Duaw-Handuraw: Ang Pagbalik sa Pasinati sa Bathalad-Sugbo
Pag-abli sa Ikalimang Bathalad-Sugbo CWW
ANG pasinati sa Bathalad-Sugbo Creative Writing Workshop (BSCWW) nahitabo niadtong Mayo 27 ug 28 ning tuig 2022. Gipahigayon ang kalihokan sa hinugpong-talad sulod sa Handuraw Pizza sa Mango Square, General Maxillom Avenue, sa Siyudad sa Sugbo. Apan bisan pa sa padayong hulga sa pandemya gumikan sa COVID19 nga miputol sa anwal nga workshop sa Bathalad-Sugbo sa miaging tuig, gisumpay kini nga adunay kusog ug kaisog. Gipahigayon ang pasinati sa paagi nga pisikal na. Ug ang Bathalad-Sugbo ra gyod ang mihimo og workshop sa malalangong pagsulat sa linawas, puno sa kadasig ug walay kukahadlok.
Mga Bulahang Partisipante
HUMAN sa pagtimbang-timbang sa gipadalang mga salmot nga balak ug sugilanon, napulo ka magsusulat ang napili aron isipong fellows sa 5th BSCWW. Kini sila ang minggahin dili lang panahon kondi kahago ug kantidad aron lang makatambong sa usa sa labing importanteng pasinati sa pagpanulat sa Kabisay-an ug Mindanao.
Ang mga mosunod mao sila si Aeron Arador sa Tabuelan,
Cebu; Marianne Hazzale Bullos sa Dakbayan sa General Santos; Lhance Karl Caratao sa Bantayan, Cebu; Dan Daño sa Siyudad sa Lapulapu; John Gilford Doquila sa Cagayan de Oro; Zandra Pia Lariosa sa Balud, San Fernando, Cebu; Ariel Logronio sa Inabanga, Bohol; Carl Mantua sa Baybay City; Carlo Moldes sa San Fernando, Cebu ug; Maria Eleanor Valeros sa Siyudad sa Sugbo.
Apan di malimod nga ang ilang pagbutho sa Handuraw usa ka panginahanglan nga matubag lang gikan sa tabang sa mga hamtong na sa pamalak ug pangasoy. Maong sa workshop sa malalangong pagsulat magbuyon ang fellows ug panelists. Dili man matawag ang usa nga fellow kon walay panelist nga moagak niya, ug walay panelist kon walay fellow nga andam maminaw ug mokaton. Kay ang kalamposan sa pasinati sa Bathalad-Sugbo nag-agad sa kahugot sa panag-abot. Ang pagpasibo anaa sa panagtagbo sa duha.
Mga Ekspertong Maghuhukngay
KATAMBAYAYONG sa mga fellow ang mga kritikong panelista kinsa miguhay-guhay, lawom nga mianalisar sa estruktura o porma ug unod sa mga obralampat. Ilang gipamalandongan ang mga manuskrito nga gidalit nila kinsa wa magpanuko pagtahanhikyad sa kaugalingon sa talad-Bathalad. Gipangandaman nila ang maong higayon sa paggiya sa mga fellows gamit ang kinaadmang panimon sa panulat nga nianang sayong buntag sa unang adlaw gipainit na sa bugnaw nga ‘kahayag’.
Ang piniling mga panelista mao sila si Vicente “Butch” Bandillo nga mao ang lead panel kinsa usa ka retiradong diplomat ug nagdala sa titulo nga “Walay Kaparehas nga Tingog sa Sebwanong Pamalak”; Jeremiah “Miah” Bondoc, enhinyero ug usa sa mga nag-unang magbabalak sa iyang henerasyon; Carlos Cortéz, piksiyonista kansang nobela midaog og National Book Award sa 1998; Richel Dorotan a.k.a Omar Khalid, premyado sa Palanca, editor sa Bisaya Magasin ug timonero sa Sunday
Club; Gerald Pareja, literary critic ug propesyonal nga retratista nga taga Sugbo; Noel Villaflor, maalamong magbabalak ug usa
ka praktisyoner sa prose poetry sa Sinugboanong Binisaya, ug; Januar Yap, kanhi editor sa SunStar-Cebu, filmmaker, mananaog sa Palanca ug magtutudlo sa UP-Cebu. Ug gikan nila, natilawan sa mga fellow ang usa ka mapaubsanong kasinatian. Kay tumong man sa paghukngay ang paghukad sa nag-aso-asong hiyaskaalam alang niadtong gigutom pa sa kahibalo sa panulampat.
