing prestihiyosong award nga ikahatag sa atong nasod.
Ang Insidente sa “Mazawa”
ANG makapaikag kaayong teyoriya ni Quirino nga si Enrique de Malacca usa ka Sugboanon iyang gibase sa insidente sa “Mazawa” (Limasawa) diin sa ilang pagpundo didto, sumala kang Antonio Pigafetta, chronicler sa biyahe nga usa ka Italyano, ilang nakita ang usa ka gamayng sakayan “which the natives called baloto [baroto] with eight men in it, approaching the flagship. A slave belonging to the captain-general, who was a native of Zamatra [Sumatra], which was formerly called Taprobana, spoke to them. They immediately understood him, came alongside the ship, unwilling to enter but taking a position at some little distance” (bold types sa tagsulat). Ang ulipon nga gihisgotan, nga wala gani nganli ni Pigafetta, mao ang ulipon ni Magallanes, ang kapitan-heneral sa malisod nga biyahe, nga si Enrique de Malacca.
Walay dokumentong makita nga nag-ingon nga si Enrique de Malacca nagsulti og Sinugboanon o makamaong mosulti og Sinugboanon o Binisaya. Walay dokumentong makita nga nagingon nga si Enrique de Malacca gikan sa usa sa mga isla sa atong kapupud-an.
Apan kon maantigo si Enrique de Malacca sa pinulongang Malayo (ug may mga tinubdan nga nag-ingon nga siya makamao sa maong pinulongan), ug ang Malayo lingua franca sa maong panahon dinhing dapita sa kalibotan, nan, dako ang posibilidad nga nasabtan siya sa mga lumad dinhi. Apan si Quirino miingon nga kon si Enrique nagsulti pa og Malayo, dili siya hisabtan sa mga lumad sa atong kapupud-an kay ang Malayo wala gamita dinhi, dili hisabtan sa mga mulupyo sa mga isla dinhi. Apan husto kaha si Quirino ning iyang pangagpas?
May marinero nga kauban sa biyahe ni Magallanes nga mao ray nakabalik sa maong dapit, si Gines de Mafra, nga may gisulti bahin sa lengguwahe nga gigamit ni Enrique didto sa “Mazawa.” Miingon si Gines de Mafra: “[Magellan] sent a man named Heredia, who was the ship’s clerk, ashore with an Indian they had taken, so they said, because he was known to speak Malay, the language common to those parts.” ( Bold types sa tagsulat). Ang gihisgotan ni Gines de Mafra nga Indian they had taken… [who] was known to speak Malay mao si Enrique de Malacca.
Ang Sinultihang Malayo Sumala sa mga Eksperto
SUMALA sa mga eksperto sa mga lengguwahe, ang Malayo hisabtan ug sulod sa dugayng panahon gigamit sa HabagatanSilangang Asya. Kini lingua franca (magamit ug hisabtan bisan asa) ning maong rehiyon tingali sulod sa usa ka milenyo. Si Carlo Amoretti nga maoy nakadiskobre sa unang saysay sa Italyano ni Pigafetta bahin sa ilang biyahe libot sa kalibotan, miingon bahin sa insidente sa “Mazawa”: “From the Philippines to Malacca the Malay tongue is universally spoken. It is therefore by no means astonishing an inhabitant of Sumatra should be understood in the Philippine Islands.”
Si William Henry Scott usab, ang Pilipinong ethnographer ug historian, miingon sa iyang basahon, “Barangay” (1994), nga ang “Malay was the trade language of Southeast Asia at the time [pagabot sa mga Katsila dinhi], and took its name from the Sumatran port of Melayu (now Djambi), once the seat of expansive political power. Speakers of this language could be found in all the trading ports in the Philippines from Sarangani to Manila, either professional interpreters or members of the ruling families.” Mipuno siya nga sa dihang ang ulipon ni Magallanes nga taga Sumatra mitagad sa hari didto sa Limasawa, ang hari nakasabot kaniya kay sumala pa gihapon kang Pigafetta nga gikutlo ni William Henry Scott, “in those parts the kings know more languages than the other people.”
