Mga Posibilidad sa Publikasyon

(Gibasa sa tagsulat atol sa Kombensiyon sa BathaladMindanao nga gipahigayon sa onlayn kaniadtong Enero 18, 2022.)

SA kasakopan sa Bathalad-Mindanao, pahalipay sa inyong pagsaulog sa Pilaknong Anibersaryo sa pagkatukod. Sa pangulo sa Bathalad-Mindanao, salamat Bay Padre Jon, sa pagdapit nga mamulong. Sa mga tagdumala niining kombensiyon, pahalipay sa kalamposan sa pagpahigayon niini taliwala sa mga kakulian. Sa mga nanambong niining atong katigoman karon, maayong hapon kanatong tanan.

Kining akong basahon karon nga papel ato lang isipon nga gawasnong pabuhagay, kanang morag hubog lang ba nga bisan asa paingon ang maoy, kanang morag pagkablit sa gitara nga wa maangay, kanang morag dukdok sa tambol nga busloton. All that jazz!

I. Ang Akong Sinugdanan Sa Industriya sa Pagpamatik

NAGSUGOD ang akong karera isip sakop sa kapangulohan sa kinadugayan nga publikasyon nga Binisaya sa tuig 2001. Buwan sa Agosto sa maong tuig, kining inyong alagad gitawag aron moalagad sa magasing Bisaya human sa akong pagtapos sa kolehiyo. Wala ko magduhaduha sa pagdawat niini tungod kay pipila lang ka tawo ang gitanyagan niining talagsaong kahigayonan. Sa sama kanako nga nagbata nga magbabasa sa Bisaya sukad ko nakakat-on og basa, kining mamahimong sakop sa kapangulohan sa Bisaya sama gayod sa pangandoy sa tawo nga makatunob sa Buwan. Bisan sa akong kabatan-on niadtong panahona, namuway-puway sa akong pangisip ang legasiya sa nanagunang mga editor ning maong magasin sama nila ni Vicente Padriga, Natalio Bacalso, Flaviano Bocquecosa, Tiburcio Baguio, Francisco Candia, Nazario ug Max Bas, Vicente Ranudo, Marcel Navarra, Santiago Pepito, ug daghan pa.

Sa ako nang pagsugod sa akong tahas, nasaksihan ko usab ang mga manuskrito sa banggiitang magsusulat sa Bisaya nga sila si Gremer Chan Reyes, Gumer M. Rafanan, Marcelo A. Geocallo, Junnie Canizares, Tem Adlawan, Dr. Raul Moldez, Emeterio Sumagang, Jr., Fr. Jon Saguban, Reine Artianza Cabrera, Don

Pag-usara, Dr. Macario Tiu, Ric Patalinhug, Ric Baladjay, ug sa tagtukod mismo niining Bathalad nga mao si Dr. Melquiadito M. Allego, Jr. ug daghan pa. Ingon sa dili katuohan nga ang mga ngalan nga nabasa ko lang sa mga pahina, sa akong talad na moagi ang mga sinulat aron editan.

Sa laing bahin, nahimo usab akong saksi sa pagturok sa bagong mga subol sa panuwat sama nilang Gratian Paul Tidor, Richellet P. Chan, Cheeno Borden, Kevin Laguda, Jona Bering, Michelle Centurias, Ivanie Michmir, John Dante, Gil Nambatac, Leonel Quillo, Cindy Velasquez ug daghan pa. Kasagaran kanila, nagpakahanas sa ilang dagang pinaagi sa pagtampo sa Bisaya ug pag-apil sa lainlaing pasinati.

Sa akong katuigan sa kapangulohan sa Bisaya, isip tigbasa sa mga pruyba, ug sa kapulihay nahimong katitikanong editor, akong nasabtan ang ilok, bugan, ug kasingkasing sa unsay ipasabot sa publikasyong komersiyal. Dili diay sayon ang pagpreparar sa usa ka magasin. Nakasabot ko nganong may tono sa kapikal ang mga editor (kon tawgon ko sila atol sa mga oras sa tingtrabaho niadtong diha pa ako sa gawas) kay nasaksihan ko na unsa kalisod ang pag-andam sa usa ka magasin nga balasahon sa mga panimalay— ang magasin nga nag-alagad sa katilingbang magbabasa sulod dul-an usa ka siglo karon. Niadtong tigtampohan pa lang ako sa Bisaya, kasagaran nga pipila lamang ang mapatik sa akong mga sinulat ug ang uban lagmit naapil na sa tapokan sa Payatas tipon sa uban pang biya ug mga butang nga dili na mapuslan. Sa dihang nakita ko nga kanunayng puno ang basurahan sa mga editor, wala na lang ko mangahas pagpangutana o pagpangomosta hain na ang wala igdungog kong mga tampo.

Karon, may mangutana: giunsa man pagkahimugso sa usa ka komersiyal nga magasin? Ang magasin magsugod pagtuyhakaw gikan sa tampo sa mga magsusulat (nga pinadala sa email o kaha sa koreyo), moadto sa kamot sa mga editor sa lainlaing seksiyon, ilang eskoheon, korehian, moadto sa lamesa sa layout artist nga maoy moplano unsaon pagplastar sa teskto ug mga hulagway, moadto sa lamesa sa encoder, unya moadto sa lamesa sa tigpruyba, mobalik sa encoder aron ipahimutang ang nakita nga mga sayop, moadto na usab sa tigpruyba aron tan-awon ang kahingpitan sa kataposang higayon, moadto sa lamesa sa stripper aron pagpahiluna niini sa emplanasyon, moadto sa kamera aron kuhaon og hulagway nga gibahin-bahin ngadto sa lainlaing kolor, moadto sa tighimo og plato alang sa impresyon sa imprinta, moadto sa makina sa imprinta, moadto sa folding ug stitching department ug ngadto na sa mga tig-apod-apod. Kuti kaayo. Malisod. Apan makalingaw. Kanang magdagan ang rolyo sa papel sa makina, maoy akong batasan nga magtan-aw niini didto sa silong sa patikanan kay makita nako ang kahago sa mga editor ug mga magsusulat nga hinay-hinay nang nakabaton og pisikal nga kopya, ang kahumot sa tinta, ang kasaysayan nga nahisambog niini, ang romansa nga naghatag nakog kadasig matag adlaw aron paghatag og makalingaw nga basahon sa mga panimalay.

