BISAN ANG MGA KANO WALA PA MAKAPABUTO SA ILANG MGA ARMAS
Nganong Mi-surrender Lang Dayon ang Sugbo Pagabot sa mga Amerikano sa Lalawigan Kaniadtong 1899?
SA DIHANG mipakita ang barkong iggugubat sa mga Amerikano, ang Petrel, sa kadagatan tali sa Isla sa Maktan ug sa dakong yuta sa Sugbo sa sayong mga takna sa Pebrero 21, 1899, ang dagtom nga anino sa okupasyon sa mga Kano sa lalawigan sa Sugbo gihimo nang kauban sa mga sumsoman ug sa mga painit sa mga mulupyo sa lalawigan. Bisan ang mga kargador maghisgot niini samtang mamahawg puso ug dinugoan sa mga kan- anan duol sa pantalan. Hangtod ang mga lab- asera mosalingay ug hisgot niini kanang may motan- aw na sa ilang lab- as nga isda nga ilang isuroy sa kadalanan.
Sahi sa kanunayng mahitabo, ang mga hungihong una pang miabot sa Sugbo kay sa barkong gihisgotan. Ang hungihong kusog nga mikalat, gidala sa huros sa Amihan ug sa taobon ug hunason sa dagat ug kugihang mikab- ot bisan sa hilit nga mga dapit sa lalawigan. Ang mga hungihong usab, bisan wala pay tatawng dagway, nakapahimugso na sa langas nga kakulba, sa dili- mabadlong- nga- mga- kabalaka, sa nagtubo nga kalisang ug sa makalibog nga kahinam- ugkahingawa.
Kay sa wala pa mopakita ang Petrel sa Sugbo, may mga tilimad- on nang namatikdan ang yanong mga mulupyo bahin sa umaabot nga kagubot sa lalawigan.
Pananglitan, sayo nianang bulana, Pebrero 1899, aduna nay gipaskin sa kalungsoran nga pahibalo bahin sa makapahingawang awhag ni Heneral Emilio Aguinaldo didto sa kaulohan nga ang mga lungsoranon kinahanglang mangandam na alang sa gubat batok sa mga Amerikano.
ANG Petrel misulod duol sa mga dunggoanan sa Sugbo sa may 11: 00 ang takna sa kabuntagon. Walay mibabag o mibadlong o misulay pagpahunong niini. Ang barkong iggugubat maharongong nagpaantaw sa Kota San Pedro sa gilay- on nga may mga 400 ka yarda lamang. Niining maong gilay- on, ang makina sa Petrel mihunong pagngulob. Unya ang angkla niini mitimpasaw dayon ngadto sa nagmalinawon nga dagat.
Ang Petrel maoy labing gamay nga barkong iggugubat
sa squadron ni Commodore George Dewey sa Estados Unidos nga mipakita dinhi sa Pilipinas. Sumala sa mga impormasyong nahipos, ang Petrel may 892 ka mga tonelada lamang apan kini beterano sa ngilngig nga gubat sa Manila Bay diin ang garbosong mga barkong iggugubat sa Espanya ubos sa kamandoan sa aroganteng si Rear Admiral Patricio Montojo y Pasaron nangalundag tapos bungkaga ug pulpoga sa makalilisang nga bombardiyo sa dagkong mga kanyon sa squadron ni Commodore Dewey.
Apan nianang buntag sa Pebrero 21, 1899, ang dagkong mga kanyon sa Petrel nagpabiling mahilomon. Walay kisaw ang palibot. Walay balita bisan unsa. Apan bisan nagmahilomon ang Petrel, ang bantang niini nagpabiling mahulgaon.
Unya pagkasunod adlaw, ang yanong mga Sugboanon kalit lang nahikugang sa dihang ang mga kanyon sa barkong nagmahulgaon mikalit lang ug singhag. Nahaigking ang kalikopan….