Kining gipahayag ni Carlo Amoretti ug ni William Henry
Scott maoy tatawng pagtuis sa posisyon ni Carlos Quirino nga ang Malayo dili hisabtan dinhi sa atong kapupud-an kay kini wala gamita dinhi.
Si Enrique de Malacca Bihag, Dili Pinalit ni Magallanes
SI Fernando de Magallanes (Fernao de Magalhaes sa Portugues) mismo, ang agalon ni Enrique, sa iyang last will and testament nga iyang gihimo sa wala pa siya mosugod sa iyang mapangahasong biyahe ngadto sa halapad nga kadagatan sa kalibotan, miingon nga ang iyang ulipon, si Enrique, maoy usa ka bihag, iyang bihag nga iyang gihimong ulipon, ug lumad sa Malacca. Si Magallanes mipahayag sa dokumento nga gihisgotan: “And by this my present will and testament, I declare and ordain as free and quit of every obligation of captivity, subjection, and slavery, my captured slave Enrique, mulatto, native of the city of Malacca, of the age of twenty
Apan kini lagi espekulasyon lang kay wala may gisulti si Pigafetta nga ang iyang kasayoran bahin kang Enrique iyang nakuha gikan sa ulipon mismo. Ug tuod man, kon kini espekulasyon lang, unsa may kalainan niini sa espekulasyon ni Quirino?
six years more or less, that from the day of my death thenceforward....”
( bold types sa tagsulat). Kining last will and testament ni Magallanes gitiman-an kaniadtong Agosto 24, 1519 sa Sevilla, Espanya.
Kini makita pa sa Casa de Contratacion de las Indias, gipatik ni Martin Fernandez de Navarette ug gihubad sa Iningles ni F.H.H. Guillemard, sumala pa sa mga tinubdan.
Wala palita ni Magallanes si Enrique sa merkado sa mga ulipon sa Malacca. Si Enrique bihag ( captive) ni Magallanes sa sayong ekspedisyon niini: tingali sulod sa panahon nga gihimo ang “siege of Malacca” sa mga Portugues sa tuig 1511, diin si Magallanes usa sa mga kongkistador nga mikuyog sa ekspedisyon nga gipangulohan nila ni Diego López Sequeira ug Alfonso de Albuquerque. Basaha pag-usab ang last will and testament ni Magallanes di ba imong mahibaw-an nga si Enrique iyang bihag. Ang ideya nga si Enrique pinalit ni Magallanes gikan kang Maximilianus Transylvanus nga wala gani makaila kang Enrique kay dili man siya kuyog sa biyahe ni Magallanes.
Si Magallanes labawng nasayod bahin kang Enrique kay gawas nga iya kining ulipon, nakauban niya kini gikan sa 1511 hangtod sa 1521. Ang gisulti ni Transylvanus nga si Enrique pinalit ni Magallanes sa Malacca sukwahi ra gisulti ni Magallanes mismo.
Si Transylvanus mao ang tagsulat sa “De Moluccis Insulis”, usa ka sulat lang apan naghisgot sa ngilngig nga biyahe ni Magallanes ug sa mga tawong nakabalik sa Espanya tapos sa upat ka tuig nga biyahe sa kadagatan sa kalibotan. Anyway, nahimo ni Transylvanus ang “De Moluccis Insulis” pinaagi sa makuting panukiduki, pakisusi ug pakigsulti sa mga abenturero-marinero mismo nga kauban sa biyahe ug nakabalik sa Espanya. Si Transylvanus nag-ingon nga si Enrique wala magsulti ug Sinugboanon. Sa Sugbo, usa ka magpapatigayon nga taga Siam (Thailand) ang nahimong interpreter. Ang taga Siam maoy nakigsulti kang Humabon ug ang gisulti ni Humabon hubaron sa magpapatigayon sa Malayo ngadto kang Enrique ug si Enrique mohubad na man niini ngadto sa Portugues aron hisabtan ni Magallanes.
Apan si Pigafetta posible kaayo nga may nahipos nga kasayoran bahin kang Enrique nga lahi ra sa nahibaw-an ni Magallanes. Sa insidente sa “Mazawa” si Pigafetta miingon nga si Enrique taga “Zamatra” (Sumatra). Duol ra ang Malacca sa Sumatra. Ang Malacca nahimutang sa mainland Malaysia samtang ang Sumatra maoy usa sa popular nga mga isla sa Indonesia ug kini nahimutang atbang sa Malacca. Ang nag-ulang kanila mao ang dagat nga nailhan sa ngalang Strait of Malacca.
