Abril 9: Pagtimaan Sa Adlaw Sa Kaisog
I. Ang Sibya sa Estasyonang “Voice of Freedom”
NIANANG gabii sa petsa 9 sa Abril niadtong tuig 1942, gisibya gikan sa Malinta Tunnel sa Isla sa Corregidor ang usa ka makatandog nga anunsiyo. Ang maong anunsiyo gisulat ni Kapitan Salvador P. Lopez ug gibasa ni Tenyente Normando Ildefonso “Norman” Reyes. Nasulat sa pinulongang Iningles, ang sinugdang kapahayag niini nagkanayon: “Bataan has fallen (Napukan na ang Bataan).” Ania ang Binisayang hubad sa kinatibuk-an sa maong sibya: “Maayong gabii sa tanan sa tanang dapit. Kini ang Voice of Freedom (Tingog sa Kagawasan) nga nagasibya gikan sa usa ka lugar sa Pilipinas.
“Napukan na ang Bataan. Mitahan na sa ilang mga hinagiban ang mga tropang Pilipinhon-Amerikanhon niining peninsula nga gikuso-kuso sa gubat ug naduhig sa dugo. Nagkadugo apan wala moduko, miampo sila sa mas labaw nga kusog ug kadaghanon sa kaaway.
“Pagahandomon sa kalibotan sulod sa hataas nga panahon ang bayanihong pakigbisog sa mga sundalong Pilipino ug Amerikano dinha sa halapad nga kalasangan ug batoong mga lapyahan sa Bataan. Giharong nila sa walay pagreklamo ang walay puas ug makaugtas nga pagbombardiyo sa kaaway sulod sa kapin tulo ka buwan. Gisulong sa kamad-an ug gibabagan sa kadagatan, nahimulag sa tanang tinubdan sa hinabang sa Pilipinas ug sa Amerika, gihimo sa maisogong mga manggugubat ang tanan nga maagwanta sa tawhanong paglahutay.
“Sanglit ang nakapalahutay kanila sa maong pipila ka buwan nga walay hunong nga pakigsangka mao ang usa ka puwersa nga labaw pa sa pisikal lamang. Kini ang puwersa sa dili mabuntog nga pagtuo— usa ka butang dinha sa kasingkasing ug kalag nga dili mahimong gun-obon sa pisikal nga kalisdanan! Kini ang paghunahuna sa yutang natawhan ug sa tanan nga gipakabililhon niini, ang paghunahuna sa kagawasan ug dignidad nga maoy labing bililhon sa tanan natong tawhanong mga katungod.
“Ang kaaway, dinha sa garbo sa iyang gahom ug kadaogan, motunol sa pag-ila sa atong mga tropa sa kaisog ug kaligon nga sama sa gipakita sa iyang kaugalingong mga tropa dinha sa pakigsangka. Ang atong mga sundalo maisogon nga nakigharong dinha sa usa ka bangis nga panagtakos. Ang tibuok kalibotan saksi sa labaw pa sa tawhanong paglahutay nga ilang gipakita hangtod sa kataposan atubangan sa naghingaping mga kalisdanan.
“Apan ang desisyon miabot gayod. Ang mga tawo nga nakig-away ubos sa bandila sa dili mapiog nga pagtuo giumol sa labaw pa sa yanong kaunoran, apan wala sila gihimo sa
tig-a nga puthaw. Ang lawas moampo gayod sa kataposan, ang paglahutay mahanaw, ug ang kataposan sa sangka moabot.
“Napukan na ang Bataan, apan ang diwa nga nagpabarog niini— usa ka banwag alang sa tanang katawhan sa kalibotan nga nahigugma sa kagawasan— dili malumpag!
“Kitang tanan nasayod sa kasugiran sa Domingo sa Pagkabanhaw. Kini mao ang pagka madaogon sa kahayag batok sa kangitngit. Kini mao ang pagpanghimatuod sa daw dili makataronganong pagtuo. Kini mao ang mahimayaong pagkabanhaw sa usa ka lider, kinsa nianang miaging tulo ka adlaw nabuntog ug gipatay sama sa usa ka ordinaryong kriminal.
“Karon, sa pagtimaan sa maong Pagkabanhaw, mapaubsanon ug walay pagduhaduha natong ipahayag ang atong pagtuo ug paglaom sa atong kaugalingong pagkabanhaw, ang atong kaugalingong dili malikayang kadaogan.
