Unsa Gyod Ang Binisaya?

SUMALA sa Britannica ( https://www.britannica.com/topic/ Austronesian-languages/Classification-and-prehistory), ang Binisaya nalakip sa pamilya o banay sa pinulongan ( language family) nga Austronesian— usa ka banay sa mga pinulongan nga gilitok sa dakong bahin sa Indonesia, mga kapupud-an sa Hatunga ug Habagatang Pasipiko (gawas sa Australia ug dakong bahin sa New Zealand), dakong bahin sa Malaysia, ug katag-katag nga mga bahin sa Vietnam, Cambodia, Laos ug Taiwan. Ang mga pinulongang Austronesian gilangkoban sa mga 1,200 ka lainlaing pinulongan o baynte porsento sa tanang nailhan nga pinulongan sa kalibotan ug maoy usa sa kinalapdan og heyograpikal nga linangkoban.

Sa partikular, ang Binisaya nasakop sa grupo sa mga pinulongang Austronesian nga gitawag og Kasadpanong MalayoPolynesian (Western Malayo-Polynesian, WMP). Kauban sa Ilokano, Tagalog, ug uban pang pinulongan nga Kasadpanong Malayo-Polynesian sama sa Malay (Indonesia, Brunei, Malaysia, Singapore), Acehnese (Aceh, Sumatra, Indonesia), Toba Batak (Amihanang Sumatra sa Indonesia), Minangkabau (Kasadpang Sumatra), Sundanese (Java, Indonesia), Javanese (Java), Balinese (Bali ug uban pang bahin sa Indonesia lakip sa Sulawesi), Buginese (Habagatang Sulawesi), Makasarese (Habagatang Sulawesi), ug Malagasy (Madagascar), usa kini sa kinadak-an ug labing inila nga mga pinulongan nga Austronesian. Sumala usab sa Wikipedia ( https://en.wikipedia.org/wiki/Austronesian_ languages), mokabat sa 386 milyon ka tawo ang nagagamit sa maong mga pinulongan.

Sumala sa pipila ka tigpanukiduki sa pinulongan, ang Binisaya (o Bisaya) mao ang pinulongan sa mga lumulupyo sa Sugbo— ug sama ra kini sa gitawag nga Sinugboanon (Cebuano sa Iningles). Apan ang mga Tagalog (apil ang pipila ka Bisayang magsusulat) molakip pagtawag nga “Bisaya” sa pinulongan sa mga Ilonggo sa Kasadpang Kabisay-an (Hiligaynon, Kinaray-a ug Akeanon). Sa laing bahin, si Charo Nabong Cabardo nga usa ka tigpanukiduki moingon nga ang pinulongang Waray o Samarnon mao gyod ang orihinal nga Binisaya o nga Bisaya ang orihinal nga sangod sa maong pinulongan. Sumala pa sa iyang panukiduki, ang mga Katsilang prayle nga unang ming-abot sa Kabisay-an niadtong katuigang 1600 nagkanayon sa ilang mga sinulat nga “Bisaya” ang tawag sa mga lumulupyo sa Samar

Sumala sa mga batid o eksperto sa linguistics, kon ang sinultihan sa managlahing pundok sa tawo dunay panagkaanggid nga sarang aron magkasinabot gihapon sa kinatibuk-an sa pagkabildohay, ang mga pinulongan sa maong managlahing pundok maisip nga naglangkob sa usa ra ka language o lengguwahe samtang ang ilang tagsa-tagsang partikular nga pinulongan maingon nga diyalekto o dayalek sa managsama rang lengguwahe.

Sinugboanon. Dapit usab sa Agusan, ang “diri” litokon nga “diria” o “diari”. Sa kasadpang bahin sa Samar ug Leyte, aduna pod silay mga pulong nga dili makit-an sa Sinugboanon o dili daling sabton sa mga Sugboanon. Mismo sa probinsiya sa Sugbo, dunay iya-iyang linitokan ug bokabularyo ang mga Sugboanon sa lainlaing bahin sa pulo— samtang sa siyudad moingon sila og “ba’y” ug “nahu’g”, sa mga lungsod sama sa Dalaguete moingon sila og “balay” ug “nahulog”.

Sumala sa mga batid o eksperto sa linguistics, kon ang sinultihan sa managlahing pundok sa tawo dunay panagkaanggid nga sarang aron magkasinabot gihapon sa kinatibuk-an sa pagkabildohay, ang mga pinulongan sa maong managlahing pundok maisip nga naglangkob sa usa ra ka language o lengguwahe samtang ang ilang tagsatagsang partikular nga pinulongan maingon nga diyalekto o dayalek ( dialect) sa managsama rang lengguwahe. Apan kon ang sinultihan sa maong mga pundok hilabihan gyod kalahi sa usag usa nga dili o lisod kaayo silang magkasinabot sa pagkabildohay, ang ilang mga pinulongan maisip gyod nga managlahing pinulongan o lengguwahe.

