Ang Katalagman Isip Usa Ka Isla

“An island is one great eye gazing out, a beckoning lighthouse, searchlight, a wishbone compass, or counterweight to the stars” —Islands, Yusef Komunyakaa

Prologo

NG mga isla sa nasod hagbay rang naanad nga maoy kanunayng punteryahon sa mga bagyo. Bisan pa man niini, wala gayod kita makakat-on unsaon pagpangandam ani nga matang sa katalagman. Kanunay kining mahisgotan sa kadalanan; gani, ato nang nasag-ulo ang ngalan sa labing isog nga mga bagyo nga mingkuso-kuso sa atong kayutaan: Ruping, Ondoy, Yolanda ug uban pang nahisulod sa listahan sa mga katiguwangan nga walay kahumanan. Kining mga bagyoha nakapausab pod sa dagan sa atong panginabuhi, komunikasyon ug labaw sa tanan, politika.

Dinhi niining mga bagyo makita kon kinsay lider nga sinserong moserbisyo ug andam mohatag og tabang sa mga nanginahanglan. Daghang inila ug bantogan nga politiko ang nalumpo gumikan sa bagyo. Sa usa lang ka sipyat sa pagresponde,

liboan na ka boto ang mahimutang sa peligro. Sa susamang panag-ingnan, duna say mga wala mailhing mga tawo apan ang bagyo maoy nakaingon sa ilang paglutaw sa lapokong lim-aw sa politika.

Ang bagyo usab mahimo natong sukdanan sa gidugayon ug gilay-on. Sama pananglit, wala pa ko matawo adtong Ruping kay kasal man tong Cirilo ug Cemprosa ug ang ilang kamagwangan labaw man nako og lima ka tuig. Lain pod: tulo ka buwan to human sa Yolanda namatay ang mayor sa Timbuktu dihang gipalid iyang wheelchair paingon sa pangpang ug nadat-ogan sa buli... ug uban pang mga panghitabo nga gikulit sa kasaysayan mamahimong sukdon dugang ug kuha sa adlaw o buwan sa pagdunggo sa bagyo. Kining klaseha sa katalagman usahay makaingon tang maoy nagsilbing hilomong mata apan nagpaniid ( wachsame, aber stille Augen) sa kasaysayan sa nasod.

Ang Heyograpiya sa Isla – Pundok sa Kasub-anan

KAY nagtuo lagi ming molabay ra ang unos, wa lang pod mi mangandam. Way pagkaon, wa pod gani koy kape adtong panahona kay nagsalig lagi nga malakaw ra ang tindahan sa akong iyaan. Nianang pagka hapon, dako pa kaayo kog daog sa among bingo uban sa akong mga ig-agaw ug mga bata didto sa ilang tindahan sa Brgy. Tabunan.

Walay nabalaka, hinuon adunay maghisgot kang Odette apan molabay ra pod, daw plastik ra kining suyopon sa lilo sa mas bug-at nga mga sugilanon. Nianang pagka alas tres sa hapon, nakadawat ko, ug nasayod kong nakadawat ang kadaghanan, og text message gikan sa NDRRMC nga nagkanayong signal number 4 ang Cebu City. Kay naa na man lagi kos Borbon isip probinsiyano, wa ra pod koy pagtuo nga kuhiton mi sa ikog sa bagyo dinhi sa amihanang bahin sa isla.

Kalit apan wala ko nahipugwat sa balita kay bisag unsa pa ka takos ang atong himan sa paglatid nianang panag-an og mga delubyo, di gyod nato maensakto ang gutlo sa ilang pag-abot. Mao bitawng gianggaan na silag delubyo tungod kay blind spot silang mopatay— likoron ka nila ug sa dihang nagkapa-kapa ka na, busdakan kag bato sa tangkugo.

Apan ang kinaiya ni Odette isip bagyo dili manlikoray.

Prangka siyang miatubang sa mga isla sa Kabisay-an ug giatubang sab silag kulata. Si Odette usab larino sa pagdibuho og mga katalagman. Ang patag gihimo niyang tambakanan sa mga natala, ang limpyo iyang gihugaw-hugawan, gihapuhap ra niya ang tuas ilawom apan ang mga anaas ibabaw iyang gipanglangkatan og mga tipik nga timaan sa ilang pakig-indig sa kalibotan.

Pagkabuntag nianang gikatahong mo- land fall ang bagyo, sayo nga nanawag ang akong uyoan, si Papa Gaspar, aron agnihon kaming mobakwit sa labing duol nga eskuylahan. Kay tig-a man pod lagig mga kasingkasing, nagpabilin ming Nanay Gloria sa among balay diris bukid.

Nianang pagkaudto, misugod na ang taligsik apan nakahigayon pa mig pangombera sa silingang naghikay kay, gawas nga pirmerong adlaw kadto sa Misa de Gallo, atol pod nga nakapasar iyang anak sa nursing board exams. Kusog ang hangin sa gawas apan busog ug himsog kami ilawom sa atop sa among silingan.

Karon duha ka pangutana ang maseguro ta, giunsa kaha pagbansay sa unang mga tawo ang mga katalagman sa ilang mga pinuy-anang ginama sa binuak nga kawayan ug ikaduha, unsa kahay akong igong basehan sa paggamit sa isla isip metapora sa katalagman?