“Kita usab giluiban sa mga Hudas. Gidagit kita panahon sa kagabhion pinaagi sa puwersa sa mga hinagiban, ug bisan wala kitay gihimong pagpasipala sa atong isigkatawo, ang atong katawhan gigapos ug gitahan ngadto sa atong mga kaaway. Gibiaybiay kita sa mini nga mga timaan sa soberanya, gipangulipas sa walay mga baroganan, gilapdosan sa sublisubling panaog-daog, gidagmalan ug gipagutman. Gipainom kita og apdo, ug nag-ula kita sa atong dugo. Kadtong mga naglantaw kanato gikan sa halayo mahimong makaingon nga ang katawhang Pilipino nabanlod ngadto sa impiyerno ug nahisugamak sa walog sa kamatayon. Apan nasayod kini nga ang mapailobon ug mabinantayong mga tawo kinsa nagyamyam sa ilang yanong mga pangaliya sa kabungtoran sa Bataan wala mawad-i og pagtuo, ug nasayod kita nga ang nahilom nga mga kongregasyon sa mga simbahan sa tibuok nasod nagakuha gikan sa kasulatan isip Misa sa bag-ong paglaom sa ilang kabanhawan. Ngadto kanilang tanan atong gipadangat karon ang mensahe sa manulunda sa buntag sa Pagkabanhaw: “Ayaw kahadlok, sanglit Siya nabanhaw na.
“Kita usab mabanhaw. Human nato mabayri ang presyo alang sa atong katubsanan, mobalik kita aron pagpakita sa mga uwat sa pagsakripisyo aron nga ang tanan makahikap ug motuo. Inigtugtog sa mga trumpeta sa takdang panahon, wahingon ta ang bato nga nagtak-op sa lubnganan ug ang mga guwardiyang mapalabi-labihon magkatibulaag sa kaguliyang. Wala unyay paril nga bato nga sarang makabilanggo kanato, walay tawhanong kusog nga makaulipon kanato, mobangon kita sa ngalan sa kagawasan ug ang Sidlakan modan-ag sa kahimayaan sa atong paglingkawas.”
Kining maong makapasubo apan maisogon nga pamahayag nagtimaan sa pagsurender sa mga puwersang Pilipino ug Amerikano nga nalukong dinha sa peninsula sa Bataan human sa pipila ka buwan nga pagpanalipod batok sa mga manunulong nga Hapones.
II. Ang mga Panghitabong Mingsangko sa Pagkapukan sa Bataan
BUNTAG sa Disyembre 7, 1941 (Disyembre 8 sa Pilipinas), pinakalit nga giatake sa mga ayroplanong Hapones ang United States Pacific Fleet sa Pearl Harbor sa Hawaii. Pito ka oras lang human sa maong malamposong pag-atake, gisunod dayon pag-atake sa mga ayroplanong Hapones nga nakabase sa Taiwan ang nanag-unang base sa American Far East Air Force sa Clark Field sa Pampanga, Iba Field sa Zambales, Nichols Field duol sa Manila, ug ang headquarters sa United States Pacific Fleet sa Cavite. Daghan sa ayroplano sa mga Amerikano ang nangaguba nga wala gani makalupad sa maong pag-atake. Sulod sa usa ra ka adlaw, nasakmit sa mga Hapones ang superyoridad sa kahanginan sa kapupud-an sa Pilipinas. Ang U.S. Asiatic Fleet napugos pagbakwit ug pagsibog padulong sa may habagatan sa mga barko niini gikan sa ilang base sa Cavite, ug mao na lay gibilin aron mosukol sa mga Hapones ang mga submarino kansang mga torpedo wala pa masulayi ug depektoso.
Wala usab magsilbi ang katag-katag nga pagsukol sa mga tropa sa kamad-an ( ground troops) ug sa nahibiling puwersang pangkahanginan ug pangdagat sa mga Amerikano aron pugngan ang pasiunang mga pagtakas sa mga Hapones nianang Disyembre 8 hangtod 10 aron ilogon ang mga tugpahanan sa Isla sa Batan, Aparri ug Siyudad sa Vigan.
Ang mga ayroplano sa Amerikanhong Far East Air Force igo lang nakadaot sa duha ka barkong pangkargamento ug
usa ka destroyer sa mga Hapones ug nakapatundag sa usa ka minesweeper. Usa ka pilotong Amerikano ang nakalas sa iyang malamposong atake batok sa minesweeper. Apan kining tanan nga paningkamot wala man lang makahatag og mahinungdanong kalangan sa pagsulong sa mga Hapones.