Pagbanhaw sa Bathalad-Sugbo Creative Writing Workshop
HATAGAN tag diyotayng bakgrawon. Ang Bathalad-Sugbo naestablisar niadtong Agosto 19, 1969 sa mga magtutukod nga sila si Melquiadito M. Allego, Ernesto D. Lariosa, Lamberto Ceballos ug kaubanan. Sa Mayo 25 ug 26 sa 1991 nahimo ang labing karaang Bathalad-Sugbo CWWorkshop didto sa Lungsod sa Boljoon, Cebu. Gitambongan kini sa mga haligas sa Bathalad kinsa mga panelista adtong tungora: sila Dr. Erlinda Alburo, Atty. Simeon Dumdum (karon retiradong huwes),
Dr. Leoncio Deriada (mihalin na), Dr. Resil Mojares (karon Nasodnong Tadiyandi) ug ilang mga kaubanan.
Nagmalamposon kadtong pasinati tungod sa tabang-pinansiyal sa Cultural Center of the Philippines (CCP). Tungod sa kahagipot sa pundo sa Bathalad, wala kini makasugakod sa pipila ka tuig. Apan imbes iluyong sa hingpit ang pasinati sa Bathalad Workshop, gihimo na lang kini matag pila ka tuig.
Dunay usa ka talagsaon nga hitabo. Ang Butch Bandillo nga pangulong panelista ug nag-unang esponsor sa pagbalik sa pasinati sa Bathalad-Sugbo 2022 mao ra sab kadtong pamuno sa malamposong unang kinabag-ong pasinati sa 2017 diin usa usab sa
mga manggihatagong esponsor mao si Dr. Mel Allego ug buhing haligas sa Bathalad-Sugbo.
Abli ang ganghaan sa BSCWW alang sa malaomong mga magsusulat bisan niadtong mga gatason pag ngabil o bisan gani kadtong mga nagpalaban nag sungkod. Klaro ang tulo ka maayong katuyoan sa workshop: (1) Paghatag og bantawan diin mabasa ug mapaminaw ang katitikanong tingog sa napiling fellows kinsa representante sa tagsa-tagsang komunidad diin sila gikan; (2) Paggahin og higayon sa mga fellow nga makat-on sa pagpalambo pa sa ilang katakos sa pagsulat pinaagi sa obhetibong paghukngay sa mga panelista sa napiling mga obra, ug; (3) Paghimo sa Bathalad-Sugbo nga dapitigomanan sa pagpalig-on sa panag-uban sa mga partisipante ug mga panelista. Ug walay laing tumong niini mao lang ang pagpaningkamot alang sa padayong paglambo sa katitikan ug kulturang Sugboanon.
Usang Kasinatian
SAYO pas buntag, adlawng Biyernes, unang adlaw sa pasinati sa Bathalad, gitulod ko ang bildong pultahan nga may pag-amping. Gilikayan kong masayop ang pagtulod o ba kaha pagbira niini kay basin mosangpot na nuon og bayronon. Pagkademalas kon masipyat. Kuwang pa nya ibayad sa danyos ang gigahing pamasahe sa pagpauli. Apan mao ni ang dapit nga dugay ko nang buot sudlon. Alang nako, usa ni ka tahas nga kon makasulod na ako niini aduna na akoy paglampos isip Bisdak nga nahigugma usab sa paglalang gamit ang mga pulong. Kadto mao ang pitseryahan luyo sa National Bookstore sa Mango. Sa pagsulod pa lang nako, nakita ko na ang mga estanteng puno sa mga libro nga daw mibakos sa lawak. Dili ba kaha kining dapita ekstensiyon sa NBS? Way timik ang mga libro nga naglibot sulod sa Handuraw. Sama silag kadalagahan sa baylehan nga nagpaabot lang sa tukmang higayon nga puniton ug baylehon inigtugtog sa sonata. Kining mga libroha naghulat lang nga subling paklion ang mga panid aron makalighot pag-usab ang mga pamulong ug alinghuna sa mga awtor samtang nakigsayaw sa mga magbabasa.