Kapin na sa duha ka dekada ang akong pag-alagad sa Bisaya, hangtod ron, ganahan lang gihapon kong mosulod sa trabaho. Sama lang gihapon ko sa ulitawo nga bag-ong nakabaton og hinigugma nga kugihan kaayong mohalad sa iyang gugma ngadto sa iyang pinangga. Wala nako igsapayan ang ubang kahigayonan nga nawala sa kabatan-on, sa mga hulhog sa tingusbawan nga makakabig gyod unta, sa mga oportunidad nga akong gibaylo alang ning katitikanong tahas. Dili dako og suweldo ang usa ka editor. Apan dako og bili sa kasaysayan. Matag lingkod nako sa lingkoranan karon sa editor, daw madungog nako ang tingog nilang Talyux Bacalso ug kaubanan, “taronga, Dong, kay gitarong baya sab namo sa among panahon.”

Apan adunay mga restriksiyon ang pagpatik og komersiyal nga magasin.

Ang mga sulod sa magasing komersiyal tinuknod sa mga puwersa sa merkado, sa mosugot tag sa dili. May mga rason luyo niini, kasagaran tungod sa patigayon. Pananglit, dili ka mahimong magpagawas og sinulat nga supak sa sigarilyo kon ang kabuyon niining anunsiyo kabahin sa sigarilyo. Aduna usay mga panahon nga ang usa ka maanindot nga sinulat dili nimo magamit, dili tungod kay kini adunay katitikanong depekto, kondili maglisod niini pagdawat ang komersiyal nga kalibotan. Sa laing pagkasulti, dili kini salable. Apan wala kana magpasabot nga dili kasabot ang editor og maanindot nga sugilanon. Aduna lang gyod siyay interes nga gipanalipdan kay aduna man siyay obligasyon ngadto sa kinabag-ang magbabasa. Ang interes sa mga magbabasa ang labaw

ahigalaan, ang maanindot nga sinerheya mao ang maayong magsusulat ug ang maayong magbabasa. Dinhi niining misteryosong dayalogo mahingpit ang matahom nga pakighilawas sa teksto. Ang libro, bisan unsa pa kini kamaayo, magpabiling usa ka hilomon nga lawak kon walay mga kamot nga mopakli ug walay mga panghunahuna nga gitay- og.

sa tanan kay mipalit man ang magbabasa alang sa iyang kalingawan. Ang mga editor naningkamot nga ikauli nila sa magbabasa ang bili sa salapi nga gigamit pagpalit sa balasahon. Sa tinuod lang, kini ang dilemma sa editor kay may kaakohan man sab siya ngadto sa kasaysayan. Dako man god og purohan nga ang sinulat nga iyang gigamit sa pagpatik moimpluwensiya sa kontemporaryong kasaysayan. Sakit sa dughan ang pagsalindot sa sinulat kay nasayod kita unsa kalisod ang pagmugna niini. Apan ang editor mohimo og hukom base sa iyang konsensiya ug kasinatian. Ang sakit sa dughan, iya na lang imnan og serbesa. Ug sama sa berdugo nga nabuhi isip tigkutlo sa kinabuhi, isipon na lang sa editor ang maong “kasal-anan” isip iyang tulubagon atubangan sa iyang Maglalalang.

Apan aron “mabayran” ko ang maong “kasal-anan”, sa mga tuig 2003 tingali kadto, gisugdan namo ni Editor Edgar Godin ang publikasyon sa usa ka “underground” nga rebista. Didto namo giyabo ang mga materyal nga dili alang sa komersiyal nga kalibotan. Gitawag namo kadto og Budaya. Niadtong panahona, wala pa mahimugso ang zine culture sa Pilipinas— ang maong pulong wala pa tingali maimbento. Sa mga adlawng Sabado ug Domingo ug sa mga oras nga wala kamiy trabaho, gihimo namong lingaw ang pagpreparar sa maong “subersibong” magasin— subersibo tungod kay ang sulod niini dili man alang sa komersiyal nga kalibotan.

Mga kritisismo ang sulod niini, mga balak nga eksperimental, mga sugilanon nga walay sugilanon, mga balak nga inamaw, mga kuriskuris nga hinanggaw, mga gumalaysay nga walay buot ipasabot, ug uban pang sinipat nga mga sinulat. Matag upat ka bulan kadto mogawas ug, kon wala ko masayop, misustener kadto hangtod sa walo ka gula. Ma- afford ra sab kadto sa tanan tungod kay libre ra ang pagbaton niadtog kopya. Sold-out pirme kay ipanghatag ra man sa tinago-tago nga sama bag kartilya sa rebolusyon. Adunay kopya niini ang Cebuano Studies Center sa Unibersidad sa San Carlos kon interesado mo.

