Ang Bagani sa mga Tagna

WALA kapugngi ni Dayangdayang Manganingga nga mokagot ang iyang mga ngipon sa dihang gidala sa entablado ang iyang manghod nga babaye nga gisulod sa usa ka halwa. Samtang si Maganding, wala niya kapugngi nga mohilak. Dako kaayo ang iyang pagbasol sa iyang kaugalingon tungod kay wala niya mapanalipdi si Dayangdayang Pinaiyak mao nga nadagit kini sa kaaway. Sa iyang kabahin, nangandam si Laga Pigsayu. Tungod kay ang pagtubos kang Dayangdayang Pinaiyak maoy iyang dakong tahas sa pag-apil sa subastahan.

Napukaw ang kahinam ni Labi Mambulasang sa dihang nasayran nga adunay dadatuen gikan sa usa ka dakong banay sa Balabagan nga andam mopalit kang Dayangdayang Pinaiyak. Human siya maulawi sa pakigbatok kang Laga Pigsayu, dakong kahigayonan alang kaniya nga mapalit ang dalagang gisubasta aron magpabilin ang garbo sa iyang nawong. Gawas pa, daan na mang gipasalig sa Balay Bahandi nga tabangan siya nga mapalit ang gusto niyang paliton.

“100 ka sensilyong bulawan,” matod pa ni Laga Mahubay.

“125 ka sensilyong bulawan,” tubag ni Laga Yagtingon. Misugod na sab ang panagbikil sa duha ka malditang babaiyon. Natingala ang mga tawo kon nganong mag-ilog sila sa pagpalit nga parehas man silang mga babaye. Walay kasayoran ang kadaghanan nga ang pagpalit kang Dayangdayang Pinaiyak maoy tahas sa duha ka babaiyon. Alang sa banay Binuklasan, magamit nila kini aron makakuhag suporta gikan sa usa ka dakong banay gikan sa kontinente sa Balabagan. Samtang alang sa banay Kapinonan, magamit nila kini aron modako ang pagsalig kanila ni Labi Mambulasang nga gikan sa usa ka banay sa kontinente sa Sinibwalan.

“150 ka sensilyong bulawan,” matod pa ni Labi Mambulasang. Wala siya masayod nga gitagana alang kaniya sa banay Kapinonan ang pagpalit sa dalagang gisubasta.

“175 ka sensilyong bulawan,” matod pa ni Laga Mahubay. “Unta ihatag ninyo kini kanako nga kahigoyanan aron aduna koy igasa sa akong mamahimong bana.”

Nagkaguliyang na sab ang mga tawo sa dihang nadungog ang panaad ni Laga Mahubay. Sa pagtuo nga siya mao ang lalaki nga buot ipasabot ni Laga Mahubay, mikatawa si Labi Mambulasang ug wala na mopadayon sa pagbungat og kantidad. Sa laing bahin, sa pagtuo nga buot makig-ilog ni Laga Mahubay sa atensiyon ni Labi Mambulasang, namula sa kasuko si Laga Yagtingon. Dili niya madawat nga malupig sila sa banay Binuklasan.

“200 ka sensilyong bulawan,” matod pa ni Laga Yagtingon. Mao-mao ang pagpugong niya sa iyang kaugalingon tungod kay 215 na lang ka sensilyong bulawan ang salin sa iyang sapi nga dala human ang sigeng pakig-ilog kang Laga Mahubay.

“225 ka sensilyong bulawan,” matod ni Laga Mahubay. Aduna pa siyay 300 ka sensilyong bulawan mao nga andam pa siyang makigtubay kang Laga Yagtingon. Ug mao nga sa dihang wala na makatingog ang iyang karibal, midako ang ngisi ni Laga Mahubay.

“225 ka sensilyong bulawan. Kinsay moapas?” matod ni Mayagnaw.

“250 ka sensilyong bulawan,” matod sa tag-iya sa buhatan og mga hinagiban. Nahunahuna dayon sa kadaghanan nga buot niyang igasa ang maong babaye sa iyang kamanghoran nga ulitawo nga palangga kaayo niya.