Ang maong ginagmay nga pasiunang mga pagtakas gisundan sa prinsipal nga pag-atake nianang Disyembre 22, 1941 sa Lingayen Gulf (sa mga baybay sa Siyudad sa San Fernando pahabagatan ngadto sa Santo Tomas) ug sa Lamon Bay sa Tayabas (karon Probinsiya sa Quezon). Kini nga pagsulong gilusad sa 14th Japanese Imperial Army ubos sa pagmando ni Tenyente Heneral Masaharu Homma.
Sa dihang gihugunhugon pa lang ang posibilidad nga magkagubat ang Hapones ug Amerika, duna nay gilatid nga mga plano kon ugaling mahitabo gyod kini. Ang plano sa depensa sa Pilipinas nalatid niadtong Abril 1941 ug gitawag nga War Plan Orange-3 (WPO-3). Sumala sa maong plano, depensahan gyod ang entrada sa Manila Bay aron dili kini magamit sa mga puwersang pangdagat nga Hapones samtang ang mga tropang kamadan ( ground forces) maoy mosanta sa pagtakas ( landing) sa kaaway. Ug kon ugaling dili na gyod mabangbang ang pagdasdas sa kaaway, ang mga puwersang tigpanalipod (gilangkoban sa mga tropa sa U.S. Army ug sa bag-ong tukod nga Philippine Army nga gibansay ni Heneral MacArthur) mosibog ngadto sa peninsula sa Bataan nga maoy gitan-aw isip yawe sa pagkontrol sa Manila Bay.
Sa pangagpas sa U.S. Navy niadtong Abril 1941, modagan og labing menos duha ka tuig ang pakig-away nga kinahanglanon sa Pacific Fleet una kaabot sa Pilipinas. Gibanabana usab sa mga tigplano sa U.S. Army nga mahutdan na og suplay ang mga puwersa nga modepensa sa Bataan human sa unom ka buwan ug dayon mahugno na kini.
Dihang miabot si Heneral Douglas MacArthur isip komander sa kasundalohang Amerikano ug Pilipino dinhi sa Pilipinas nianang Hulyo 1941, gisalikway niya ang WPO-3 ug nagpatuman siya og usa ka estratehiya nga depensahan ang kabaybayonan sa tibuok kapupud-an. Busa ang mga suplay nga angay unta tingobon sa Bataan subay sa WPO-3 gikatag sa tibuok kapupudan aron pagsuportar sa mga puwersang modepensa batok sa gidahom nga pagtakas sa mga Hapones.
Dihang mitakas sa Lingayen Gulf ang prinsipal nga puwersa sa 14th Area Army ni Heneral Homma nianang Disyembre
22, 1941, wala makapugong kanila ang mga puwersang nagdepensa sa kabaybayonan. Paspas nga nakaabante ang mga Hapones ngadto sa mga puwesto nga padulong na sa kapatagan sa Tunga-Tungang Luzon. Dihang gikaengkuwentro niini ang Pilipinhong 71st
Division, napugngan ang ilang pagdasdas tungod sa suportang pagpanganyonaso gikan sa mga kanyon sa mga Amerikano. Apan dihang nakaabot ug miapil sa panagsangka ang mga ayroplano ug tangke sa mga Hapones, daling naparot ang 71st Division ug wala nay nakadepensa sa mga kanyon sa Amerikano. Pagkasunod adlaw (Disyembre 23), usa pa ka dibisyon sa puwersang Hapones ang mitakas sa may Lamon Bay ug miabante paamihanan padulong sa Manila.
Atubangan sa nagpungasing
Apan luyo niining makapasubo gayod nga panghitabo ug mga sangpotanan niini, atong masaksihan ang kaandam sa atong mga katigulangan nga mosakripisyo bisan sa ilang kinabuhi aron panalipdan ug ipabarog ang dungog ug kagawasan sa katawhan ug nasod nga Pilipinhon. Angay kining makapahiamgo kanato kon unsa kabililhon alang sa atong katigulangan ang kagawasan sa atong katawhan ug nasod, ug angay magdasig kanato sa padayong pagpakabililhon sa kagawasan nga karon atong gitagamtam.
pag-atake sa mga puwersang Hapones, naamgohan ni Heneral Jonathan Wainwright IV, kinsa maoy nagmando sa mga nanalipod nga puwersang Amerikano ug Pilipino, nga dili na makasarang ang iyang kasundalohan nga mopugong sa pagabante sa kaaway. Gipahibalo niya si Heneral MacArthur nga dili na mahimo (“impracticable”) ang pagdepensa sa kabaybayonan sa Lingayen Gulf. Ang nahimong desisyon ni MacArthur mao nga anam-anam nga pasibogon ang mga puwersang Amerikano ug Pilipino ngadto sa Bataan subay sa orihinal nga WPO-3 nga iya na untang gisalikway. Gabii sa Disyembre 23, 1941 dihang gianunsiyo ni MacArthur sa tanang heneral ubos kaniya ang maong desisyon.