Ang publikasyon sa Budaya nakahatag nakog katagbawan nga maoy pagkuwang sa akong pag-alagad isip editor sa Bisaya. Adunay lingig ang Budaya nga makapahugyaw ug makalingaw sanglit wala man kiniy restriksiyon nga gipatuman. Sama kini sa musikang jazz nga nabuhi sa improbisasyon. Sa Budaya, ang arte maoy gipatigbabaw tungod kay wala man kiniy gitinguha nga “lipayon” nga magbabasa. Gani, mas gilalang kini isip insulto sa magbabasa. Usa kini ka sinalbahis nga mantalaan nga nagtukso sa lainlaing institusyon ug canon sa panulat. Apan naunsa ba nga mas gihugopan man hinuon kini sa mga hilig og literary arts nga sinampangkong.

Apan kay nahutdan na man sab mig puhunan si Editor Godin, nahunong sab ang Budaya isip banidad nga rebista.

Sa wala lang tuyoa, kining maong mga kasinatian maoy naginform sa akong katitikanong edukasyon sa Binisayang Katitikan.

II. Ang Editor

MAHINUNGDANONG aspeto sab sa publikasyon ang pagpili sa labing maayong editor. Ang editor mao ang taglawas sa publikasyon. Siya ang konsensiya sa publikasyon. Gikinahanglan nga ang mga magtatampo adunay reserbadong respeto sa editor. Ug sa samang higayon, ang editor adunay dili makuwestiyon nga integridad sa iyang posisyon. Bisan kinsa na man tingaling magsusulat, dili kita ganahan mosumiter sa usa ka antolohiya o magasin kansang editor wala makakuha sa atong respeto. Kay ang kalamposan sa patikanan, resulta sab kana sa mahinungdanong mga hukom sa editor nga iyang ipagawas sa matag karon ug unya. Ang sugilanon arte sa magsusugilanon, ang balak arte sa magbabalak. Apan ang magasin o rebista o antolohiya— arte sab kana sa editor.

Sa laktod nga pagkasulti, ang mga editor maoy mga unsung heroes sa atong literary culture. Apan kasagaran, antagonistiko ang atong paghulagway kanila. Subo kaayo ang batasan sa pipila ka magsusulat kansang mga sinulat nga gitampo sa usa ka tigi nga gikan sab nga gibalibaran o gisalindot sa editor unya nahimong mananaog sa gisalmotang tigi, makadungog dayon ta og “wa man ganahi ang editor niini” nga mora bag ang pagdaog sa tigi maoy balidasyon sa kasaypanan sa editor. Tinuod man sab gyod nga aduna poy duha ka klase sa editor: ang makamao ug dili makamao. Ug usab, tawo ra man sad kining editor ug may kahigayonan sab nga masipyat. Busa pasayloa intawon. Apan kontraryo niini, dili sab baya tanang mingdaog sa tigi ang maisip nga maanindot. Sa ako nang gikaingon, mao nay bagad gayod sa kapalaran sa usa ka editor. Anaa siya sulod sa usa ka sirkumstansiya nga mopakanaog og prerogatibo sa iyang buhat. Apan lagi, wala sab maangkon sa magsusulat ang nahipos nga kasinatian sa usa ka editor. Managlahi kini nga industriya bisan tuod adunay kalambigitan.

Ibutang ta pananglit nga dili gyod ta mosumiter sa editor ug dili gyod ta ganahan “hilabtan” sa laing tawo ang atong sinulat isip kabahin sa atong artistic freedom. Maayo sab kana. Apan unsa ba sad kahay lami sa usa ka sinuwat nga ikaw-ikaw ray nag-aprobar nga maayo? Hibaw-i nga sa kamaayo ni Ernest Hemingway sa panuwat og piksiyon, aduna siyay usa ka maayong editor nga si

Max Perkins. Hibaw-i nga wala untay “The Love Song of J. Alfred Prufrock” si T.S. Eliot kon kini wala pa watas-watasa ni Ezra

Pound.

Alang nako, lami kaayo sa akong buot kaniadto kon dawaton na sa editor ang akong sinulat og tariyahan nag petsa sa pagpatik. Isip usa ka struggling writer, dakong kalamposan nga aprobahan sa editor ang akong sinulat. It rocks my boat, baby! Kay alang nako, kanang mga editor wala na sila ibutang sa ilang posisyon tungod kay wala silay hangkag. Naay “something” niana nila nga wala sa magsusulat. Nakahinumdom ko sa kaagi ni Romulos Gerali Cabahug, ang banggiitang magsusulat sa Habagatang Sugbo, nga mosugot lang gani intawon siya nga mahimong tigtempla sa kape sa editor kay mahinungdanon kaniya nga makakat-on unsaon pagedit ang usa ka sinulat. Kay lahi ang kabansayan ug kahanas nga gibatnan sa usa ka editor tandi usa ka magsusulat. Ang magsusulat magpabuhagay man lang gyod kana ug usahay makataligama sa gagmayng mga detalye sa iyang sinulat nga ang editor lang gayod ang makabantay.

Ang editor makabasa og gatosan ka manuskrito matag semana gikan sa lainlaing magsusulat ug gikan sa lainlaing literary cultures. Busa dili nato masalindot ang ilang katakos. Ang usa ka mait-on nga editor, sa pagbasa pa lang sa unang tudling, nasayod nang daan kon maayo ba ang sinulat ug takos bang gastohan og kinabuhi sa kahoy aron himoong papel nga patikan sa maong sinulat. Ang editor nagabansay sa iyang kahanas matag adlaw kay kabahin kini sa iyang trabaho. Ang katuigan nga gipas-an sa editor, ang kasinatian paghashas sa sinulat... kining tanan usa ka kaalam nga dili nato makat-onan bisan diha sa sulod sa mga lawak-saringan.