“275 ka sensilyong bulawan,” matod pa ni Laga Mahubay nga

mikunot ang agtang. Gikulbaan siya kay kon aduna pay motubay, dili na makasugakod ang iyang balon nga sapi.

“300 ka sensilyong bulawan,” tubag sa tag-iya sa buhatan og mga hinagiban.

“Sa dili pa mopadayon, mangutana unta ko kon mahimo ba nga mobungat kog balor apan unya nako bayran ang kulang?” pangutana ni Laga Mahubay. Mao na lang kadtoy nabilin niyang pamaagi tungod kay kulang na man ang iyang sensilyong bulawan.

“Sumala sa mga balaod sa Balay Bahandi, dili matugotan ang imong hangyo,” tubag ni Mayagnaw. “Kon mobungat kag balor, kinahanglan aduna kay dala nga sensilyong bulawan alang niini.”

“300 ka sensilyong bulawan. Kinsa pay moapas?” pangutana ni Mayagnaw.

“325 ka sensilyong bulawan,” matod pa ni Labi Mambulasang. Dali ra kaniya nga mobungat og kantidad tungod kay iya na mang giplano nga ang tulo ka gipolon ang iyang pabayron. Daan na siyang nangutana sa tulo kon pilay ilang dala nga salapi ug iyang nasuta nga kapin sa 450 ka sensilyong bulawan ang dala nilang tanan.

“350 ka sensilyong bulawan,” tubag sa tag-iya sa buhatan og hinagiban. Mosukol pa siyag bingat hangtod sa 500 ka sensilyong bulawan.

“400 ka sensilyong bulawan,” matod ni Labi Mambulasang. Kon idugang sa iyang gigunitang 300 ka sensilyong bulawan ang salapi sa tulo ka gipolon, kapin sa 750 ka sensilyong bulawan ang iyang salapi.

“1,000 ka sensilyong bulawan,” malinawon nga pulong ni Laga Pigsayu. Nakahukom siya nga bingatan og dako ang kantidad aron dali mahuman ang palit.

Maorag natuk-an si Labi Mambulasang sa dihang nadungog ang bungat ni Laga Pigsayu. Nakanganga sa kakurat ang kadaghanan. Wala nila damha nga moabot og 1,000 ka sensilyong bulawan ang balor sa gisubasta nga babaiyon.

“1,000 ka sensilyong bulawan. Kinsa pay moapas?” tin-aw nga pulong ni Mayagnaw. Tam-is kaayo ang iyang pahiyom.

Kadto dili lamang tungod sa dakong kantidad nga iyang madawat isip komisyon kondili tungod kay naseguro niya nga gikan sa kontinente ang dinapit nga gikan sa Balay Kalipay.

Buot banhigan nila ni Labi Mambulasang ang grupo nila ni Laga Pigsayu. Apan nahibaw- an na sa naulahi ang laraw sa nahauna...

Naghinunghongay ang mga tawo sa ilang mga pangagpas. Adunay nagtuo nga si Dayangdayang Pinaiyak mamahimong kinabantogang bituon sa Balay Kalipay. Adunay nagsulti nga malagmit ibaligya ra sab tingali ang dalaga didto sa kontinente. Wala silay kasayoran nga layo ra kaayo sa tinuod ang ilang mga pangagpas.

“Sagdi lang. Makita ra unya ang katag. He-he-he,” matod pa ni Labi Mambulasang. Gipaandam na niya ang banhig batok sa grupo ni Laga Pigsayu. Gikasabot na sa iyang sinaligan ang grupo sa mga tawo nga nagbaligya kang Dayangdayang Pinaiyak. Mao nga nakaseguro siya nga molampos ang ilang banhig.

Sa dihang nahuman na ang subastahan, nag-iyahay nag pauli ang mga tawo. Samtang si Mayagnaw, nagdali nga miadto sa lawak ni Laga Pigsayu. Nakahiring na siya nga adunay mga laraw batok sa grupo ni Laga Pigsayu.

