Ang Bagani sa mga Tagna

25. Ang Awit sa Iyakan

Balay Kalipay Gabii

UNSAY kaugmaon nga nagpaabot kanako?” mao kadtoy pangutana sa hunahuna ni Robert Makaindan pagkagabii human niadtong pakighinabi niya kang Laga Pigsayu. Naglingkod siya sa atop sa balay samtang naghangad sa mga bituon sa langit ug adunay lima ka tibod sa iyang kiliran. Kondili tungod sa tulo ka Bulan nga maorag mga sulab sa hait nga hatsa nga nagbitay sa langit, maora unta kadtog gabii nga sa mga gabii didto sa ilang uma sa Amusig. Ang tulo ka nagsinug-ang nga Bulan mingpahinumdom kaniya nga tuod diay, anaa siya sa kalibotan nga ginganlan og Libungan.

Gamay ra ang mga butang nga nasayran ni Robert Makaindan sulod sa kapin sa tulo ka bulan niya nga pagpuyo sa kalibotan sa Libungan. Sumala sa iyang nasayran sa miagi, igo ra niyang mahulagway sa iyang hunahuna ang kalibotan nga adunay tulo ka kontinente ug daghang isla. Apan sumala sa mga saysay ni Laga Pigsayu, iyang nasuta nga ang Libungan usa ka kalibotan diin kanunay ang gubat ug diin ang mga kusgan ug gamhanan maoy tahoron sa mga tawo.

“Bisan asa tingali, ang kusog ug gahom mao ray sukdanan sa pagtahod sa tawo,” matod ni Robert Makaindan sa iyang kaugalingon. “Busa kinahanglan makabaton ko og dugang kusog ug gahom.”

Sumala sa saysay kaniya sa talabusaw nga si Layok

Pagalad, kinahanglan lang niya modaog sa daghang pinatyanay aron nga makabaton siya og dugang nga kusog ug gahom. Matod pa, kinahanglan niyang motabok og dakong suba nga gikan sa mibaganaw nga dugo ug mokatkat sa bungtod nga namugna gikan sa kalabera sa iyang mga kaaway. Matod pa sa talabusaw, sa bisan asang kalibotan ang pag-uswag sa kusog ug gahom kanunayng magsumikad sa pinatyanay.

“Agalon, sa bisan unsang rasa nga binuhat, ang pag-uswag sa katilingban kanunay magsumikad sa gubat,” nahinumdom ang ulitawo sa pulong ni Layok Pagalad. “Usa ray balaod sa bisan diing kalibotan. Ang modaog mamahimong agalon ug dayon mouswag samtang ang mapilde mamahimong ulipon ug kabos.”

Pait apan tinuod. Nanghupaw siyag lawom. Human kadto, giyarok niya ang tibod nga puno og ilimnon nga pangasi. Ang pangasi usa sa mga espesyal nga ilimnon sa Balay Kalipay. Matod pa, ang paghimo sa maong ilimnon gitudlo sa usa ka baylan nga miabot sa Libungan gikan sa laing kalibotan liboan ka tuig na ang minglabay. Butang kadto nga gikakurat ni Robert Makaindan tungod kay nasayod siya nga ang pangasi ilimnon sa mga Higaonon. Mao kadto nga natahap siya nga aduna nay mga Higaonon nga unang nakaabot sa Libungan.

“Libungan. Libungan. Gikan sa pulong nga libung?” maorag mihayag ang mga mata ni Robert Makaindan sa dihang nasulti niya kadto. Tungod kay alang sa mga Higaonon, ang pulong nga Libung nagpasabot nga pagbayaw ngadto sa langit.

“Kinahanglan magbasa kog mga basahon mahitungod sa kasaysayan sa Libungan. Malagmit adunay mga tala bahin sa mga tawo nga sama nako nga napadpad dinhi,” matod sa

ulitawo sa iyang kaugalingon.

Nalipay si Robert Makaindan sa iyang nahunahuna. Kon sa miaging kapin sa tulo ka bulan aduna siyay pagduhaduha sa pakiglambigit sa Libungan, nahatagan siya karon og dakong hinungdan nga makiglambigit sa maong kalibotan. Nahunahuna na niya nga manukiduki bahin sa kalambigitan sa mga Higaonon sa kalibotan sa Libungan. Ug sa iyang tanaw, malagmit ang dagkong siyudad sa tulo ka kontinente aduna gyoy mga basahon nga mitala mahitungod sa maong butang.