Sa akong personal nga kasinatian, daghan na kaayong magsusulat ang moduol kanako kay magpaedit sa ilang mga sinulat alang sa patikon nilang libro. Daghan sab kaayo ang magpahimo og introduksiyon sa ilang mga libro. O kaha magpapagarpar sa hapin sa ilang libro. Ang uban akong gibalibaran kay dili ko gustong mamakak, ha-ha!

Daghan kaayong pasinati aron mamahimong magsusugilanon ug magbabalak. Apan wala pa kita makadungog og pasinati alang sa pagka editor. Kon rare species ang maayong mga magsusulat, on the verge of extinction na ang maayong mga editor.

III. Sige Magpatik Tag Basahon: Apan Alang sa Unsa ang Publikasyon?

MAHINUNGDANON kaayo sa buot mosulod niining industriya sa publikasyon ang pagtataw sa katuyoan nganong magtukod og publikasyon ug kinsa ang gitarget nga merkado.

Niining puntoha, ug alang sa atong kasayon, bahinon nato sa duha ka dagkong grupo ang pagpamatik:

Una, kon banidad ba ang rebista nga pagawson alang sa usa ka piho nga natad o kulto. Ikaduha, komersiyal ba nga publikasyon alang sa heneral nga magbabasa.

Kon kini dili matataw atol sa insepsiyon sa pagpatik, atong matag-an ang iyang kapakyasan. Ug ang resulta sa patikon nga basahon gitawag sa mga editor og na- chopsuey kay paslak lang kay paslak sa mga materyal nga walay klarong tumong asa dad-a ang pagpamugsay. Kay ang mga editor, isip tigpataliwala sa magbabasa, magbase man sa ilang mga editorial decision, diha sa katuyoan alang sa unsa ang ilang gieditan nga mantalaan o libro. Ang katuyoan sa pagpatik maoy liso ug anha patuyoka sa mga editor ang ilang mga lakang sa pagplano sa mga gula. Kon hanap ang katuyoan sa pagpamatik, hanap sab ang diskarte sa mga editor aron ikahatod ang mas maayong balasahon ngadto sa gitarget nga magbabasa.

Matag usa ka katuyoan sa pagpatik, adunay piho nga paagi alang niini. Sama nga ang matag potahe adunay mga paagi aron makab-ot ang gitinguha nga recipe.

Ang pagpatik alang sa komersiyal nga kalibotan, naglangkip kini sa aspeto— labing dako nga aspeto— ang patigayon. Ang working principle sa mga editor niini mao nga magpatik tag basahon nga mahalin. Wala man tingaliy publikador nga gustong maalkanse. Ang publikador mangita gayod sa pagbalik sa iyang puhunan apil na ang ganansiya. Magpadayon ang publikasyon tungod kay kini adunay misulod nga kinitaan. Kay kon walay kita, asa man siyag ipalit og papel, tinta, bayad sa mga magtatampo/magsusulat, gasto sa distribusyon, maintenance sa opisina, ug uban pang lohistika nga natural kaayo alang sa usa ka publication business. Niining maong han-ay, ang mga editor niini nagsandig sa panultihon nga “what sells, we publish”. Ang kalamposan sa magasin gisukod sa iyang kinitaan. Ang sulod sa magasin o basahon diniktahan sa mga puwersa sa merkado. (Sidenote: Apan akong ikalipay nga bisan tuod komersiyal nga mantalaan ang Bisaya, wala akoy namatikdan nga gamhanang kamot ibabaw sa talad sa editor. Gawasnon ang mga editor sa pagpagawas sa mga sinulat nga makita nila nga paliton usab sa mga magbabasa. Ug kini tingali ang hinungdan nganong hangtod karon milungtad sa ingon kadugay ang Bisaya.)

Apan sa pikas habig, kon ang larawon nga publikasyon alang sa banidad, kini wala mag-apas sa kinitaan. Ang importante lang niini mao ang pagpatik ug wala nay manigsusi hain ang halin. Kon ingon niini ang han-ay, kini nagsandig sa kaluoy sa iyang mga tigpaluyo, esponsor, mga grant sa pribado ug publikong mga ahensiya. Kay kini gipatik man lang gumikan sa banidad. Apan dili gihapon kini matawag nga gawasnon. Kay may mga interes man gihapon ang mga tigpaluyo niini. May mga prinsipyo man gihapon ang mga ahensiya nga maoy naghatag og kinabuhi sa publikasyon. Ug magkingking ang mga editor nga matandog ang balay sa hulmigas kay ang kinabuhi ug paglungtad sa publikasyon nga ilang gialagaran, nagsalig man niini.

Kon atong ipahiluna sa konteksto sa Bathalad-Mindanao, kansang panudlanan nagdepende lang sa hinabang sa iyang mga sakop alang sa paglungtad, natural sab kaayo nga kon magpatik silag mga sinulat o antolohiya, kasagaran kini magagikan ra usab sa iyang mga sakop o kaha gikan sa ilang mga tigi nga gipasiugdahan. Siyempre, lain sab kaayong hunahunaon nga si Tal Polano nga miamot og dako alang sa publikasyon dili nimo patikan sa iyang sinulat. Busa, maingon nato nga lahap kaayo nga representasyon sa teksto nga nagagikan sa Kamindanawan kon kini patikon man sa Bathalad sa ingon niini nga han-ay.

Sa ako nang gikahisgotan, kining tanan depende sa katuyoan nganong magpublikar.

IV. Ang Pagpamatik Sa Kabag-ohan

APAN ato usab nga namatikdan nga gumikan sa kausaban sa teknolohiya, nausab na gayod ang natad sa pagpamatik. Di lang gani sa pagpamatik og teksto apan sa halos tanang butang kay ang tanang tawo karon maniniyot na, tanan magbabalak na, tanan komentarista na. Sa wala pay COVID 19, kini ang unang pandemya nga milamay sa katilingbang digital.