Gipahiluna ko ang dala kong backpack. Ang kabug-at niini akong gikabiba aron lang mahabutho ko sa maong lugar. Minanok ang akong kinatulgan sa barko sa miaging gabii maong nagduugduog pa ang akong paminaw nianang sayong buntag. Nalangan paglarga ang gisakyan kong barko tungod sa mga pagpagawas-sulod sa mga karga sa miaging gabii. Ang pag-aginod sa dagkong mga sakyanan paingon sa gawas o sulod sa ubos nga bahin sa barko maoy hinungdan sa pagtuya-tuya niini ug pagtandog usab sa teheras nga akong gihigdaan.
Di ko komportable sa akong nahimutangan. Alingiing sab nga mao ray mahimo sa akong akomodasyon nga bubarato lang. Mibangon ko ug miestambay kadiyot sa may luyo nga bahin sa akong gisakyan. Hayahay ang hangin. Makapanglantaw kos unahan. Hinanok na ang mga pasahero apan pabilin pang nagmata akong hunahuna. Unsa kaha kon mosamot nig kalangay? Akong gikuwenta-kuwenta pila pa ka oras usa makadunggo sa
Niining tungora giandam ko ang akong kaugalingon. Gabii na. Panahon na sa pagbiya. Sakit man ang pagbiya apan mas sakit ang pagpabilin. Oras na sa pagbalik sa lugar diin ako gikan, ang siyudad diin adunay nagpaabot sa akong pagbalik.
Pier 4 ug pila sab unya ka mga pulong-pamalikas ang malibkas sa mga pasahero.
Samtang nagkalawom ang kagabhion, mitaob usab ang akong kabalaka. Nagsagol kini. Unsa sab kahay pagtan-aw sa mga panelista sa akong mga balak? Akong gipangutana ang akong kaandam. May mitaob nga kadadlok sa akong dughan, apan inanay ra usab kining mihunas samtang naglantaw kos dagitab gikan sa mga poste sa pantalan ug sa mga kalmang tapya sa mga balod.
Kahinangop ug kalipay ang akong nasinati sa paghimamat ko sa akong mga kaubanan sa Sunday Club nga karon ko lang igkita sa personal. Duha ka tuig ko silang gikauban sa Dinomingong tigom-birtuwal apan karon nahimamat ko na sila si Kenneth Baba, Leonel Quillo, John Dante, mga sinaligang tigpasayon sa pasinati.
Ug adtong buntaga sa Handuraw akong gikahibalag ang giilang amahan ni Minggoy, ang lider sa Sunday Club, si Omar Khalid. Samtang kami nagkukabildo, kalit may usa ka lalaking miduol. Segurado kong usa siya sa mga tigpahigayon sa workshop. Tan-aw nako niya, anggid-anggid ang tupi ug korte sa dagway ni William Shakespeare. Werdo og diyotay ang linihokan ug sinultihan. Siya diay si CD Borden, ang kasamtangang presidente sa Bathalad ug kadtong usa ka higayon panelista sa unang gipahigayong Sunday Club National Writers Workshop. Apan nahangangha ko dili lang sa iyang kamaayong magsusulat kondi sa iyang kamaayong tawo. Init ang iyang pag-abiabi sa mga partisipante sulod sa bugnaw nga Handuraw.
Niining tungora mitanyag siya nakog sa usa ka botelyang San Mig Light. Aning taknaa, nahikyad na sa mga crew sa petseryahan ang dinosenang beer sa talad samtang ang nasayong mga fellow ug panelista nagkita-kita ug nagkukabildo. Wala masayop ang Bathalad sa pagpili kang CD Borden isip workshop director. Gaan ang Borden nga akong nahimamat ug nahigala niadtong buntaga.