Nahibaw- an nga ang pag- ambangol sa mga kanyon sa Petrel nahitabo aron lang pagtimaan sa adlawng natawhan ni George Washington, ang amahan sa nasod nga Amerikanhon, ug pagsaludar usab sa bandila sa mga Kano nga giisa didto sa Kota San Pedro sa dihang ang kadagkoan sa lalawigan mi- surrender sa Sugbo ngadto sa mga Amerikano “ubos sa kusganong protesta.”
Ang Dakong Hagit
NGANONG mi- surrender man ang kagamhanan sa
Sugbo ngadto sa mga Amerikano bisan sila wala pa gani makapabuto ang mga Kano sa ilang mga armas? Wala ba diay puwersa ang Sugbo nga nanalipod niini batok sa mga langyaw? Diin na man diay ang mga rebulosyonaryong Sugboanon nga maisogong nakig- away sa mga Katsila dili pa dugay?
Ang wa hibaw- i sa kadaghanan, ilabi na sa kalungsoran ug sa hilit- hilit nga mga dapit, nga sa dihang mipakita ang Petrel sa kadagatan sa Sugbo, ang kagamhanan sa lalawigan mipundok na sa iyang mga tawo sa nagkalainlaing mga lokasyon sa siyudad. Ang tanan mahinamong nagpaabot sa mando nga ipakanaog sa kadagkoan sa kagamhanan sa lalawigan nga niadtong panahona nagkatigom aron hisgotan ug tukion ang ilang labing maayong buhaton atubangan niadtong dakong hagit nga miabot nga nagdala sa dagway sa usa ka barkong iggugubat nga may dagkong mga kanyon.
Ang ubang mga molupyo sa siyudad, ilabi na ang mga tigulang, kababayen- an ug kabataan, nangandam nang daan alang sa ilang daling pagbakwet. Gani ang ilang mga baruto wa man una pangisdai. Ug ang mga kabaw usab diha lang una itugway sa duol nga kalibonan aron mabira dayon kon kinahanglanon na.
May uban usab nga nagsuroy- suroy lang duol sa Kota San Pedro kay may nadungog kuno silang mga hungihong nga ang gubat pagdepensa sa siyudad gikan sa bag- ong nangabot nga mga Amerikano sugdan na dili madugay.
Kahinumdoman nga niining panahona, 1899, ang Sugbo ubos na sa pagdumala sa mga Sugboanon mismo ug dili na ubos sa abusadong mga Katsila. Sa ulahing bulan sa 1898, nianang Disyembre 29, ang pangagamhanan sa mga Katsila sa lalawigan sa Sugbo nga ilang gibilin kang
Don Pablo Mejia una pa sila manglayas, gibalhin na ngadto kang Heneral Luis Flores, ang labing taas ug ranggo sa kasundalohang rebolusyonaryo ( revolutionary army) sa Sugbo.
Ang seremonyas pagbalhin sa pangagamhanan gikan kang Don Pablo Mejia ngadto kang Heneral Luis Flores, maoy usa sa labing halandomong seremonyas sa lalawigan ug kini gihimamat sa mga Sugboanon sa dakong kalipay. Sa samang adlaw, Disyembre 29, 1898, ang Republika sa Pilipinas sa Sugbo ligdong nga gipahibalo ug gipakanap sa tibuok lalawigan. Duha ka adlaw human molabay tapos ipahibalo ang pagkahimugso sa Republika sa Pilipinas sa Sugbo, ang bag- ong pangagamhan sa lalawigan ( provincial government) ubos ni Heneral Luis Flores ( nailhan usab sa iyang nom de guerre nga Heneral “Unos”) gipahiluna ug ang kadagkoan niini nanumpa sa ilang katungdanan.
Gikan sa Disyembre 29, 1898, hangtod sa Pebrero 22, 1899, ang Republika sa Filipinas mao ang kagamhanang giila sa Sugbo. Sa unang higayon, usa ka Filipino, si Heneral Luis Flores, mao ang milingkod sa Casa Gobierno ( gitawag usab ug Casa Real) nga nag- atubang sa Plaza Maria Cristina ( karon Plaza Independencia na) isip pangulo sa kagamhanan sa lalawigan.