Dakong hagit sa mga tradisyonal nga publikasyon ang digital publication. Kon inyong namatikdan, bisan ang dagko kaayong mga patikanan nga hugot na unta kaayong migamot sa merkado, naghinay-hinay og panera o kaha mibalhin sa ilang presensiya sa dagitwanang kun cyberspace ug gitalikdan ang tradisyonal nga paagi sa pagpamatik. Sa laing pagkasulti, karong panahona, nausab na gayod ang publication landscape ug na- democratized na ang publikasyon. Nanungha ang lainlaing plataporma sa pagpanulat ug ang tanan mahimo nang magsusulat sa kaugalingong kagustohan nga dili na mag-agad sa panempla sa usa ka editor o kaha ilawom sa pako sa dakong publishing company alang sa libro o mga mantalaan. Maayo kini kay nawala na ang border sa mga pahina. Maayo ni kay dili na mamonopoliya sa mga publishing company ang kinitaan. Apan tungod sab niini, nawad-an og kalidad ang mga sinulat kay bisan ang hilaw pagkasulat mahimo na mang iposte sa lainlaing plataporma sa dagitwanang.

Apan bisan sa kasayon sa digital nga pagpatik, mahibulong ka, dili sab baya tanan nagmalamposon. Bisan sa kalibotang digital, ang duwa dinhi panindotay lang gihapon sa sinulat. Sa baha sa mga teksto nga mogawas sa digital media matag adlaw, wala na kitay panahon nga mobasa pa sa mga tahop. Mangita ra gihapon ta sa atong kasaligan nga awtor, adto ra gihapon ta mosuskriber sa paborito natong blogger tungod sa rason nga kini maayo ug sakto ug husay.

Apan sa mas maayong panud-ong, dili hulga ang digital media alang sa usa ka maayo nga magsusulat. Hinunoa, mas makatabang kini kaniya aron pagpalapad sa iyang magbabasa. Ang dili niya maabot kaniadto sa tradisyonal nga mga baligyaanan sa mga libro, karon maabot na niya diha sa digital nga media. Ang tinuod nga hulga mao ang pagkonsumo sa gaan nga mga sinulat.

Kon kitay mobasa og sinulat, dili man mahinungdanon ba kinsa ang nagpatik— gipatik man kini sa dagkong publishing house o kaha independente kining gipatik o kaha sa gitawag og small presses. Ang importante sa magbabasa nga may makuha siya sa iyang gibasa.

Kon maayo ang atong mga sinulat, manungha ra man gyod nang mga magpapatik. Anaa ra man kana sila sa palibot ug nagpaabot lang hain sa mga sinulat ang takos nilang patikon. Kon wala kaayo tay mabasa nga sinulat nga Binisaya, basin dili pa gyod hinog kining atong mga sinulat nga takos pistahan sa mga magbabasa.

Ang nakita nakong problema dili man ang kakuwang sa mopatik nato. Kuwang lang gyod kita sa maayong mga magsusulat nga mahimong makausab sa atong katitikan, makahaw-as kanato gikan sa kalasangan sa haw-ang nga mga teksto.

Husto si Prof. German Gervacio sa iyang pakigpulong kagahapon. Magbansay pa kitag mas daghang magsusulat nga nagsapnay og bisyonaryong mga ideya niining nagakausab nga kalibotan. Edukahon sab nato ang mga magbabasa kay daghan sab kaayo ang dili maantigong mobasa o dili maantigong mopili og mga basahon. Matod pa ni Leonel Quillo, daghang sinulat apan gamay ra ang libro. Kahigalaan, ang maanindot nga sinerheya mao ang maayong magsusulat ug ang maayong magbabasa. Dinhi niining misteryosong dayalogo mahingpit ang matahom nga pakighilawas sa teksto. Ang libro, bisan unsa pa kini kamaayo, magpabiling usa ka hilomon nga lawak kon walay mga kamot nga mopakli ug walay mga panghunahuna nga gitay-og. Ug mahimo lang kining langas kon ukbon sa matinud-anong magbabasa, badlisan, tak-opan na man nga maghinuktok, ablihan na usab, labing maayo ilambos sa talad duyog sa panakla ug pangumo sa magbabasa sa akto sa iyang pagkabungkag isip tawo. Niining yugtoa, ang pinatik nga teksto dili na patay nga teksto lamang diha sa bugnawng mga pahina kondili usa na ka buhing entidad nga nakabaton og kaugatan diha sa kasaysayan sa sibilisasyon.

Sa kinupsan, ang katitikan wala man kini sa kadaghan sa mga teksto nga atong patikon. Anaa kini sa kalidad sa teksto nga takos nato hatagan sa atong panahon.

Daghang salamat sa inyong pagpaminaw.

Omar Khalid Enero 18, 2022 (KATAPOSAN)

UNSA, Nay?” “Tua na ang imong amigong siaw ug guwatsinanggo.” “Unsang hitaboa? Nag-estoryahay pa gani mi ganihang buntang.”

“Nasud-ipan sa paghigop sa sabaw. Mituay ang liog.” “Kaluoy sab ni Noy Anoy.”

“Mao ra sab ang iyang kinutoban. Iampo na lang ang iyang kalag.”

Kini god si Noy Anoy mitipon nas pagpuyo sa iyang pagumangkong si Noy Ciano kay naunsa ba sab si Nang Tonya nga gibiyaan man hinuon ang iyang bana dihang nagkasakit na. Gikuha ni Nong Ciano si Noy Anoy. Gisilbihan ang uyoan kay kini man usab ang nagpadako niya.