Kongkretong Panag-ingnan sa Pag-inusara

MGA alas sayis pasado, mihagubhob na ang hangin. Tataw na kini kaayo diha sa nasamberga nga lukay ug mga punoan sa lubi nga daw nagkumparsa duyog sa kinalawmang tingog nga anaa magdahunog sa ibabaw. Kaming Nanay Gloria, akong ikaduhang inahan, natanggong sulod sa panimalay. Nianang mga alas siyete, nag-iyahay pa mig kuwarto. Nabalaka seguro to siya maong pagtungtong sa alas siyete imedya, giaghat ko niyang magtupad na lang mig tulog kay kuno lain na gyod ang panahon. Misugot ko apan sa usa ka kondisyon: magduwa usa mig tong-its. Tuod, wa siyay duhaduhang mitando; ahaw pod ang akong iyaan nga sugarol tungod kay pila na pod ka adlaw nga wala mosaka ang iyang mga higala sa baraha.

Gipalabay namo ang duha ka oras kapin diha sa pagbunotay, linabayay ug sinaksakay sa baraha. “Pilde ka, Nay... hala, saksak.” “Dah, draw-draw diay ka, ha, mumo lagi.” “Natong-it hinuon ang kalibang.” Maoy mga pulong nga kasagarang madungog gikan sa among kuwarto kon duna pay dunggan ang bagyo niadtong panahona.

Usahay, ang pag-inusara wala magpasabot nga ikaw lang ang nagtikaw-tikaw sa dalan, lawak o simbahan. Dunay mga higayon nga nag-inusara ang inyong balay taliwala sa kalubian sa labing hilan nga takna sa semana. Nag-inusara usab kaming Nanay sulod sa isla nga pipila ka dupa. Pareho ming mga ilo niadtong higayona; siya— kay mitaliwan na akong mga apohan, ug ako— anaas siyudad ang mga ginikanan.

Ang pag-inusara wala magpasabot og kagul-anan; dili kini sila managsama og kahulogan. Sama pananglit, malipayon kami niadtong tungora sa among pag-inusara kay lagi gikataw-an ra namo ang huros sa bagyo. Niadtong tungora, mahimo namong mobuhakhak nga walay gipanagan-an nga tawo— walay kaulaw kang bisan kinsa. Bungol ang naminaw.

Dihang medyo natandog na gyod ang iyang kuwarto, nakahukom ming manghigda na lang sa sala simpig sa kinaligonang haligi. Gimontar namo ang lantay ug mipasilong mi sa ilawom ug ang refrigerator sa among ulhanan. Kada huros sa bagyo, usa ka pagkitbi sa atay ug ang posibilidad nga dunay kabuhi nga moursa. Basin ang akoa o ang iyaha ba kaha; mas lagmit iyaha kay mas daghan mang nangaging higayon nga akong lutopon ang iyang kabuhi, apan padayon ang talidhay. Malipayong pag-inusara sa iyaan og anak layo sa ubang butang ug tawo.

Way Laing Padulngan Ang Isla Kondili ang Iyang Pagka Isla

NAKAHUKOM ming manggawas og lilion ang palibot pasado alas nuybe dihang milurang ang hangin. Nangiwag mi sa palibot ug nabanwagan namo ang nabanwa namong kosina. Sa among kakuryoso, amo kining giduol ug nagbuy-od ang kinadak-ang sanga sa kaymito ug giunlanan niya ang bungbong ug sawog sa among kanhi kosina. Mga dahong lunhaw sa atubang apan ang tinalikdan kahil maoy misabod ug nakagusbat sa among sanipa.

Natumba na gyod ang nahibiling buhi nga lawas sa kaymitong kaluha nga maoy saksi sa akong pagka bata niining lugara. Ilawom sa kahayag sa Bulan ang kaymito sa among tugkaran usa ka ulo sa higante kansang mga buhok dahon nga nangaluray dihas iyang pagka hagsa. Ang kaymito nahulpa sa among kosina daw usa ka ulo sa banggiitang higanteng Pilisiyo.

Ang kaymito sa among luyo nga, sulod sa pipila ka tuig, wala masipyat paghatag kanamog dagko ug gatason nga bunga.

Wala ko malipay nga nalusbok ang among kosina ni natumba ang kaymito apan nakaingon kong mas maayo nga didto siya mitugpa kaysa motipas siya dinhis akong kuwarto diin nahimutang ang labing dalaygon nga imbensiyon sa kalibotan— akong mga libro.

Karon duha ka pangutana ang maseguro ta, giunsa kaha pagbansay sa unang mga tawo ang mga katalagman sa ilang mga pinuy-anang ginama sa binuak nga kawayan ug ikaduha, unsa kahay akong igong basehan sa paggamit sa isla isip metapora sa katalagman?

Tubagon ko ang una: tingali, sa ako lang panabot, andam ang karaang mga tawo sa pag ayom og pagtukod pag-usab kon ugaling mangahulpa ang ilang mga payag. Gibansay nila ang siglo sa pamanday ug pamalandong.

Ikaduha, ang isla kasagaran usa ka dunggoanan sa mga estranghero nga mangitag kagawasan gikan sa siyudad nga siot, hugaw ug makaluya. Usa usab kini ka lugar diin ang dagat sa palibot daw walay kinutoban nga dili modunggo og laing isla. Ang kinatung-an sa uska donselyang isla sama usab sa kalimutaw sa bagyo— hilom, malinawon, ug saksi lamang sa halayong kagubot. Ang isla sa Sugbo nahimo lamang kining isla sulod sa pila ka tuig nga pagkulata sa mga katalagman. (KATAPOSAN)