“Higala, pag-amping mo sa inyong dalan,” matod ni

Mayagnaw.

“Mao ba?” Mikunot ang agtang ni Laga Pigsayu. “Daan pa gyod ko nga adunay mga magdalag tigaw. Tuod diay, aduna ba moy bakante nga lawak nga mahimo namong abangan? Ibilin lang nako ning tulo ka babaye aron way sagabal sa sangka. Balikan na lang namo sila ugma.”

“Labing maayo. Akoy bahala nila,” pasalig ni Mayagnaw.

“Ayaw nag hunahunaa ang bayad. Igo na kanamo nga mopadayon og apil sa among mga subastahan ang Balay Kalipay.”

“Daghang salamat kon mao,” tubag ni Laga Pigsayu. Walay kasayoran si Mayagnaw nga daan nang gimandoan si Laga Pigsayu kon unsay ilang buhaton. “Na, dili na mi magdugay kay laayon unya ang mga nag-atang.”

Nahuraban si Mayagnaw sa dihang nakita ang ngisi ni Laga Pigsayu. Maora kadtog ngisi sa usa ka mangtas nga bagani.

Walay kasayoran ang mga mobanhigay nga naghinam pa kanila ang “tawo” nga ilang banhigan. Wala silay kasayoran nga usa ka mangtas nga iyakan ang gilaraw nila nga tulison. Nagdali nga mibiya si Laga Pigsayu kauban si Balagon ug ang duha pa ka bagani.

“Tuod diay, mag-ila-ila sa ta. Ako si Mayagnaw,” matod ni Mayagnaw. Dako ang iyang kalipay nga mahimamat ang mga sinaligan sa Balay Kalipay.

“Ako si Maganding ug siya si Laga Yangyang,” matod pa ni Maganding. Daan na niyang gihunghongan si Dayangdayang Pinaiyak nga magpakaaron-ingnon nga dili sila magkaila. Dako kaayo ang kalipay sa dalaga sa dihang nakita ang iyang tigbantay. Natingala lang siya kay wala man siya makaila sa mga tawo nga kauban sa iyang tigbantay kanhi.

“Na, hala, sunod mo nako kay adto ta sa lawak diin mo mopahulay,” matod ni Mayagnaw.

“Sige. Mosunod ra mi nimo,” matod ni Maganding. Nanglakaw dayon sila.

Usa ka dakong balay nga adunay kaugalingong tugkaran ang giandam alang sa grupo ni Maganding. Nakasabot dayon siya nga buot makighigala sa Balay Kalipay ang Balay Bahandi. Malagmit tungod kadto kay nahunahuna nila nga adunahan gyod ang tag-iya sa Balay Kalipay.

“Mangaon sa ta una mo mopahulay,” pangagda ni Mayagnaw nga migiya kanila ngadto sa talad-kan-anan.

“Daghang salamat sa inyong dakong pagtagad kanamo,” matod ni Maganding.

“Way sapayan, uy. Kita-kita ra bitaw ang magkita-kita diri sa Liwaraan,” tubag ni Mayagnaw. “Tuod diay, unsay ngalan adtong inyong agalon nga babaye?”

“A, si Dayangdayang Saliyaw to siya,” tubag ni Maganding. Gitubayan lang niya ang sayop nga pangagpas ni Mayagnaw. Nasayod si Maganding nga dili buot sa ilang agalon nga mailhan sa mga taga Liwaraan.

Padayon nga nagtabi si Mayagnaw ug si Maganding samtang nangaon sila. Samtang hilom lamang nga nangaon si Dayangdayang Manganingga ug si Dayangdayang Pinaiyak. Maomao ang pagpugong ni Dayangdayang Manganingga sa iyang kaugalingon. Daan na siyang gipasidan-an ni Robert Makaindan nga dili una magpaila aron walay mahimong kabilinggan ang ilang mga lihok sa Liwaraan. Human ang panihapon, nanamilit na si Mayagnaw.