Ang Kadagkoan sa Konseho sa Lalawigan
ANG kadagkoan sa Konseho sa Lalawigan ( provincial council) nga giinawgurahan nianang Disyembre 31, 1898 mao kining mosunod: Heneral Luis Flores, presidente ( presidente ang gihatag nga titulo sa labing taas nga opisyal sa lalawigan); Don Julio Llorente, bise presidente; Heneral Arcadio Maxilom, konsehal sa kapolisan ( councilor of police); Don Mariano Veloso, konsehal sa panalapi; Don Segundo Singson, konsehal sa hustisya; ug Don Leoncio Alburo, sekretaryo sa lalawigan.
Ang kagamhanan sa lalawigan ubos ni Heneral Luis Flores maoy usa ka kowalisyon. Ang hugpong gilakipan sa mga ilustrados, sa mga moderates nga gustog malinawon ug mauswagong katilingban, sa mga militante ug mga sundalo gayod sa rebolusyon, ug sa mga tawong nangandoy ug kagawasan ug dili gustog bag- ong mga agalon. Tinuod gayod nga makapasubo kaayong hunahunaon ang kalakbit sa maong kagamhanan.
Sa pangagamhanan sa lalawigan, daling himatikdan ang mga bingkilbingkil ug mga maniobra sa mga tawong naghupot ug tag- as nga katungdanan. Kini morag dili kalikayan gumikan sa ilang lainlaing kasinatian ug naandang pagsabot sa mga hitabo, loyalty ug panan- aw nga politikal. Tungod niini, nahimong tandogon kaayo ang liderato ug kahimtang nga politikal sa lalawigan.
Gawas kang Heneral Flores ug Heneral Maxilom nga tinuod gayod nga mga rebolusyonaryo, ang ubang mga membro sa konseho sa lalawigan mga ilustrado ug mga moderate.
Dili lig- on ang kagamhanan ug kahimtang nga politikal sa lalawigan sa Sugbo pag- abot sa mga Amerikano sakay sa barkong iggugubat nga nagbansiwag sa iyang mga kanyon.
Ang Mensahe sa Komandante sa Petrel Ngadto sa Kadagkoan sa Sugbo
SI John N. Sidebottom, ang kunsollokal sa Britanya ug Estados Unidos sa Sugbo ug ahente usab sa Smith Bell & Company nga nagnegosyo na sa Sugbo sa maong panahon, mao ang unang misaka sa Petrel. Gikuyogan si Sidebottom sa British nga kapitan sa barkong Pigmy nga diha usab sa pantalan sa Sugbo niadtong panahona. Si Sidebottom nakigsulti sa komandante sa Petrel, si Kapitan Charles C. Cornwell.
Nianang alas 3: 00 sa kahaponon sa samang adlaw, Pebrero 21, 1899, si Sidebottom nakigkita sa kadagkoan sa kagamhanan sa Sugbo dala ang mensahe gikan sa
Kining maong gubat lakbit lang. Apan bisan pa sa iyang kalakbit, ang mabangis nga mga kuko niini mihikap sa tibuok lalawigan ug sa tanang Sugboanon ug hangtod sa kasaysayan mismo ug nagbilin og laksot nga mga samad ug mga lama sa diwa ug kalag sa mga mulupyo, sa ilang mga damgo ug mga pangandoy nga mabuhing libre ug malinawon, sa ilang pagsalig sa kaugalingon, sa ilang pagtan-aw sa ilang mga lider, sa ilang pagsabot sa mga institusyong naglihok sa katilingban.
komandante sa Petrel. Ang mensahe gihubad ngadto sa Kinatsila aron hisabtan sa mga Sugboanon nga niadtong panahona dili pa sinati sa pinulongang Iningles.