Ang kabugnaw sa botelya gisubhan sa misugat nga subang sa bag-ong Adlaw. Apan naghilab na ang akong tinai ug nangita na kini sa iyang pamahaw. Di pa lang ko dugay nga minaog gikan sa andamyo, mibaktas paingon sa gawas sa pier, ug nagdalig sakay og habalhabal paingon sa dapitigomanan. Apan bisan pa, wala nako balibari ang gidalit ni CD tungod sab sa akong kaikog. Makasamad ang pagbalibad. Sa mga Bisaya, ang pagtunol og ilimnon usa ka paagi sa dakong pagwelkam sa usa ka bisita o higala. Ug dili layo ang tagay sa alampat.
Nahinumdom kos usa ka kasinatian dugay nang panahon. Sakop ako sa usa ka kwayir ni Msgr. Rudy Villanueva, kinsa niining bag-o pa lang gipasidungggan sa kinadak-ang pasidungog sa Siyudad sa Sugbo nga mao ang Order of Raja Humabon. Mipasundayag mig “Kuwetes, Benggala ug Uban
Pa” sa awditoryom sa St. Theresas’s College nga nahimutang unahan lang gyod og diyotay sa Handuraw-Mango. Sa wala pa mi mingpasundayag adtong gabhiona, tagsa ka botelyang beer (apan tinago) ang gidalit ug kini mipainit sa among kurso ug mipabugnaw sa among tingog.
Wala pay alas otso sa buntag. Wala pa sab magsugod ang sesyon. Maong ako na lang giputos sa papel nga supot ang gitunol ni Cheeno, gidala sa gawas sa Handuraw, ug nangita dayon kog kan-anan abtang sa karsada. Nasubhan gyod ang akong buntag sa sayong ‘kahayag’. Lami man sab diay ang bugnawng sabaw sa pamahaw.
Pagbalik nako sa sulod, human nag apod-apod nila ni CD ug sa iyang staff ang mga workshop kit ug nahiluna na ang tanan sa lingkoranan libot sa gitapad-tapad nga mga lamesa.
Karon, gihukad na sa hinugpong-talad sa Handuraw ang pagana. Ug gisugdan ang unang adlaw sa pasinati pinaagi sa pagpaila-ila ni CD Borden kang Kenneth Michael Baba isip opisyal nga emse sa workshop. Giintrodyus dayon sa naulahi ang mga fellow ug mga panelista ug staff nga sila si Kevin
Lagunda kinsa workshop director usab, katambayayong ni CD, piksiyonistang si John Dante, balakerang si Dianne Deiparine ug Jennifer Ebdani, ug si Michael Florentino ug Leonel Quillo nga mga sarhento de armas matod pa ni Omar Khalid.
Didto nako naaninaw ang mga dagway sa mga Sugboanong magsusulat nga karon akong gikauban sa Bathalad. Kinaiyanhon sab diay nga bation ang linaing kalipay sa usa ka fellow kon iya nang ikahimamat, malamano ug ikaestorya sa linawas ang mga magsusulat. Parte sa ilang mga sinulat ang kabahin na sa akong kaugalingon. Maong dali dayong mapislit ang selpon alang sa pagselfie isip ebidensiya sa talagsaong panagkita.
Misunod dayon ang pagbasa sa unang entri. Balak ang unang gihaon. Pamahaw kini nga dalit sa lamesa ug gisaw-an sa mga panelista. Init ang paghatag sa ilang mga komento bahin sa gibasang teksto. Tungod ba kaha pod sa bugnaw nga misilab sa ilang galamhan? Naniid lang sab ko samtang nanglista sa mga puntos gikan sa mga panelista. Gusto nako kining marebyu alang sa pagkat-on pa. Usahay, ang init nga diskusyon mokayo kay magkinadlitay man sa gibarogang mga prinsipyo bahin sa pagpanulat og balak o sugilanon. Nagbawsanay ang bajo ug tenor nga tingog nga maoy mipakurog apan mipaalegre sa palibot. Apan tam-is paminawon ang lawom nga pagsabot sa sinulat ug ang pagpadayag sa hunahuna ug kritisismo.