“Kon adunay paagi nga makasulod dinhi sa Libungan, malagmit aduna usay paagi nga makagawas.” Maorag minglingin ang mga mata ni Robert Makaindan. Miyarok na sab siyag pangasi. Nabati na niya nga nanginit ang iyang tiyan sa dihang midapat didto ang pangasi. Ug kadtong mao nga kainit hinay-hinay sab nga misaka sa iyang nawong hangtod sa iyang mga dunggan.

“Ha-ha-ha! Ha-ha-ha! Ha-ha-ha!” malipayon nga katawa ni Robert Makaindan. “Mga higala ug mga kaubanan, mobalik ra ko!”

Hubog-hubog na ang ulitawo sa dihang gipamulong kadto. Maorag adunay lab-as nga hangin nga misulod sa iyang ginhaw-an sa dihang nahunahuna kadtong mga butanga. Maorag nawani ang tabil sa kaguol sa iyang kasingkasing.

“I shall return! Ha-ha-ha!” singgit ni Robert Makaindan human og yarok na sab og pangasi. “Pesteng yawa ka, MacArthur! Ha-ha-ha!”

“Naunsa ka diha, Abang?” pangutana ni Laga Pigsayu nga kalit rang mibutho duol sa ulitawo. Wala siya makasabot sa Iningles nga gipamulong sa ulitawo. Nadungog na niya ganina ang pagsigeg katawa sa lalaki. Dako ang iyang kahibulong kay dili ingon niadto ang sagad nga kinaiya sa lalaki. Mao nga sa dihang misinggit kini, wala na siya makapugong sa pag-apas didto sa atop sa balay.

“Uy, maayong gabii diha, Laga. Maayo pa ka kaysa gabii. Ha-ha-ha!” matod pa ni Robert Makaindan nga tataw nga gidutlan na sa pangasi. “Ayawg kasuko, ha. Lingaw-lingaw ra ning ato. Pawala sa kalaay. Dali. Lingkod diri. Nia pay upat ka tibod nga pangasi. Dugangan pa nato ni kon makulangan ta. Talagsa ra bitaw ni.”

Labaw pa nga nahibulong si Laga Pigsayu. Tungod kay

Sa atop sa balay, nagtagay og pangasi sila si Robert Makaindan ug Laga Pigsayu ug naghinabi labot sa mga butang sa ilang pagka linalang…

naanad na man siya nga hilomon si Robert Makaindan. Banhaan man diay gihapon ang ulitawo kon mahubog. Sa laing bahin, nalingaw siya nga mahibaloan ang maong butang. Nahunahuna na niya nga hubgon og panagsa ang lalaki aron makakuha dayon siyag impormasyon. Maorag minghayag ang iyang mga mata sa iyang nahunahunaan.

Abang, malipayon lagi ka karon. Unsay okasyon?” pangutana ni Laga Pigsayu human niyag lingkod sa tupad sa ulitawo.

“Adlawng natawhan nako karon. Busa mag-inom ta hangtod nga mahubog tag ayo,” panghimakak ni Robert Makaindan dungan ang pagtunol og usa ka tibod ngadto sa babaye. Dili niya buot nga isugilon ang mahitungod sa mga butang nga iyang nahunahunaan. Tungod kay sa iyang tinguha nga makakab-ot og dakong gahom ug kusog, kinahanglan walay masayod kon unsa ang iyang mga kaluyahon. Lisod na nga mahibaloan unya sa iyang mga kaaway ang maong mga butang.

“Mao ba? Adlawng natawhan nimo?” matod ni Laga Pigsayu nga mikunot ang agtang. Tataw nga dili tinuod ang gipamulong sa ulitawo. Mao nga nagduda siya kon hubog na gyod tinuod ang lalaki kay maora man og sayon ra niining gililong ang buot masayran sa babaye. Miyarok siyag pangasi ug mitutok sa ulitawo.

“Mmmm. Tuod diay, Laga, kabalo ba ka moawit? Awiti daw ko bi,” matod ni Robert Makaindan.

“Sige. Apan ayawg katawa kon yabag, ha,” matod ni Laga Pigsayu. “Ang mokatawa unggoy.”

“Ako si Layok Mambunsudan. Akong isaad nga dili ko mokatawa,” matod sa ulitawo nga gitaas ang iyang tuong kamot nga sama og nagyawyaw sa Panatang Makabayan.

Nahimuot ang babayeng iyakan sa gihimo sa ulitawo. Miyarok siyag usab og pangasi. Human kadto, mipiyong siya ug misugod sa pag-awit.

“Dili mahubit sa mga pulong kining gihambin sa akong dughan.