Ang mensahe sa komandante sa Petrel tataw nga masulat lamang sa usa ka tawong nasayod sa iyang kusog ug misalig sa kalig- on sa puwersa nga nagpaluyo kaniya. Usa ka bahin sa sulat nag- ingon:
Within 34 hours after receiving this letter, the Provinvial Council of Cebu must surrender to the United States. If the Cebu government chooses not to surrender or hesitates to do so, the commander of the Petrel will be forced to begin bombarding the city in order to impose an American administration on Cebu City.
Gipahibalo usab ni Sidebottom ang kadagkoan sa lalawigan nga si Komandante Cornwell gustong makigkomperensiya kanila sulod sa Petrel. Ug nianang adlawa dayon, sa may 4: 00 ang takna sa kahaponon, ang delegasyon sa Sugbo misaka sa Petrel ug nakigkita kang Komandante Cornwell. Ang mga sakop sa delegasyon mao sila si Don Julio Llorente, Don Pablo Mejia, Don Juan Climaco, Don Segundo Singson, ug sahi sa naandan, miapilapil usab ang mga pari nga sila si Prayle Pablo Singson ug Prayle Juan Gorordo.
SULOD sa Petrel, pagsugod sa tigom, ang delegasyon sa Sugbo gihatagan ni Komandante Cornwell ug kopya sa proklamasyon ni Presidente McKinley sa Estados Unidos nga penetsahan og Disyembre 28, 1898. Kini naghisgot sa Treaty of Paris diin gitugyan sa Espanya ang Pilipinas ngadto sa Estados Unidos. Niining maong transaksiyon, kawhaan ka milyong dolyar ( US$ 20 million) ang gibayad sa Estados Unidos ngadto sa Espanya.
Giprangkahan ni Don Pablo Mejia si Komandante Cornwell nga ang Sugbo ubos sa Republika sa Pilipinas ug ang mga Sugboanon andam pagpanalipod sa integridad sa Republika. Apan ang komandante wala mohatag ug gibug- aton sa gipahayag ni Don Pablo Mejia. Aduna nay tahong nadawat ang komandante nga ang Sugbo may mga 100 ka riple lamang, busa maglisod gayod kini pagpasiugda og tinud- anayng resistance kon mangahas man gani kini pagsukol sa mga Amerikano.
Gipasabot ni Komandante Cornwell ang delegasyon nga dili sila angayng mabalaka sa ila unyang pag- surrender kay sila magpadayon man gihapon pagpadagan sa kagamhanang lokal— apan ubos na sa iyang supervision. Mipuno si Cornwell nga ang Sugbo, sa iyang tan- aw, nagkinahanglan sa proteksiyon sa mga Amerikano gikan langyawng mga puwersa nga gustong mopahimulos sa kahaw- ang nga politikal nga daling himatikdan diha sa lalawigan tapos ang dinaliang pagbiya sa mga Katsila sa Sugbo. May pagkatinuod ang gisulti ni Komandante Cornwell kay niadtong panahona diha sa pantalan sa Sugbo ang Kaiserin Augusta, usa ka dakong barko sa Alemanya, ang Higosamashu, usa ka barko sa Hapon, ug ang Pigmy, usa ka gunboat sa Britanya.
Debate sa Kadagkoan sa Sugbo
HUMAN sa komperensiya sulod sa Petrel, ang kadagkoan sa Sugbo nagtigom na usab sa Casa Gobierno aron hisgotan ug tukion ang ilang labing maayong buhaton atubangan niadtong dakong hagit nga nagkinahanglan og dinaliang solusyon. Ang taknaan nagpadayon pagpitik sa mga gutling ug kinahanglang makahukom dayon sila niadtong adlawa kay kondili ang mga kanyon sa Petrel dili magpanuko pagkanyonaso sa Sugbo pagkasunod adlaw.
Ang init nga panagsukliay og mga hunahuna nagsugod. Nabahin sa duha ka grupo ang kadagkoan sa Sugbo. Ang usa ka grupo maisogong miinsister sa pagsukol ug paglusad og resistance batok sa mga Kano, samtang ang laing grupo, nga dili gustog away ug nasayod sa kahuyang sa ilang panalipod batok sa superior nga mga armas sa bag- ong nangabot nga mga langyaw, mipabor sa malinawong pagsurrender.