Kini ang tinuod nga kagawasan sa arte sa pagsulat. Di malimod nga dunay lalis apan walay panghagis. Dunay kaguliyang apan walay kasamok. Usahay sab, maglibog ko kon kinsa ang sakto sa mga nagdebate nga mga panelista diha sa pagpadayag sa paghukngay sa akong balak. Usahay, mosamot kog katuyok ug makapangutana ko unsa ba gyod ang ilang gilalisan. Mora kog naminaw og debate sa Freedom Park. Apan kini ang labing talagsaong workshop nga akong nasugatan. Gipatunhay sa Bathalad ang demokrasya. Dili pinugos. Gawasnon ang fellow sa pagpili sa hukngay nga hatagan og gibug-aton. Matag panelista dunay kaugalingong pagtan-aw ug pagsabot sa gibasang linya sa balak. Apan sa kadugayang lantugi, mosangpot ra gihapon sa panag-uyon. Gumikan niini, mahungit gyod sa usa ka fellow ang labing lamiang hukngay sa pasinati. Ug nagpadayon ang buylo sa hukngayayay hangtod nga nahuman ang sesyon sa buntag sa unang adlaw.
Gisugdan ang sesyon sa hapon sa usa ka lektyur. Mibalik kos akong gilingkoran. Usa ka Ms. Bea Martinez-Lastimosa, rehistradong laybraryan sa University of San Carlos, deputy director sa Cebuano Studies Center ug direktor sa Sentro ng Wika at Kultura sa USC. May pipila ka puntos sa iyang lektyur nga akong nalista pinaagi sab sa notes ni Kenneth Michael Baba:
(1) Ang pagkadiskobre sa Sebwanong Katitikan usa lang ka personal nga paninguha; (2) Kon unsay abaylabol nga basahon diha sa Sugboanong Katitikan mao ra sab ang mabasa, ug; (3) May pagka impormal ang tradisyon sa Sugboanong Katitikan.
Tulo lang kini sa mga puntos nga iyang nalalang isip nasodnong konsepto sa literatura. Kini ang lintunganay nga dili tinuyo isip epekto sa pangolonya sa Espanya ug Amerika sa nasod. Apan may pagduda ang ubang naminaw sa lektyur. Labong na baya sab gyod ang atong Sugboanong Katitikan karon. Ug indikasyon niini mao ang pagpublikar sa NCCA pinaagi sa UBOD online publication sa mga Sugboanong mugna nila ni Kenneth Michael Baba, CD Borden ug Kevin Lagunda ug uban pa. Dia pay Don Carlos Palanca Memorial Awards nga tinuig mopili og mga mananaog alang sa Sugboanong Sugilanon. Napili ang mga mugna nilang Richel Dorotan, Januar Yap, Jondie Arpilleda (PSK), Lamberto Ceballos ug daghan pa. Ang pagbayaw kang Dr. Resil Mojares ngadto sa pagka national artist dili ba usa ka nasodnong pag-ila sa katakos sa mga Bisayang magsusulat?
Apan nagpabilin ang hagit sa lokal nga mga magsusulat sa Binisaya— ang pagtransender gikan sa tradisyon sa konseptong Manila-centered Filipino Literature. Si Omar Khalid, sa usa ka interbyu kanhi, mipahayag nga adunay problema ang Bisdak nga Katitikan. Kini mao ang puwersa gikan sa ubang mga tawo nga buot mohiusa sa nasod ngadto sa usa lamang ka katitikanong kailhanan. Tungod niini, ang konsepto sa Nasodnong Literatura wala magrespeto sa atong multi-lingual ug multi-cultural society. Kining maong puwersa giisip kong lagdong nga mipabug-at sa mga tiil sa Sugboanong Katitikan sa iyang gawasnong pagdagan alang sa mas layo pang kapadulngan.
Human sa diyotang pamalandong niining bahina sa lektyur, gialsa kog balik ang botelya nga wala pay katunga ang naiban. Naulian na kini sa iyang kabugnaw nga dayag diha sa naglumbag dagayday nga singot ug mimugnag diyotayng pagbanaw sa lamesa. Apan duna koy laing namatikdan sa lamesa diin ko gibutang ang akong beer. May lama nga mipilit sa sinaw nga talad. Nabasa kini sa tinulo gikan sa botelya. Wa ko masayod unsa kadto. Apan naengganyo ko pagkiskis niini gamit ang takob sa akong bolpen.