Si Pigafetta, kay chronicler sa biyahe, posible kaayong diha sa samang barko uban kang Magallanes ug Enrique (kay ang ulipon kanunay man gayod nga anaa uban sa iyang agalon).
Ug sa gidugayon sa ilang biyahe sa kadagatan sa kalibotan nga milanat ug tulo ka tuig, kapin kun kulang, dili halayo ang posibilidad nga nagkaestorya sila si Enrique ug Pigafetta ug tingali nasayran ni Pigafetta nga si Enrique taga Sumatra. Apan kini lagi espekulasyon lang kay wala may gisulti si Pigafetta nga ang iyang kasayoran bahin kang Enrique iyang nakuha gikan sa ulipon mismo. Ug tuod man, kon kini espekulasyon lang, unsa may kalainan niini sa espekulasyon ni Quirino?
Walay Kataposang Kontrobersiya
DAGHAN ang miposte ug mga komentaryo online bahin sa bug-at apan controversial nga teyoriya ni Carlos Quirino labot kang Enrique de Malacca: nga kini mao ang unang nakalibot sa kalibotan ug nga kini usa ka Sugboanon. May mga komentaryo nga dapig kang Quirino ug may mga komentaryo usab nga kontra-Quirino. Usa sa vocal kaayo nga kritiko ni Quirino mao si Vicente Calibo de Jesus. Ang iyang mga komentaryo nga kontra sa posisyon ni Quirino mabasa online sa mga publikasyon ug mga websites ug kini substantial ug documented.
Sa mga kamot ni Quirino, si Enrique de Malacca nahimong Enrique de Cebu— ug niini dili makadawat and uban. Miingon si Quirino nga si Enrique taga Carcar, ug sa bata pa, gibihag sa mga piratang Muslim samtang nangisda sa kadagatan sa maong karaang lungsod sa Sugbo, gidala sa Sulu ug unya ngadto sa merkado sa mga ulipon sa Malacca diin didto siya mapalit ni Magallanes. Sa paghibalik ni Enrique sa Sugbo, mipadayon si Quirino, iyang gikahimamat pag-usab ang iyang amahan nga usa na sa mga sinaligan ni Humabon ug ang iyang inahan nga usa na usab sa mga kaabag sa asawa niini. Ug sa panting ni Hari Humabon, gikakita pag-usab ni Enrique ang iyang hinigugma kanhi sa bata pa siya nga iyang nabiyaan tapos siya mabihag sa mga pirata. Ang estorya sounds almost like a fairy tale o kon handurawon morag salida sa sine nga Tinagalog!
Sa pagsulat sa kasaysayan god, when facts falter, usahay ang imagination takes over. Ilabi na sa mga bahin nga adunay dark spots. Ang nagsulat sa kasaysayan daw walay laing kapaingnan gawas niining pipila ka option: paghimo og estorya, pag- speculate (nga dili ra usab kaayo lahi sa nahauna), o pagpropose ug usa ka teyoriya. Kining naulahi maoy mas teknikal ug propesyonal nga paagi paglingkawas sa problema.
By the way, si Quirino sinati sa Sugbo kay co-author man siya uban kang Laverne Peralta nga nagsulat sa bayograpiya sa grand patriarch sa Danao, si Don Ramon Durano. Ang bayograpiya nga ilang gisulat nag-ulohan: “Ramon Durano: The Story of the Foremost Pilipino Philanthropist” (1986). —
Mga Reperensiya sa Artikulo:
Vicente Calibo de Jesus, Mga komentaryo o artikulo nga mabasa on line sa History News Network, special issue sa US News & World Report devoted to the history of exploration ug sa facebook, etc.
Antonio Pigafetta, First Voyage Around the World (Filipiniana Book Guild, 1969).
William Henry Scott, Barangay (Ateneo de Manila University Press, 1994).
Wikipedia, Asian History and Culture, etc.