“Manginom ta aning akong balon nga ilimnon aron maayo ang atong pagpahulay,” matod ni Maganding. Gimandoan na siya ni Robert Makaindan nga segurohon niyang makainom niadto ang managsoong babaye. Sa dihang nakatulog na sila, mibutho dayon si Robert Makaindan.

“Adto na ta,” matod ni Robert Makaindan. Daan nang giandam ni Maganding ang ilang mga dad-onon. Human ang usa ka pagpamilok, nakabalik na sa iyang tugkaran si Robert Makaindan kauban ang tulo ka babaye. Gikugos dayon ni Robert Makaindan ang maayong pagkahinanok nga si Dayangdayang Manganingga samtang si Maganding ang mikugos kang Dayangdayang Pinaiyak. Gidala dayon nila ang duha ngadto sa lawak ni Dayangdayang Manganingga.

“Balik na ngadto sa imong balay aron makapahulay na ka,” matod ni Robert Makaindan kang Maganding. “Ugma na mo magsulti ni Dayangdayang Pinaiyak.”

“Daghan kaayong salamat, Agalon,” matod ni Maganding nga nalipay kaayo.

Human kadto, misulod na sab ni Robert Makaindan sa mapa sa iyang galamhan. Tagaod gyod nga nakaabot na niadto ang grupo ni Laga Pigsayu duol sa lugar diin nagplastar ang banhig ni Labi Mambulasang. Niadtong tungora, gipahunong niya ang ilang karwahe sumala sa mando ni Robert Makaindan.

“Balagon, kamong tulo ang bahala sa grupo nga maggikan diha sa tuong bahin sa dalan. Nagpasalipod sila diha sa kakahoyan. Napulo ka tawo na sila. Tulo ang nagdalag bangkaw. Pinuti ang dala nga hinagiban sa duha. Upat ang nagdalag kampilan. Ug ang usa adunay lagaraw,” matod ni Laga Pigsayu. “Unsa man, makasugakod ba mo anang napulo?”

“Kaming tulo ang bahala anang napulo,” tubag ni Balagon nga maorag naghinam sa pakigsangka.

“Labing maayo kon lipot ang inyong himoon. Sa akong tanaw, ikaduhang ang-ang ra sa pagka bagani ang kinakusgan ana nila,” matod ni Laga Pigsayu. Bisan taliwala sa kangitngit, hayag kaayo ang iyang panan-aw mao nga klaro kaayo niya kon hain nahimutang ang mga kaaway. “Ang mando sa inyong agalon, way ibilin nga buhi anang napulo ka tawo.”

Sunod sa mando ni Laga Pigsayu, maorag mga anino nga dili makita sa kangitngit ang tulo ka bagani nga paspas sa pagsulod sa kakahoyan diin nag-atang ang napulo ka tawo nga maoy mingbaligya kang Dayangdayang Pinaiyak. Wala gyod damha sa napulo ka kaaway nga maunhan silag lipot sa mga tawo nga ila untang banhigan. Igo rang nangagumod ang mga kaaway nga nakalitan sa pagpangdunggab sa tulo ka bagani. Naniga ang mga mata sa agalon sa napulo ka kaaway sa dihang nabatian niya ang kahait sa sulab sa pinuti ni Balagon nga mipaak na sa iyang liog. Wala nay migula nga pulong sa iyang baba tungod kay mibulag na man ang iyang ulo gikan sa iyang lawas. Sa ilang dakong kakurat, maorag igo rang naghulat ang nabilin nga mga kaaway samtang gipangluba sila sa tulo ka bagani.

Sa laing bahin, gibantayan lamang ni Laga Pigsayu ang lihok sa tulo ka bagani. Igo ra siyang mingisi sa dihang nakita ang paspas nga pagkapuo sa napulo ka kaaway nga nagplastar sa tuong bahin sa dalan. Sa dihang nakita niya nga minglampos na ang tulo, milihok sab dayon siya padulong sa walang bahin sa dalan diin nagplastar ang grupo ni Labi Mambulasang ibabaw sa dakong bato nga nagdungaw sa dalan. Buot unta niyang pangan-on ang atay ug kasingkasing sa tulo ka gipolon ug ni Labi Mambulasang apan wala siya tugoti ni Robert Makaindan. Ang gitugon lamang kaniya mao nga bun-ogon og ayo ang maong mga tawo.

