Kumagko Nga Engkantado
( Napatik sa Bisaya, Mayo 26, 1932) ( Unang Bahin)
NA, karon, ayaw kamog kalisang ha? Suginlan ko kamo sa…”
“Sa unsa, To- Imbong?” Nanagdungan pagpangutana ang kabataan.
“Suginlan ko kamo niadtong… Hilom lang kamo, suginlan ko kamo niadtong kumagko nga engkantado.” “Kumagko nga engkantado? Na, hala, kana! Suginli kami niana, To- Imbong.”
DIHAY duruha ka magsoon nga pobre gayod intawon kaayo. Nagpuyo sila sa usa ka balayng nipa tupad sa kakawayanan. Ang magulang nga babaye, si Maria ang ngalan, duludalaga na, ug ang manghod nga lalaki, si Pedro, bayong na.
Wala na silay mga ginikanan. Aron mangabuhi, si
Pedro namuo og gunahon nga, kadaghanan bayran lamag tagpila ka gantang mais. Si Maria usab, nanawat og tahionon. Buntag pa gani, mosayo na si Pedro sa darohan ug si Maria usab, inigkahuman nilag panihapon, motubay gayog pamuwaw sa iyang mga tahionon. Kadaghan na siya badlonga sa iyang manghod nga dili na mamuwaw kay tingali unyag magsugpa, apan motubag lang si Maria sa pagingon: “Ay, Pedro, pasagdi lang ako. Unsaong pobre man kita. Madaog pa gani sa akong lawas, sige lang gihapon ako, iyawat makapalit kitag imong sinelas kun ako bang sinina.”
Usa ka adlaw niana, ang manghod gihilantan ug wala makapamuo. Makalilisang ang kainit sa iyang kalawasan. Kay wala man silay ikapalit og tambal sa botika, si Maria gikan nga nagtahi midalikyat intawon pagpanguhag pangursa nga dila- dila sa iro, tai sa uk- ok, magaya, ug iskubang malagwis. Apan giunsa na lag ilin- ilin ang ilimnon, misamot hinuon kabug- at ang sakit ni Pedro.
Gitambagan na si Maria nga magpalit lang gayod og tambal sa botika. Apan unsa man lagi ilang ipalit? Aron makapalit lang gayod unta og tambal sa iyang manghod, usa ka gabii niana milahutay si Maria sa iyang tahionon. Sige lang gayod siyag tahi human sa ilang panihapon. Halawom na ang gabii apan wala lang gayod gihapon siya moundang. Usahay hinuon, mohunong siyag kadiyot aron pagpahilom kang Pedro nga nag- agulo didto sa lantay.
Sa takulahaw lamang samtang nagpilo siya sa liab niadtong sinina nga iyang gitahi, napalong ang iyang lamparilya. Labihan niyang pangita sa posporo, wala gayod niya hikit- i. Nagpanghikap siya didto sa dapog, apan wala
gayod siyay nahinolan nga posporo. Samtang nangita siya sa posporo, may minglabay nga mga mananagat nga nagdalag sulo nga tingkarol.
“Iyo, Iyo… padagkota intawon ako!” matod niya. Nanghunong ang mga mananagat. Usa kanila mitunol kaniya sa tingkarol pinaubanan sa mga pulong, “Diha lang kana, Inday. Hapiton lang kana namo ugma.”
Ug nakahuman si Maria sa iyang gitahi, ginamit ang suga nga tingkarol nga gibilin kaniya sa mga mananagat. Nalipay kaayo siya. “Makapalit na gayod akog tambal sa botika ugma,” matod niya samtang namilo siya sa iyang human.
Sa pagkaugma, labihan na hinuon niyang kuyawa. Sa pagduol niya sa iyang makina, unsa ugod nga tingkarola! Mao may iyang nakita ang bukog sa kamot sa usa ka tawo. Nahasibog siya sa kalisang. Kadto diayng iyang gidagkotan, mga kalagnon man!
Unsaon na niya, inigkagabii ra ba mobalik kadtong mga kalag pagbawi niining bukog nga ilang gibilin. Nakahinumdom na siya sa sulti sa iyang apohan nga nagingon nga inigbalik na kuno sa kondenado nga nakabilin sa bukog nga suga, bugnoon ka gayod kuno taman sa ginhawa hangtod nga mamatay ka ug mao na usab kunoy ipuli didto sa ispidno nga gitagan- an niadtong kondenado nga imong naluwas pinaagi sa pagtawag mo kaniya.
Labihan niyang hilak. Nagpakitambag siya sa iyang mga silingan sa labing maayong paagi nga sarang niyang mahimo. Ang mga silingan nagsugyot kaniya nga mokompesal basin pag may ikatambag kaniya ang pari.
Unya tuod, mikompesal siya. Giasoyan niya ang pari sa tanan.
“Duna kay gamayng anak?” Nangutana kaniya ang pari. “Dalaga ako, Nyor.” Iyang gitubag.
“Na, panghulam og gamayng bata sa inyong silingan.
Ang bata maoy patunola sa bukog kon maningil na ang mga kalag niini. Apan inigtunol sa bata, kusia gayod kini hangtod sa pagkulisiw.”
Tuod, nanghulam siyag bata sa ilang silingan. Sa pagkaalas otso tuod sa gabii, nia na. Gipamukpok na ang iyang bungbong. Gihinay ni Maria pagkugos ang bata, ug gipakupot niya sa bukog. Sa pagtunol gayod sa bata, iya dayon kining gikusi hangtod nga mikulisiw og tinuod, kay tiaw ba ugod usab tuod kasakit… bisag ikaw pay bata.
“UNYA, unya, To- Imbong?” Naghinam- hinam ang kabataan nga namati sa tigulang.