Ang kasanag sa imong panagway kahayag sa akong kangitngit.

Gihunahuna ka matag adlaw gihandom ka sa matag gabii.

Ikaw ang kalasag ni’ning kalag

Sa panggubatan ning kalibotan.

Dili masaysay sa mga awit

K’ing kainit sa akong pagbati.

Ang katam-is sa imong pahiyom

Kalipayng mopala sa kasakit.”

Gihunahuna ka matag adlaw gihandom ka sa matag gabii.

Ikaw ang kalasag ni’ning kalag

Sa panggubatan ning kalibotan.

Malumo apan nagdalag gahom ang tingog ni Laga Pigsayu nga nadungog sa kahilom sa gabii samtang mihuyop ang hinay nga huyuhoy. Maorag misunop kadto hangtod sa galamhan ni Robert Makaindan. Nabati niya nga maorag mipaspas ang pitik sa iyang kasingkasing.

“Banggiitan!” mao ra kadtoy nasulti ni Robert Makaindan. Nahilom silang duha nga daw namalandong mahitungod sa awit.

Human molabay pipila ka gutlo sa kahilom, gituboy sa ulitawo ang gigunitan nga tibod.

“Alang sa banggiitang awit!” matod pa sa ulitawo dayong yarok sa pangasi.

“Alang sa banggiitang mag-aawit!” matod pa niya pag-usab samtang nag-atubang kang Laga Pigsayu. Miyarok na sab siya og pangasi.

“Alang sa mga pagbati nga tinubdan sa mga awit!” matod sab ni Laga Pigsayu nga maorag natakdan sa kadasig ni

Robert Makaindan. Miyarok sab siya og pangasi.

Nahilom sila human kadto. Ilawom sa pagdan-ag sa tulo ka Bulan sa langit ug sa daghang bituon, malinawon nga namalandong ang ulitawo ug ang iyakan samtang matag karon ug unya isigyarok og pangasi. Nagsugod nag pamula ang mga aping sa maanyag nga iyakan.

“Unsay estorya adtong imong awit?” Si Robert Makaindan ang miputol sa kahilom. Sa iyang pamati, kadtong awita aduna gyoy estorya nga gigikanan.

Mikunot ang agtang ni Laga Pigsayu. Dili siya makatuo nga ang sama ni Robert Makaindan walay hibangkaagan makahitungod sa usa sa mga nabantog nga estorya sa gugma sa kasaysayan sa Libungan. Apan tataw sa tonada sa lalaki nga seryoso kini sa pakisayod mahitungod sa kagikan sa maong awit.

“Buot nimong ipasabot nga wala ka sukad makadungog sa estorya mahitungod kang Laga Saliyaw ug kang Uto Dagsangan?” pangutana ni Laga Pigsayu.

Milingo-lingo ang ulitawo isip tubag. Mihangad kini sa langit ug miyarok og pangasi. Nahunahunaan dayon niya nga malagmit sa maong estorya gikuha sa iyakan ang ngalan nga Saliyaw nga gigamit niini isip alyas.

“Kon mao, pamati kay akong isaysay nimo,” matod pa sa maanyag nga iyakan. Nakamatikod siya nga naghulat ang lalaki sa iyang estorya.