“Kaaway sa wala!” singgit ni Labi Mambulasang sa dihang nabatian ang paspas nga pagduol ni Laga Pigsayu nga mituyo og padayag sa iyang gahom. Apan bisan pag nadungog kadto sa iyang

mga sakop duol sa dalan, igo ra silang nangalup-og sa dihang sama sa hangin nga milabay kanila si Laga Pigsayu. Mao ray ilang nabatian nga nangabuslot na ang ilang mga dughan ug tiyan. Sa dihang nangalup-og sila, wala na silay atay ug kasingkasing.

“Atake!” singgit pag-usab ni Labi Mambulasang. Ug tuod man, way duhaduha nga ming-atake ang tulo ka gipolon. Apan ang ilang mga hinagiban nangliki ug nangapungil sa dihang nasagang kadto sa gamhanang mga kuko sa iyakan.

“Busaw!” mao ra kadtoy nalitok ni Labi Mambulasang sa dihang nakita ang nahitabo. Sa iyang atubangan, maorag mga agungal ra nga gipanglabay-labay ni Laga Pigsayu ang tulo ka gipolon. Nahunahuna dayon ni Labi Mambulasang nga moikyas. Apan sa iyang pagdagan, maoy misugat kaniya ang usa ka hagtik kaayo nga tamparos sa iyang nawong. Human niadto, maorag buto-buto ang linagubo sa iyang lawas nga giayo-ayog bun-og sa maanyag nga iyakan. Igo ra sa pag-agumod si Labi Mambulasang hangtod nga nawad-an siyag panimuot.

“Gibun-og gyod lagi niya og ayo.” Nagpanglingo-lingo si

Robert Makaindan sa dihang nakita ang nahitabo. Didto niya nasuta nga gamhanan gyod diay ang iyakan nga si Laga Pigsayu. Nakahukom dayon siya nga mobalik sa iyang agi tungod kay dili na niya kinahanglan mopakita.

Pagkaugma sa buntag, nakuratan ang mga tawo sa dihang nakita ang daghang patayng lawas nga nagkatag duol sa dalan. Nabaniog dayon kadto sa tibuok Liwaraan. Mao pay pagpukaw ni Mayagnaw sa dihang naghangos-hangos nga miabot ang iyang katabang. Gibalita dayon kaniya nga napalgang patay ang mga tawo nga mingbaligya kang Dayangdayang Pinaiyak kauban ang uban pang bagani nga wala nay atay ug kasingkasing.

“Ang namanhig maoy nabanhigan?” pangutana ni Mayagnaw sa iyang kaugalingon. Nahinumdom dayon siya nga maorag naghinam-hinam pa sa banhig ang grupo ni Laga Pigsayu sa dihang nanglakaw sila.

Nagdali dayon nga nangandam si Mayagnaw aron duawon ang grupo ni Maganding. Buot niyang ibalita ang nahitabo ug buot sab niyang mangutana pa mahitungod kang Laga Pigsayu. Apan dako ang iyang pagkasorpresa kay wala na may tawo sa balay diin gipapahulay niya ang grupo ni Maganding. Maoray nabilin didto ang sulat ni Maganding nga mitaho nga sayo silang nanglakaw.

“Mosuroy na lang unya ko didto sa Balay Kalipay,” matod ni Mayagnaw sa iyang kaugalingon. “Sila ang matang sa mga tawo nga kinahanglan nako mamahimong higala.”

Sa laing bahin, nangapukaw ang tulo ka gipolon ug si Labi Mambulasang sa usa ka tugkaran nga sakit kaayo ang tibuok lawas. Sa ilang pagbukhad sa ilang mga mata, maoy misugat kanila ang tatak sa pagkaulipon nga nanulod dayon sa ilang galamhan. Tungod sa kaluya sa ilang lawas, wala na sila makahunahuna sa pagsupak. Human ang pipila ka pagpamilok, nanindog sila ug mingduol sa atubangan ni Robert Makaindan.