Kadaghanan sa nanambong nagkauyon nga ang mga Amerikano kinahanglang suklan, apan wala lang sila magkauyon sa panahon, sa mga paagi sa pagsukol ug sa mga dapit nga angay himoan sa pakig- away.
Ang grupo nga mipabor sa malinawong pagsurrender ( kay alang kanila ang pagsukol walay kapuslanan ug moresulta lang unya sa pagkagun- ob sa dakbayan ug sa kadako sa magasto sa maong kalihokan), gipaluyohan sa mga hamtong, sa mga sapian ug sa mga residente sa siyudad nga naanad sa luho ug hamugawayng pagpuyo. Kining maong grupo naglakip nila ni Prayle Pablo Singson, Prayle Pedro Julia, Prayle Toribio Padilla, Prayle Juan Gorordo, Don Julio Llorente, Don Pablo Mejia, Don Pedro Cui ug Don Segundo Singson. Ang punto sa mga argumento ning maong grupo mahimong sumadahon lang ning mosunod: “Aron kalikayan ang way kapuslanang pagbaha sa dugo, ang Sugbo i- surrender na lang ‘ ubos sa kusganong protesta’”.
Sa laing bahin, ang grupo nga miinsister sa pagsukol ug paglusad ug pakigbisog batok sa mga Kano, mao ang grupo sa mga batan- ong lider nga minghangat pagpakig- away sa mga Katsila sa panggubatan. Kining maong grupo maoy grupong militante gayod ug kadaghanan kanila taga bukid o mga tawong naanad sa pakig- away ug pagtago- tago sa bukid. Wala sila molalis sa obserbasyon nga ang mga Amerikano may superior nga mga armas ug dili mapugngan sa ilang pagtakas. Busa misugyot sila sa pagsunog sa siyudad sa dili pa motakas ang mga Kano silbing pasiuna sa armadong pakigbisog sa mga Sugboanon. Ang mga sakop ning maong militanteng grupo nga naglakip kang Don Juan Climaco ug Quintin Tabal maoy mga tawo sa usa sa mga tinuod gayod nga komander nga militar sa Sugbo, si Heneral Arcadio Maxilom, kinsa mao ang Councilor of Police and Internal Order sa kagamhanan sa lalawigan. Ang mga tawo ni Heneral Maxilom mga heneral usab sa rebolusyon batok sa mga Katsila, sama nila ni Heneral Pantaleon del Rosario, Heneral Nicolas Godinez, Heneral Enrique Lorega, Heneral Alejo Minoza, ang mga magsoong Alino sa Talisay, ug uban pa.
Wala sa Sugbo si Heneral Maxilom sa dihang naporma ang desisyon nga ang Sugbo i- surrender lang “ubos sa protesta” ngadto sa mga Amerikano aron kalikayan ang pagbaha sa dugo ug ang pagkagun- ob sa lalawigan.