“Niadtong unang panahon, adunay managhigugmaay nga ginganlag Laga Saliyaw ug Uto Dagsangan. Si Laga Saliyaw usa ka prinsesa sa mga busaw nga iyakan apan gililong niya kini sa lalaki. Sa laing bahin, way kasayoran ang babaye nga si Uto Dagsangan usa diay ka bagani gikan sa banay Mambulalakaw nga langyaw sa Libungan. Matod pa, ang ilang banay miabot sa Libungan sakay sa usa ka barko nga molupad. Nakahukom na unta ang lalaki nga mangatubang na sa banay ni Laga Saliyaw apan kini napakgang tungod kay nahitabo man nga miulbo ang usa ka dakong gubat tali sa mga tawo ug mga busaw. Mao kadto nga nananghid ang ulitawo sa dalaga nga mouli sa kini. Nalipay sab ang babaye kay siya gipapauli man gihapon ug tungod sa sama nga hinungdan— ang pag-ulbo sa gubat. Mao kadto nga wala damha sa usag usa nga usa ka adlaw niana, magtagbo sila sa panggubatan isip kaaway. Apan tungod kay parehas sila nga nagtakuban mao nga wala dayon sila magkailhanay. Bangis ang ilang panagsangka. Walay duhaduha nga buot kutloon ang kinabuhi sa usag usa. Apan human ang pito ka adlaw nga panagsangka, ilang nasuta nga dili nila mabuntog ang usag usa. Mao kadto nga sa ikawalo ka adlaw, parehas silang nakahukom nga hunongon na ang ilang panagsangka. Isip pagtahod sa abilidad sa usag usa, dungan nilang gihukas ang ilang mga takuban. Ug mao kadto nga parehas silang nakurat sa dihang nasayran ang kamatuoran. Naglisod og tuo ang ulitawo nga ang iyang manyahon nga hinigugma usa diay ka busaw nga iyakan samtang naglisod sab og tuo ang dalaga nga ang iyang buotan nga hinigugma usa diay ka bangis nga bagani sa panggubatan. Niadtong adlawa, nagbulag sila nga way tingog-tingog. Tungod kay parehas silang nasayod nga dili madawat sa ilang isigkabanay ang ilang relasyon. Alang sa mga busaw, ang tawo sama sa mga hayop nga ilang ihawon alang sa pagkaon. Samtang sa mga tawo, ang mga busaw mangtas ug angay lamang pamatyon. Apan human molabay ang pipila ka panahon, nasuta sa managhigugmaay nga tinuoray gyod ang ilang gugma sa usag usa. Alang kang Uto Dagsangan, dili niya igsapayan bisan pag busaw si Laga Saliyaw. Alang kang Laga Saliyaw, dili na mahinungdanon ang kalainan sa tawo ug sa busaw. Mao kadto nga parehas sila nga nangitag paagi aron magkita. Mao kadto nga usa ka adlaw, nananghid si Laga Saliyaw sa iyang mga ginikanan nga mosaka sa bukid sa Nanguyaw-uyaw— ang kinatas-ang bukid sa tibuok Libungan. Gabii na sa dihang nakaabot siya

didto. Sa dihang nakapahulay na siya, nadungog sa iyang mga tigbantay nga siya miawit. Ug human sa iyang awit, nakita na lamang nila nga kalit lamang adunay silaw kaayo nga kahayag nga kalit lamang mibutho sa nahimutangan sa babaye. Ug pila ra ka pagpamilok nahanaw usab kadto. Sa dihang mingduol ang iyang mga tigbantay, wala na didto si Laga Saliyaw. Ug sukad niadto, wala na siya igkita pa. Daghan ang estoryaestorya kon unsay nahitabo sa babaye. Apan ang gidawat nga estorya sa kadaghanan mao nga si Laga Saliyaw gikuha ni Uto Dagsangan. Matod pa, nakita pagkaugma ang usa ka barko nga naglutaw-lutaw sa kahanginan. Dako ang pagbasol sa mga ginikanan ni Laga Saliyaw. Mao kadto nga ang iyang amahan nga maoy agalon sa mga iyakan niadtong panahona, mipakanaog og mando nga ang mga busaw dili makiggubat sa mga tawo sulod sa napulo ka libo ka tuig. Ug ang awit ni Laga Saliyaw nahimong sikat nga awit sa tibuok Libungan. Kadtong maong awit mao tong akong giawit ganina.” Malinawon ang panagway ni Laga Pigsayu human ang iyang pagsaysay. Nabati niya nga maora siyag sama ni Laga Saliyaw.

“Alang kang Uto Dagsangan ug ni Laga Saliyaw!” matod pa ni Robert Makaindan dayong tungab sa pangasi. Human kadto, miginhawa siyag lawom.

“Kon mao, ang imong gigamit nga ngalang Saliyaw didto naggikan?” kalit nga pangutana sa ulitawo. Mingisi siya.

“Mmmm,” matod pa sa babaye dungan ang pagduko sa iyang ulo. Misamot og kapula ang iyang mga aping. Nabati niya nga mipaspas ang pitik sa iyang kasingkasing. Gikulbaan siya.

“Laga Saliyaw, banggiitan nga ngalan,” matod pa ni

Robert Makaindan. “Sukad karon, Laga Saliyaw na ang akong itawag nimo. Dali, manginom ta para sa imong ngalan.”

Ug mao kadto nga dungan silang mingtungab og pangasi. Dungan sab sila nga nahuman sa pagtungab ug sa pagginhawa og lawom. Nangatawa silang duha. Malipayon kaayo ang babayeng iyakan. Kulang na lang pangutan-on niya ang lalaki kon mosugot ba kini nga tawgon niyag Uto Dagsangan. Apan bisan pag gidutlan na siya sa pangasi, wala kini makahatag kaniyag dugang kaisog aron pangutan-on ang ulitawo.