Ug nagtugon si Noy Anoy nga di gyod pahibaw-on si Nang Tonya kon ugaling mamatay siya. Kalag-kalagon ko gayod kamo kon di ninyo tumanon kining akong gipahimangno, bahad ni Noy Anoy sa buhi pa. Ambot ba nganong dako man ang kahiubos ug kasilo ni Noy Anoy sa iyang asawa. Sweet man unta ni sila apan kalit man lang nabungkag ang ilang pagminahalay dihang silbihanan na hinuon si Noy Anoy.

Arang kasiaw ug kakomedyante niining Noy Anoy sa buhi pa. Tistisan kaayo. Hinungogon kaayo. Malingaw, malisang, ug mahadlok gyod kas iyang pangomedya. Daghang mahimuot sa iyang mga pasiaw apan daghan usab ang masuko sa iyang mga binuang nga pangomedya.

Siya ang bida kon magkatapok kaming kabatan-onan. Di gyod magpalupig sa mga boladas. Kanunayng isugilon niya namo kon unsa siya ka- playboy kaniadto. Ambot kon tumutumo lang ang iyang gipangyawyaw. Kay matod sa akong uyoan nga si Tay Tias nga iningon man gani sa iyang Nanay Anday ang naasawa niyang si Nang Tonya. Basta, makabuhi lagig patay kon siya na ang mobida pag-estorya sa pundok. Amo na siyang ingnon nga sa napulo niya ka sulti, onse na ang among tuohan. Mongisi lang siya, dayong litik sa iyang mga tudlo. Hinuon, malingaw usab kami sa iyang mga bolatik.

Maong wa pa gani motugdang sa yuta ang laway nga milagpot sa baba ni Nay Trodes, kay pangag na lagi, mikalipos na akog kanaog sa hagdan aron moduaw sa haya ni Noy Anoy.

Uy, naunsa bang… wa man magpiyong ang tuo niyang mata. May nagpahiping yuhom sa iyang mga ngabil. Gipatong sa dughan ang wala niyang kamot apan nagkuot sa bolsa sa iyang karsones ang tuo niyang kamot. Guwatsinanggo gyod kini si Noy Anoy.

Akong gihilam-osan ang akong nawong kay basig nakalitan lang ko sa akong nakita. Apan pagbuwahat nako, nagngisi nas Noy Anoy. Ha! Susmaryosep! Ang wala na usab niyang mata ang gipiyong. Ang wala na usab niyang kamot ang nagkuot sa bolsa sa karsones ug gipatong sa dughan ang tuo niyang kamot. Uy, hala! Nanglimbawot ang akong balhibo sa tingkoy. Kadaganon-dili ko. Apan nangisog lang gyod ko.

“Ayawg pangomedya, Noy Anoy, kay basig kuyapan ko.” Miuyog ang iyang lawas nga nagbuwanoy sa banig nga rumblon. Gipatong na ang duha ka kamot sa iyang dughan. Ug gipiyong na ang duha niya ka mata. Wala na usab ang siaw niyang ngisi. Gihuwasan ko sa akong kakuyaw. Ikaw kuno ang makasaksi og ingon adto? Hapit na gyod unta ako mokaratil og dagan.

Milingkod na ako sa silya dihang nangabot ang iyang mga paryente. Ug kalit may nanguhit sa akong kiting. Hapit ako mahulog sa akong gilingkoran. “Hoy, kabayong pak-an!

Santos nga karaan! Husto na intawon, Noy Anoy.” Nakugang ang tanan diha sa sala nga gihayaan ni Noy Anoy.

Mingisi na usab ang nawong ni Noy Anoy dihang akong gipasiplatan. Namarog na pod ang mga balhibo sa akong tingkoy. Nanguros ako ug gipiyong ko ang akong mga mata. Pagbuwahat nako, wala na magngisi si Noy Anoy.

Maoy pag-abot ni Nong Ciano gikan sa kilid sa ilang balay nga nag-apong sa paghimo sa lungon.

“Unsa bang orasa ang lubong, Nong?”

“Mogikan ta human sa paniudto ugma.”

“Andam na ang gitugon ni Noy Anoy?”

“Gipalitan nag baterya ang radio cassette ug giandam na ang mga tape recorded song nga ipatugtog.”

“Naunsa ba sab nis Noy Anoy nga gusto mag tugtog nga pasingot.”

“Wa tay mahimo. Mao may iyang gusto. Lisod mag supakon.”

“Di ba madalag hangyoon siya?”

“Unsaon nga mao may tugon. Gusto niya nga dasig ang tugtog. Dili siya anang sentimental. Basig kalag-kalagon pa ta niya kon di nato tumanon.”

Mikuyog ko kang Nong Ciano nga mibalik ngadtos nagpanday sa lungon. Nagkapuliki ang mga panday. Nag-apas nga mahumag dali kay pinturahan pa ra ba kini.

Ug kalit nga miigpot si Tiboy nga nagsepilya kay may mikuhit sa iyang lisik. “Ayawg samok, Bay.” Gidagpi niya si Buknoy nga dihas iyang tapad.

“Wa ko manghilabot nimo, uy!”

“Kinsa man diay?”

“Wa nay lain, kadtong naghigda.”

Mibalhin ko ngadtos naghimog likong sa bulak. Kalit lang namalikas si Nang Tolya kay gihilam ang iyang bugan. Nasaghiran ra ba kuno ang guwardiya sa puwerta. Miagikik ang iyang mga kauban. “Sus, gyod nis Noy Anoy, wala pa gihapon mawala ang iyang kapilyo.” Mitimang si Nang Sabel.