Gisundan ang lektyur sa pagbasa sa nahibiling mga balak ug sugilanon. Sama sa gitubil sa talad matag karon ug unya, ug dunay pakapin nga masima-sima, wala gyod mohubas ang kasibot sa mga panelista sa paghatag og lamiang mga kahibalo alang sa mga fellow kinsa uhaw sab niini diha sa pagpalig-on pa sa ilang pagsulat og balak ug sugilanon. Nagpabilin ang kasipa sa hugyaw nga milukop sa Handuraw hangtod natapos ang unang adlaw sa pasinati.
Sa kataposang adlaw sa workshop, wala mausab ang lamiang templa sa talad-Handuraw. Sama sa unang adlaw, unang gidalit ang sekreto sa Bathalad— binotelyang kahayag. Nagsingabot ang mga panelista ug mga fellow sa dapit ug nindot ang pakighinabi tali sa mga fellow ngadto sa ilang kapareho, tali sa mga fellow ngado sa mga panelista, ug tali sa mga panelista mismo. May bag-ong mga panaghigala nga nangatawo sa Handuraw. Ug dili lang kana. Adunay pagpalig-on sa daang panaghigala tali sa mga panelista adtong adlawa. Giisip ko kining dugang kalig-on nga mibakos sa mga Bisayang magsusulat. Espiritu sa panaghugpong ang mikunsad aron ipadayon pa ang dakong tulumanon sa mga Sugboanong magsusulat diha sa pagpalambo sa kultura ug lengguwahe pinaagi sa pag-ugmad sa Sugboanong Katitikan.
Padayon ang hukngay. Padayon ang pagdalit. Padayon ang pagpaambit ug pagkat-on hangtod miabot ang kahaponon. Dihang natapos ang ikaduhang adlaw sa pasinati, nagtigom gilayon ang mga panelista sa tuyo nga hukman kinsa sa napulo ka fellows ang angayang modawat sa gikahinamang Butch Bandillo Literary Award nga adunay ganting katidad ug piniling mga libro gikan mismo ni Nyor Butch. Migawas ang desisyon ug napili si Ariel Logronio nga taga Bohol isip bulahang manaaog sa BBLAward. Malipayon sab ang mga fellow nga mingdawat sa sertipiko sa
5th Bathalad-Sugbo Creative Writing Workshop 2022, resibo sa naggastong pangaresgar sa pagkat-on. Human niining malamposong pagtambong ug pagkuhag hulagway, naglingaw ang tanan sa kukabildo ug pagtan-aw ug paminaw sa mga pasundayag gikan sa mga fellow ug panelists.
Niining tungora giandam ko ang akong kaugalingon. Gabii na. Panahon na sa pagbiya. Sakit man ang pagbiya apan mas sakit ang pagpabilin. Oras na sa pagbalik sa lugar diin ako gikan, ang siyudad diin adunay nagpaabot sa akong pagbalik.
Gialsa ko ang backpack nga akong gipahiluna ilawom sa lamesa diin nahimutang ang akong lingkoranan. Kadto ang lamesa diin nakuskos ko kadtong gamay lama nga gahing mipilit apan sa kadugayan mihumok sa tinulo sa singot sa botelya. Ug ning tungora, nabatyagan kong naibanan nga kabug-at sa gibitbit kong bagahe— ang kabug-at sa akong pagsulat. Apan nahulipan ra usab ang naiban sa lamiang mga kaalam sa talad-Bathalad. Dili ikabaylo ang panaghimamat ug panaghigala nga napanday sulod sa workshop. Tam-is nga handurawan maoy akong nahipos gikan niadtong lawakHanduraw.
Gibira ko ang bildong pultahan sa mas hilabihan pa nga pagamping. Bawon sa akong pagpauli kadtong mga kasinatialam nga karon maoy sulod sa akong backpack gikan niadtong lawak nga nagtanyag og daghang libro ug bugnawng kahayag. —