Segun sa gimando kaniya, miadto si Pedro sa sementaryo aron tumanon ang usa ka tahas…
“Paabot kay atong tiwason,” matod sa tigulang nga magsusugilanon.
SA diha nga mikulisiw na mag tinuod ang bata, ang mga kondenado ming- ingon: “Salamat, Inday, kay nakaanghel ka pa nianang bataa. Ug karon kay napilde mo man kami, magbalos kami kanimo. Kuhaa kini pagbalik ang bukog. Sunoga kini. Sa mapundok mo na ang agiw, pangayog lana santa sa simbahan ug ahogi ang agiw. Unya, ibanyos kini sa kalawasan sa imong igsoon. Sa maayo na unya ang imong igsoon, sugoa dayon siya ngadto sa menteryo ug ipakalot kaniya ang lubong nga nahimutang duol sa nitso numero uno. Unya, ipatuman gayod kaniya ang tanan nga isugo kaniya didto sa menteryo.”
Na, mao na kadto… pila may sugilon, gisunog ni Maria ang bukog nga gibilin. Unya, nangayo siyag lana santa sa pari ug human maahog, gibanyosan niya ang iyang igsoon niadtong agiw. Wala tuod dangtig dugay, naayo dayon ang iyang igsoon.
“Karon, Pedro, kay naayo na man ikaw,” matod ni Maria, “lakaw gayod karon dayong gabii didto sa menteryo og kalota ang lubong nga nahimutang duol sa nitso numero uno. Unya, tumana ang tanan nga ipabuhat kanimo didto.”
“Apan mahadlok man ako, Manang.” Namalibad ang manghod.
“Lakaw. Kinahanglan gayod nga imo kining tumanon, tingali unya hinuog adunay mahitabo kanato; sugo ra ba kini sa mga kalagnon.”
Sa pagkagabii na, miadto si Pedro sa menteryo. Kay wala pa may alas otso sa iyang pag- abot didto, milingkod una siya sa may pultahan paghulat sa takna.
Taudtaod, mibagting ang ikawalo sa kagabhion. Pastilan niyang kuyawa! Paglingi niya sa sulod sa menteryo, maoy iyang nakita ang mga kalag nga nagbugwak- bugwak ang kalayo gikan sa ilang mata, ilong ug baba. Kadaganon siya, apan kay kinahanglan man tumanon niya kadtong tanang sugo sa mga kalag, misulong na lang siya, piniyong ang mga mata sa kahadlok. Sa iyang pagsulod sa menteryo, gipangilogan siyang namati sa mga kinagilkil sa kadena. Lugos siya makaginhawa tungod sa kabaho sa kandela ug sa kaangtod niadtong mga kalabera nga hipang- agian niya.
Mipunta dayon siya sa lubong nga gitudlo kaniya. Sa iyang pag- abot didto, iyang hikit- an ang kalabera nga naglingkod sa lubong nga iyang kaloton. Sa walay tingogtingog, miduol siya sa lubong aron pagkubkob. Apan sa wala pa siya makakubkob, mitindog ang kalabera ug gihasmagan siya. Sa pagbugno gayod nila, halos siya mahilos kay ang lawas sa kalabera nga iyang gigakos pulos man kalayo. Unsay iyang lagngon, gilud- an niya ang kalabera ug… napalong.
“Karon, kay napilde mo man ako,” matod sa kalabera, “mahimo na nimo ang pagkubkob nianang lubong.”
Giduol niya ang lubong ug gikalot. Apan sa pagkumot niya sa mga bunbon, nakugang siya ug nahasibog sa kulisiw sa usa ka gamayng bata. Kadaganon siya tungod sa kalisang. Apan ang kalabera nga iyang napilde miduol kaniya ug miingon: “Ayaw kahadlok, Pedro. Inigkubkob mog katulo, kupti pagdali kanang tuong kamot nianang bata nga mosiyagit, ug utloba ang iyang kumagko. Sa mautlob mo na, kuhaa pagdali ug isulod sa imong bolsa. Unya pamati sa mga isulti kanimo nianang bata…”
Tuod, gikubkob niya. Sa ikatulo niyang kubkob, mikulisiw nag tinuod ang bata ug ang lubong nahimong dakong daob sa kalayo. Hangtod ang gininhawa niadtong bata kalayo usab ug motuhop gayod ang kasakit sa iyang kaunoran. Apan gikalit niya pagpugong ang tuong kamot niadtong bata ug iyang giitlib ang kumagko. Sa nakuha na niya, napalong ang kalayo ug ang bata miingon: “Karon kay napilde mo man ako, pangitaa si Donya Sepulveda kay atua kaniya ang imong portuna.”
“Asa ko man intawon kini pangitaa si Donya Sepulveda?” Nangutana siya sa bata.
“Lakaw!” matod sa bata. “Dad- a kining akong kumagko. Inig- abot mo sa unang lawod, utloba ang unang buko sa akong kumagko ug isalibay sa dagat. Inighubas unya sa dagat, subaya ang agianan nga imong makita kay kana punta gayod sa gipuy- an ni Donya Sepulveda. Kini si Sepulveda maoy usa ka maanyag kaayong prinsesa. Miuban kini sa iyang amahan nga nangayam. Apan ang iyang amahan ug siya nahipunta sa pinuy- anan sa usa ka ungo nga engkantohanon ug didto, ang iyang amahang hari, nahimong baboy samtang siya nahimong salampati— katunga salampati, katunga prinsesa. Inig- abot mo unya didto, punta dayon sa kosina sa balay niining ungo nga engkantohanon. Pangitaa dayon ang punggasan. Sa hikitan mo na, ilubong ang nahabilin sa akong kumagko ug unya dusliti ang imong gilubngan.”
“Oo, tumanon ko kanang tanan,” matod ni Pedro.