Mikatawa kong mibiya sa pundok. Ug miadto kos nagluto sa hikay. Nag-ihaw mag baboy. Kalit nadusmo ug hapit matuslob sa kawa ang nawong ni Noy Maning kay gikuhit man ang iyang sampot samtang nagkaraw sa iyang giluto. Suod nga managhigala ang duha. Gani, magpalabwanay man kini sila sa ilang mga bolatik. “Ayawg samok-samok diha,

Bay, kay basig mayabo kining giluto, wa na unyay masimasima ang nag-asikaso sa imong lubong,” alam-alam ni Noy Maning.

Magtinabangay gayod kining mga sakop sa dayong. Di magpaagda sa mga lihokon. Gisunod lamang kining batasana sa mga katigulangan. Ilubong ang minatay nga may seremonyas. Tungod kay di na man moagi sa simbahan sa parokya, giimbitar na lang ang pari nga ipahigayon ang misa sa balay ni Nong Ciano. Misugot ang pari kay gidoble man ang aransel. Naukdog ang pari sa pagkakita sa lungon nga pink ang pintura. Seguro, mao pa lang siya makakitag lungon nga gipinturahag pink. Unsaon nga mao may tugon sa minatay. May naghunghongay nganong pink ang pintura sa lungon. Daghan ang nanambong sa house mass nga gipahinungod alang sa kalag ni Noy Anoy.

May pagka weirdo gyod kinis Noy Anoy. Giitlib ko na lang ang akong wait ug gipugngan ang akong pag-agik-ik. Tiaw bay pink ang pintura sa iyang lungon. Morag flyover sa MMDA panahon ni Bayani Fernando. Ug gitugon usab niya nga ang salog sa ilang balay himoong lungon. Pagkabug-at niini. Tugas god ang salog sa ilang balay.

Gituman ang tanang gitugon ni Noy Anoy. Nahadlok man god si Nong Ciano nga mobalik unya ang kalag ni Noy Anoy aron sukmatan siya.

Siaw si Noy Anoy. Ang iyang kasiaw nagpabilin bisan sa iyang kamatayon…

Magping-it gyod sa kabug-at ang magpas-an sa lungon. Dayongan ra ba kinis upat ka tawo. Butangan og kahoy nga dos por dos ang kilid sa lungon. Magtapad ang duha ka tawo sa unahan nga magpas-an, ingon man sab duha ka tawo ang magpas-an sa ulahi nga bahin. Magpuli-puli sa pagpasan. Kinahanglan nga tupong ang height sa magpas-an aron parehong di mabug-atan.

Layo ang sementeryo publiko nga tua mahimutang sa Barangay Lungsodaan nga maoy lubngan ni Noy Anoy.

Gusto niya nga ilubong siya tapad sa lubnganan sa iyang mga ginikanan. Lisod kaayo ang agianan labi na dihas Abakhan nga sakop sa Barangay Marcelo. Tungason nga batoon ang dalan hangtod ngadtos Bawangan nga tugbongon na usab ang dalan. Subidahon gayod ang dalan apan kini ra maoy laktod nga agianan.

Dunay laing agianan nga moagi sa Barangay Abad Santos apan layo kaayo kay molatas pa man gani og kamuthan. Molabay pas Barangay San Rafael ug Barangay Valaga una pa moabot sa Lungsodaan Public Cemetery.

May sayon nga agianan kay medyo nahulma nang kalsada ang dalan apan sobrang layoa ang baktasonon. Molabay pas Barangay Concepcion, Minol, Cawayanan, Poblacion 1, Aguipo, San Roque, San Rafael ug Valaga una pa moabot sa Lungsodaan Public Cemetery. Abtan sa kagabhion ang maglubong sa minatay kon adto agi. Tiaw ba gayod!

Adunay nagsugyot nga isakay na lang sa pump boat ang minatay. Sayon ug duol ra man unta pod kay molipot lang ang pump boat sa Naasog Point ug mosapidpid na lang ngadtos dunggoanan sa Barangay Lungsodaan. Ug pas-anon na lang ang lungon paingon sa sementeryo. Duol na lang unta kini. Apan wa mosugot si Nong Ciano kay nahitabo na nga may minatay nga gisakay sa pump boat apan nalunod kini bisan linaw ang panahon. Kalit lang mingkusog ang mga balod. Nakulob ang pump boat. Mounlod na unta ang lungon kon wa pa madali. Gitabangan pagsalom ang lungon sa minatay ug giganoy paingon sa baybayon. Nagkapuliki hinuon ang hingtungdan kay giilisan pa man ang minatay. Misamot hinuog kalangan ang paglubong. Maong mitagam na nga isakay ang minatay sa pump boat sukad niadtong hitaboa.

Sa pagsumada, adto gayod agi ang paglubong ni Noy Anoy sa Abakhan ug Bawangan.

Paghuman gayod sa paniudto, minggikan ang mga manglubongay. Didto iagi ang lungon sa bentana ug misuong sa lungon ang kaparyentehan. Ug dungan niini, mikagay ang gipusang baso ug panaksan. Ambot ba usab nganong mosuong man sa lungon ug magpusa mag baso ug panaksan? Kaniadto pa man kuno kining gisunod sa katigulangan.

Gipatugtog na ang “Hotel California” dihang migikan na ang minatay. Daghan ang mingkuyog sa lubong kay mga membro man kini sa dayong. Gisunod pagpatugtog ang “Limbo Rock”. Giandam na daan ang mosunod nga ipatugtog: “Black is Black”, “Pretty Woman”, Nosi Balasi”, “Botchekek”, ug uban pa.