Nianang Disyembre 24, gibakwit ni MacArthur ang presidente sa Commonwealth sa Pilipinas nga si Manuel Quezon ug ang pamilya niini ngadto sa Isla sa Corregidor, uban sa headquarters sa iyang United States Armed Forces in the Far East (USAFFE). Gisibog usab gikan sa tanang dagkong siyudad ang tanang sundalo sa USAFFE. Disyembre 26 dihang gideklarar ni MacArthur nga “open city” ang Manila, aron nga dili kini atakehon sa mga Hapones. Apan walay nahimong opisyal nga pagpahibalo niini ngadto sa mga Hapones. Busa, sugod pagkaugma, gibombahan nila ang pantalan sa Manila, diin gikan ginahakot ang mga suplay alang sa Bataan ug Corregidor.
Sulod sa mga buwan sa Enero ug Pebrero 1942 nahitabo ang sagunson, bangis ug halos walay puas nga mga panagsangka tali sa mga nagaatake nga puwersang Hapones ug sa nagadepensa nga hiniusang puwersang Amerikano ug Pilipino. Sulod sa maong gidugayon nagpabiling hugot ang pagsukol sa mga sundalong Amerikano ug Pilipino (bisan tuod og inanay nga misibog) ug wala gayod sila hingpit nga mabuntog sa mga Hapones.
Sa laing bahin, nianang gabii sa Marso 12, 1942 miikyas si MacArthur kuyog ang iyang pamilya ug pipila ka opisyal gikan sa Corregidor padulong sa Mindanao sakay sa upat ka PT boat. Gikan sa Mindanao, milupad siya ngadto sa Australia, diin gisibya ang iyang saad ngadto sa mga puwersang nahibilin sa Pilipinas nga “I shall return.” Si Presidente Manuel L. Quezon (kinsa masakiton na og tisis – tuberculosis o TB) milupad usab ngadto sa Australia nianang Marso 26 gikan sa Bukidnon, human ang pipila ka adlaw nga pagbiyahe gikan sa Corregidor agi sa Kabisay-an ngadto sa Mindanao aron paglikay nga hidakpan sa mga Hapones.
Tungod kay wala man gyod hingpit nga malupig ang depensa sa mga puwersang Amerikano ug Pilipino sa Bataan, ang labawng kamandoan sa Hapon nagpadala og dugang nga puwersa ug armas isip reimporsment sa puwersa ni Heneral Homma. Naglakip kini sa mga 190 ka dugang nga kanyon ug dugang nga mga tropa.
Abril 3, 1942 dihang gilusad ni Heneral Homma ang panapos nga pagdasdas batok sa Bataan. Niining higayona, ang mga nagadepensang puwersang Amerikano ug Pilipino luya na kaayo tungod sa kagutom ug sa mga balatian— nga sa dakong bahin resulta sa kakulang sa mga suplay tungod kay nahauna na kining gikatag sa lainlaing bahin sa kapupudan segun sa mando ni MacArthur imbes nga itingob ra unta alang sa pagdepensa sa Bataan. Tungod niini, wala na silay nahimong epektibo nga pagsukol batok sa pagdasdas sa mas dako ug kusgang puwersa sa mga Hapones. Gikan sa iyang bag-ong headquarters didto sa Australia, mimando si MacArthur sa usa ka pangkinatibuk-ang kontra-atake batok sa mga Hapones. Apan ang commanding officer sa mga puwersa sa Luzon nga si Heneral Edward King nagtuo nga walay pulos ang maong mando sanglit lagi nangaluya na ang iyang mga sundalo. Wala panumbalinga ni Heneral King ang maong
mando ug nakahukom hinuon nga isurender ang mga puwersa sa Bataan ngadto sa mga Hapones. Busa nianang Abril 9, 1942 ming-ampo ngadto sa mga manunulong nga Hapones ang mokabat sa 76,000 ka sundalo (64,000 ka Pilipino ug 12,000 ka Amerikano) sa Bataan. Pagka-Mayo 6, mingsunod pagsurender ang mga 15,000 nga puwersa dinha sa Isla sa Corregidor— apil sa misurender ang ilang komander nga si Heneral Wainwright.