“Agalon,” matod sa upat dayong yukbo sa atubangan ni Robert Makaindan.

“Sukad karon, ang inyong kinabuhi mao ra ang pagsunod sa akong mga mando,” matod pa ni Robert Makaindan. “Kon magtinarong mo ug magbinut-an, ibalik ko kaninyo ang inyong kagawasan human ang 100 ka tuig. Apan kon dili kamo mosunod sa akong mga mando, walay duhaduha nga ako mong pamatyon.”

“Nakasabot mi sa buot nimong mahitabo, Agalon,” matod ni Labi Mambulasang.

“Na, hala, sige... dinhi una mo. Panginom mog tambal ug pamahulay mo. Mobalik ra ko human ang tulo ka adlaw aron magsulti ta pag-usab,” matod ni Robert Makaindan. “Balagon, ikaw na ang mahibalo nga mopahigayon kanila.”

Samtang sa laing bahin, sayong nakamata ang managsoon ug nagkahinabi. Ug sa dihang nasayran ni Dayangdayang Pinaiyak nga si Dayangdayang Manganingga ang iyang kaatubang, wala gyod niya mapugngi nga mohilak. Ingon usab ang nahitabo kang Dayangdayang Manganingga. Human moluag ang ilang mga dughan, malipayon ang duha nga nag-estorya kabahin sa ilang mga kasinatian.

“Sa imong tan-aw, buhi pa kaha si Layok Mambunsudan?” pangutana ni Dayangdayang Pinaiyak.

“Ambot lang. Apan malagmit mipanaw na siya. Ang ako lang gikalibgan tungod kay sumala sa imong estorya, walay balita mahitungod ni Bantugan Kapinonan,” matod ni Dayangdayang Manganingga.

“Tuod diay, bisan ako naglibog kon unsay hinungdan nganong gitabangan ta ni Laga Pigsayu ug ni Abang Manlumigto,” matod ni Dayangdayang Pinaiyak. “Unsa kahay kalambigitan nila sa atong banay?”

“Mao sab nay dili nako masabtan,” tubag ni Dayangdayang Manganingga. “Aduna koy pamati nga pamilyar kanako si Abang. Apan dili nako mahunahuna kon kinsa gyod kaha siya. Ang ako lang maseguro nga wala siyay daotan nga laraw batok nako.”

“Kon pangutan-on kaha nimo siya, iya kahang isulti?” pangutana ni Dayangdayang Pinaiyak.

“Ambot kaha. Sa pagkatinuod, maulaw gani kog pangutana,” tubag ni Dayangdayang Manganingga. “Sa kadako sa iyang natabang kanako, bisan pag himoon ko niyang ulipon dili nako igsapayan. Ilabi na karon nga naluwas na ka.”

“Tuod diay, unsay relasyon ni Saliyaw ana kang Abang?” pangutana ni Dayangdayang Pinaiyak.

“Wala sab ko masayod kon unsay tinuod nilang relasyon. Manyahon man na si Saliyaw kang Abang. Apan maorag wala ra man sa iya. Ang katingad-an lang nako kay sa kaanyag ana ni Saliyaw, nganong magmanya man siya sa sama kang Abang?” matod ni Dayangdayang Manganingga.

Padayon nga nagtabi ang managsoon. Hangtod nga nahisgotan nila kon unsay ilang mga plano bahin sa ilang posisyon sa banay Binuklasan. Dako ang ilang kahingawa alang sa banay Binuklasan tungod kay maoy handom sa ilang mga ginikanan nga padayong mouswag ang ilang banay.

(PADAYONON)

Kaaway sa wala!” singgit ni Labi Mambulasang sa dihang nabatian ang paspas nga pagduol ni Laga Pigsayu nga mituyo og padayag sa iyang gahom.