Lahig awra ang lubong ni Noy Anoy. Way nawong nga nagsubo sa mingkuyog sa lubong. Kinsa bay magsubo nga dasig man ang tugtog. Bisag nagkadusingot na kaming nagpas-an sa lungon tungod sa naglagiting nga kainit sa Adlaw, nahupay ra kinis kaalegre ug kagahob.

Sa tunga-tunga na namong tungas sa Abakhan, kalit lang nga napandol ang akong tapad nga nagpas-an sa ulahing bahin sa lungon. Misamot ang kabug-at. Nasarasay kaming upat nga hapit mabuhii ug mabusdak ang lungon. Hesus! Hesus! Maayo gani kay daling nasagakay ang lungon, ug wa ra kini mabusdak. Mingpadayon kami sa paglakaw kay di pa man kuno puydeng ipahulay ang lungon. Giagwanta ko na lang ang napaksing abaga. Hapdos kaayo. Dihang wa ko na maagwanta, nagpapuli ko. Gisapwang dayon ang pas-anan kay dili kuno maayo nga ipahulay ang lungon nga ibutang sa yuta. Gipulihan ming upat nga parehong nagsangkiig sa kasakit sa abaga nga among nahiagoman.

Nagsugod nang padayugdog padulong sa ubos kay tugbongon naman dapit sa Bawangan. May gagmayng mga bato sa dalan dinhing dapita. Kuyaw kaayog madakin-as. Sus, naunsa bang kalit mang nadalhog si Tonyo nga nagpas-an dapit sa unahan. Natumba siya. Na- out balance. Nabuhian ang gipas-ang lungon. Milikay usab ang iyang mga kauban kay basin hinuog madat-ogan sa lungon. Way nakapugong sa lungon nga kusog kaayong midailos paingon sa ubos.

Bisag nanghugyaw sa kalisang ang kababayen-an, nagsige pa gihapog tugtog ang radio cassette sa “Botchekek”. Naggukdanay ang kalalakin-an pag-agpas sa lungon ni Noy Anoy. Didto na kini maapsi sa patag nga porsiyon ug naumod ang unahang bahin sa lungon.

“Pordiyosanto! Santos nga Dagko ug Santos nga Gagmay! Tabang intawon mo! Naunsa ba kining hitaboa! Pasayloa mi, Noy Anoy! Wa gyod ni tuyoa! Dakong disgrasya!” Nagharokharok si Nong Ciano nga naglitaniya. Nangluspad ang dagway sa tanan. Miuyog ra ba ang lungon.

Daling gibuwanit ang pas-anan sa upat ka bus-ok ug kusgang mga lalaki. Mingpadayon sa paglakaw paingon ngadtos karsada lahos na paingon sa sementeryo. Nagtinanaway ang nanguyog sa lubong nga puno sa pangutana ang ilang mga mata sa daklit nga panghitabo. Walay usang nagdahom nga mao kadtoy dangatan. Gipatugtog ang

“Born Free” segun sa request ni Noy Anoy kon duol na ang sementeryo.

Sa pag-abot sa sementeryo, gipahilunag maayo ang lungon duol sa gikubkoban nga mao nay permanenteng lubnganan. Giablihan ang lungon alang sa kataposang panamilit. Susmaryosep! Nanampiling man si Noy Anoy. Ang tuo niyang kamot nagsapwang sa iyang suwang. Naglinuratay ang mga mata sa mingkuyog sa lubong. Nagpinangutanahay ang ilang mga tinan-awan sa usag usa. Nag-alam-alam si Nong Ciano sa iyang uyoan. Dungan nga gipatugtog ang “Wonderful Tonight” nga maoy kataposan niyang request nga kanta. Naganam-anam og kahun-ag ang dagway ni Noy Anoy.

Human sa pagpanamilitay, takoban na unta ang lungon kay ilusong na kini sa lubnganan. Apan kalit nga midungaw si Nang Tonya. Way nakamatikod nga mikuyog diay siya. Nagpandong man god siyag itom ug natabonan ang iyang nawong maong way nakadiparal niya. May nagpahibalo diay niya nga namatay na si Noy Anoy. Kusog siyang midanguyngoy. Mibakho sa tumang kaguol. Miuyog ang iyang abaga ug tibuok kalawasan.

Way pugong-pugong sa iyang tingog. “Pasayloa ko, Noy! Pasayloa intawon ko, Anoy! Wa man god ka mamati kanako. Di man unta ikaw maingon niini. Giingnan ko ikaw nga moadto tas doktor dihang nagkasakit ka na. Hugot kang midumili. Ngano bang mitalaw ka man gayod!” Hugot nga migunit si Nang Tonya sa lungon.

Nagpahumoy-humoy lamang si Noy Anoy sulod sa lungon. Way reaksiyon. Wa magpakabana sa gisulti ni Nang Tonya. Labon kay nagpasiaw siya sa didto pa sa Tambo.

Nalangan ang paglubong kang Noy Anoy. Hapit na mokilumkilom. Daghan nang nanggimulo. Nagreklamo. Nagbagutbot nganong karon pa siya motumaw nga patay na si Noy Anoy. Misinggit na pod si Nang Tonya. “Ayaw ko biyai, Noy! Mokuyog ko nimo. Mag-uban ta. Di man unta ta magkabulag kon mituo ka pa kanako nga moadto tas doktor dihang nagkasakit ka. Di man unta ka pugsong ipatuli, Noy!”

Kalit nahilom ang tanan. Makabungog nga kahilom. Nanap-ong mis among mga baba kay basig naay tig-ik nga makaipsot. (KATAPOSAN)

Nagsugod nang padayugdog padulong sa ubos kay tugbongon naman dapit sa Bawangan.