Busa kon ang usa ka Bol-anon ug usa ka Sugboanon manag-estoryahay, bisan pa sa ginagmayng panaglahi (pananglit, ang Bol-anon motawag sa bugas linung-ag nga “luto” mentras ang Sugboanon motawag niini nga “kan-on” ug ang “yawa” sa Sugboanon mahimong “jawa” sa Bol-anon), magkasinabot ra gihapon sila sanglit ang Binol-anon ug Sinugboanon mga diyalekto lang man sa usa ka lengguwahe nga mao ang Binisaya. Matawag usab nga mga diyalekto ang Binisaya sa Misamis, sa Agusan, sa mga probinsiya sa Zamboanga ug hasta sa rehiyon sa Dabaw ug pipila ka dapit sa Habagatan ug Amihanang Cotabato, ug Sarangani.

Apan kon ang lumad nga Ilonggo ug usa ka Misamisnon ang magkabagat (diin parehas silang wala makat-on og laing pinulongan gawas sa ilang namat-an), lagmit nga dili o lisod silang magkasinabot sa panag-estoryahay tungod sa dakong panagkalahi sa ilang mga pinulongan— Hiligaynon o Kinaray-a o Akeanon sa Ilonggo, ug Binisayang Misamisnon sa taga Misamis. Niining maong pananglitan, masulti nato nga ang Hiligaynon/Kinaray-a/Akeanon ug ang Binisaya managlahing mga lengguwahe. Sa susamang rason, makaingon ko nga ang Winaray o Samareño, Surigaonon, Binutuanon, Tausug, Maranao ug Maguindanaon lahi nga mga lengguwahe ug dili kabahin sa Binisaya. Mao usab ang lumadnong mga pinulongan sa nagkalainlaing pundok nga lumad sa Mindanaw sama sa mga Manobo, Banwaon, Mamanwa, Tagakaulo, Higaonon, Mandaya, B’laan, T’boli, Subanen ug Teduray.

Maklaro nato sa paghisgot sa ibabaw nga ang Binisaya dili lang Sinugboanon, kondili naglangkob sa nagkalainlaing sinultihan sa ubang bahin sa Hatunga ug Sidlakang Kabisay-an ug hasta sa daghang dapit sa Kasadpan, Amihanan, Sidlakan ug Habagatang Mindanaw. Ang mga sinultihan sa maong mga dapit gawas sa Sugbo sa kinatibuk-an susama sa Sinugboanon ug daling ikasinabot sa mga Sugboanon ug sa usag usa, bisan tuod aduna kini silay iya-iyang nalahi nga mga pulong ug terminolohiya. Sa pikas bahin, ang Binisaya wala maglangkob sa pinulongan sa mga Ilonggo sa Kasadpang Kabisay-an, ug ang sa mga Waray sa Samar ug Leyte. Dili usab lakip sa Binisaya ang Binutuanon, Surigaonon, Tausug, Maguindanaon, Maranao, ug ang mga pinulongan sa lainlaing lumadnong pundok sa Mindanaw.

Niadtong 2020, gibanabana nga ang Binisaya maoy nag-una o lumadnong pinulongan sa 27.5 milyon ka tawo sa Pilipinas (o kapin 25% sa total nga nasodnong populasyon), busa kini ang ikaduhang labing kaylap nga pinulongan dinhi sa atong nasod.

Morag duna sab koy napandolan sa akong pagbasa-basa nga nag-ingon nga ang Binisaya isip pinulongan mas karaan pa sa Iningles. Dili lang ko kahinumdom diin nako kadto mabasahi, ug kon unsang panahona giingon nga nagsugod ang Binisaya.

Ingon man, naay mga sugid nga kadto kunong ulipon ni Ferdinand Magellan nga ginganlan og Enrique de Malacca makamao (o gani larino gyod) sa pinulongang Binisaya.

Matod pa, paghiabot sa ekspedisyon ni Magellan niadtong 1521 sa dapit sa Kabisay-an, si Enrique ang nagsilbing tigpamaba ug tighubad ni Magellan sa pakigkabildo sa mga lumad nga lumulupyo sanglit maantigo man siya sa ilang pinulongan. Pinasikad niini, mahimo natong mapangagpas nga kon dili man gani Bisaya gyod ang kagikan ni Enrique, mahimong sa wala pa siya mahimong ulipon ni Magellan nakabagat o nakasandurot na siya og mga Bisaya (tingali mga magpapatigayon kinsa nagalawig gikan sa Kabisay-an ngadto sa dapit sa Indonesia karon).

Isip panak-op, mahimo natong ingnon nga ang Binisaya usa ka pinulongan nga nahitalay sa makasaysayanong mga pinulongan niining atong bahin sa kalibotan ug angay natong ikapasigarbo ug ipabiling piskay. —