Ang mga sundalong mingsurender nianang Abril 9 pinugos dayon nga gipabaktas og 140 kilometros sa mga Hapones gikan sa Bataan ngadto sa Capas, Tarlac. Kini ang gitawag nga Bataan Death March, nga milungtad gikan
Abril 9 hangtod sa Abril 17, 1942. Gibanabana nga moabot sa 7,000 kanila ang nangamatay— ang uban tungod sa sakit ug kakapoy samtang daghan pod ang gipatay sa mga nagbantay kanila nga mga tropang Hapones kay nakalangay sa pagbaktas o kaha nasakpang mingsulay pag-ikyas.
III. Ang Adlaw sa Kaisog
TUIG 1961 dihang sugod nga opisyal nga gihandom ang Pagkapukan sa Bataan. Sa buwan sa Abril sa maong tuig, gipirmahan sa presidente sa Pilipinas ang Akta Republika Numero 3022 nga nagdeklarar sa Abril 9 sa matag tuig isip Adlaw sa Bataan (Bataan Day). Sumala sa maong balaod “ang tanang publikong opisyal ug lungsoranon sa Pilipinas giawhag sa pagtimaan sa maong adlaw (Abril 9) pinaagi sa usa-ka-minutong kahilom sa alas 4:30 sa hapon, ug paghimo og haom nga mga kasaulogan sa pagpasidungog sa bayanihong mga tigpanalipod sa Bataan ug sa ilang mga ginikanan, kapikas ug/o biyuda.”
Nianang Hunyo 1987, gipagawas ang Executive Order 203 diin ang kasaulogan sa Abril 9 giusab ang sangod ngadto sa “Araw ng Kagitingan” (Adlaw sa Kaisog o Day of Valor).
Unsa man gyod ang kahulogan niining atong tinuig nga nasodnong kasaulogan matag Abril 9?
Una sa tanan, usa kini ka pagtimaan sa Pagkapukan sa Bataan niadtong Abril 9, 1942 isip pasidungog sa mga sundalong Pilipino ug Amerikano nga bayanihong nanalipod sa Bataan atubangan sa nagpungasi nga pag-atake sa mas dako ug mas kusgan nga puwersa sa mga manunulong nga Hapones.
Tinuod nga ang nahitabo niadtong Abril 9, 1942 mao ang atong pagkahiagom sa usa ka dakong kaparotan sa gubat ug nga mingsangpot sa samot pa nga mga kalisdanan sama sa Death March ug sa hingpit nga pagkahimutang sa atong nasod ubos sa paghari sa mga manunulong nga Hapones. Apan luyo niining makapasubo gayod nga panghitabo ug mga sangpotanan niini, atong masaksihan ang kaandam sa atong mga katigulangan nga mosakripisyo bisan sa ilang kinabuhi aron panalipdan ug ipabarog ang dungog ug kagawasan sa katawhan ug nasod nga Pilipinhon. Angay kining makapahiamgo kanato kon unsa kabililhon alang sa atong katigulangan ang kagawasan sa atong katawhan ug nasod, ug angay magdasig kanato sa padayong pagpakabililhon sa kagawasan nga karon atong gitagamtam.
Angay usab natong hinuktokan niining maong adlaw ang kamatuoran nga bisan sa nahiagomang kaparotan atol sa Pagkapukan sa Bataan niadtong 1942, wala mawagtang ang pangandoy sa katawhang Pilipinhon nga magpatigbabaw ang kagawasan. Human sa maong kaparotan, nagpadayon ang atong katawhan sa pagsukol batok sa mga Hapones nga misakop sa atong nasod. Nagtukod sila og nagkadaiyang puwersang gerilya sa tibuok kapupud-an ug walay puas nga nakig-away batok sa mas kusganon nga mga puwersang Hapones hangtod nga sa kadugayan napalingkawas ang Pilipinas gikan sa maong langyaw nga tigpanakop.
Pagkamalig-on bisan taliwala sa kaparotan. Walay puas nga pagpakigbisog aron ipabarog ang kagawasan, ug ang pagsalig sa ngadto-ngadtong kadaogan sa maong pakigbisog. Kini, alang kanako, mao ang mga bulawanong pagtulun-an nga angay tang lab-ason sa atong tagsa-tagsang kasingkasing atol sa pagtimaan sa Abril 9 isip Adlaw sa Kaisog. —