Ang Diskurso ni Heneral Luis Flores
SI Heneral Luis Flores, bisan tinuod gayod nga rebolusyonaryo, midapig sa grupo nga mipabor sa “malinawong pag- surrender ubos sa makusganong protesta”. Apan sa wala pa himoa ang pag- surrender sa Sugbo nianang Pebrero 22, 1899, si Heneral Luis Flores midiskurso atubangan sa asembliya sa kadagkoan sa lalawigan nga diha sa Casa Gobierno. Sa iyang diskurso, gibatbat sa heneral ang mga katarongan nganong ang malinawong pagtugyan sa lalawigan ngadto sa mga Amerikano maoy labing maayong buhaton nila. Sa gula sa Bag- ong Kusog kaniadtong Dis. 23, 1938, sa artikulo nga nag- ulohan “Kinsa si Luis Flores sa Kagubut sa Sugbo?” nga sinulat ni Hagawhaw ( takoban), ang diskurso ni Heneral Flores makita. Miingon si Heneral Flores:
“Ako usab sama kaninyo ug rebolusyonaryo. Masakit sa akong kasingkasing ang pagtan- aw nga ang hinalaran tang bandila pagtangtangon dinha sa atong kota, ug unya paghalilihan sa bandila sa atong mga kaaway; daw mapikas kining dughan ko sa paghunahuna lamang nga [ ang] baybayon sa Sugbo hitaakan sa [….] [ mga] Amerikanhon… Apan katungdanan nako ang pagpasabot kaninyo sa tinuod nga modangat kanato kon supilon ta ang pagkawas nianang mga sundalo. Duna ba kita ing mga hinagiban nga arang magamit aron masalanta nato ang pag- anhi sa takas [ sic]? Wala gayod bisan ikaulaw ta ang pagpahayag niini. Ang pipila ka mga luthang nga atong gikuptan dili gani makagaras sa sakayan nga ‘ Petrel’ nga daan nang nagtaon kanato sa iyang mga dagko uyamot nga kanyon, unsay makuha ta sa dili pagpakawas? Masunog lamang ang atong lungsod, daghan ang mga tawo nga mamatay, dili gani kita makatuyo sa atong mga kaaway, kay ang mga kanyon da man maoy pasultihon kanato; ug unya sa katapusan, kon maugdaw na ang Sugbo, kon wala na ing magtimik nga bisan usa, mao na ing ikawas nila kay adto na man lang maglaaglaag sa kabukiran… Hain man ang kapuslanan unya sa pagkasunog sa lungsod? Kon dunay usa kaninyo nga makapasalig kanako nga kon masunog ang Sugbo dili makadangat sa takas ang atong mga kaaway, gilayon sugdan ta ang pagsulti, bisan kitang tanan mangamatay aron lamang kining hinalaran tang yuta dili makatilaw sa tunob sa kasundalohang langyaw. Apan kon wala, dili ako makatugot nga paglitokon ang pulong “sunog” kay dili matarung ang pag- among sa atong isigkatagilungsod…”
Apan ang kataposang parapo sa diskurso sa heneral may nagpahiping pasidaan kon unsay mapaabot sa mga Amerikano gikan sa mga Sugboanon, ug sa samang higayon nagsugyot usab sa mga Sugboanon sa ilang sunod nga buhaton.
Mipadayon si Heneral Luis Flores: “Anaay kabukiran ta nga masiot, anaa ang dalangpanan ta nga Sudlon nga maoy simbahan sa atong kagawasan, adto nato bukhara pagbalik ang atong bandila, adto ta hulata ang mga kaaway…”
Gikan ning maong diskurso mahanduraw mo lang kon unsa katandogon ang relasyon tali sa mga Sugboanon ug sa mga Amerikanhon sa pag- abot dinhi sa Sugbo sa naulahi kaniadtong 1899. Ug tuod man, human molabay ang pipila ka bulan, nianang Hulyo 29, 1899, si Heneral Maxilom mitawag sa mga Sugboanon sa pag- alsa batok sa mga Amerikanhon.
Ug ang laing kagubot sa Sugbo miulbo na usab: ang gubat sa mga Sugboanon batok sa mga Amerikanhon!
Kining maong gubat lakbit lang. Apan bisan pa sa iyang kalakbit, ang mabangis nga mga kuko niini mihikap sa tibuok lalawigan ug sa tanang Sugboanon ug hangtod sa kasaysayan mismo ug nagbilin og laksot nga mga samad ug mga lama sa diwa ug kalag sa mga mulupyo, sa ilang mga damgo ug mga pangandoy nga mabuhing libre ug malinawon, sa ilang pagsalig sa kaugalingon, sa ilang pagtan- aw sa ilang mga lider, sa ilang pagsabot sa mga institusyong naglihok sa katilingban, sa ilang pagsabot sa bili sa kinabuhi ug sa ilang pagka tawo, sa ilang pagsabot sa mga kusog sa kahiladman sa tawo nga usahay nag- aghat kaniya pagbaswat sa sundang sa kasuko! —