“Tuod diay, Abang, unsay imong tanaw sa mga busaw?” kalit nga pangutana ni Laga Pigsayu. Mitutok siya sa nawong sa lalaki aron bantayan kon unsay reaksiyon niini. Buot niyang masayran kon unsay matuod nga panlantaw niini mahitungod sa mga busaw.

“Hmmm.” Mihunahunag lawom ang ulitawo. Mitungab og pangasi. Padayong mitutok kaniya ang maanyag nga iyakan. Naghulat sa iyang tubag.

“Sa pagkatinuod, wala pa koy igong kasinatian aron makahatag og tukmang tubag sa imong pangutana. Lisod man sab kon mosundog ra ko kon unsay panlantaw sa uban. Kay alang sa kasagarang mga tawo, ang mga busaw maoy hulagway sa daotan dinhi sa kalibotan,” matod pa ni Robert Makaindan. “Apan aduna man say mga tawong daotan mao nga dili kaayo ligon ang maong panlantaw. Malagmit sab adunay mga busaw nga buotan ug way laraw nga daotan batok sa tawo. Hinuon mga panaghap ra ning ako kay wala pa man lagi koy igong kasinatian bahin niining mga butanga.”

“Kon ingnon ka nako nga tinuod nga motukob og tawo ang busaw, unsa may imong tan-aw sa busaw?” pangutana pagusab ni Laga Pigsayu.

“Aw, kon maoy kinaiyahan sa busaw ang pagtukob og tawo, unsa may pulos kon unsay akong panlantaw mahitungod sa busaw? Sa laktod nga pagkasulti, alang nako usa ray linugdangan sa tanan. Kon akong kaaway, akong patyon busaw man o tawo. Apan kon way bikil, aw, wa pod koy hinungdan nga makigbikil,” matod pa sa lalaki. Apan sa iyang hunahuna misulod ang ritwal sa pagtukob. Ug didto niadtong tungora lamang niya nahunahunaan nga diay halos sa wala na siyay kalainan sa busaw.

“Buot nimong ipasabot nga wala kay pagdumot sa mga busaw?” sunod nga pangutana sa babayeng iyakan. Nainteres siya sa gipanulti sa lalaki.

“Kon aduna koy pagdumot sa busaw, makig-inom kaha ko nimo karon?” sukli nga pangutana sa ulitawo.

“Tuod sab lagi. Maayo kon mao,” matod ni Laga Pigsayu dayong pahiyom. Dakong butang alang kaniya nga masuta kadto.

“Ikaw, Laga Saliyaw, nakatukob ka na bag tawo?” kalit nga pangutana ni Robert Makaindan.

“Wala pa intawon, Abang, ug wala gyod tawon koy laraw nga motukob og tawo. Sa pagkatinuod, dili tanang busaw gustong mokaon og tawo. Ang hinungdan nga mangaon og tawo ang ubang busaw kana tungod kay gusto nilang matukob ang gimokod ug mga kalag sa tawo aron mouswag ang ilang gahom. Apan ang mga sama namo adunay laing pamaagi aron makabaton og dugang kusog ug gahom,” matod pa sa babayeng iyakan.

“Unsang paagiha?” wala mapugngi ni Robert Makaindan nga mangutana. Tungod kay ang sama niya nga nakabaton og pangandoy nga makatungtong sa kinatumyang ang-ang sa kusog ug gahom, abtik gyod mahitungod sa maong mga butang.

“Pasayloa ko, Abang, apan sekreto kini sa among banay,” tubag ni Laga Pigsayu.

Padayon nga nagestoryahanay ang duha hangtod nga nangahubog na gyod sila.

Igo rang nahurot ni Laga Pigsayu ang katunga sa iyang ikaduha ka tibod nga pangasi sa dihang nakatulog na siya. Samtang si Robert Makaindan nagsugod nag kabulog apan tin-aw pa ang iyang hunahuna. Sa dihang nakita niya nga nakatulog na ang babaye, maampingon niya kining gikugos. Ug sa usa lang ka pagpamilok diha na sila sa lawak sa babaye. Giplastar dayon niya ang babaye sa higdaanan. Human kadto, mibalik siya sa atop sa balay aron hutdon ang salin nga pangasi. Mao pay iyang pagbiya sa dihang mibuka ang mga mata sa babaye ug mingisi. Walay kasayoran ang ulitawo nga ang mga g iyakan dili daling mahubog–

Human kadto, mipiyong siya ug misugod sa pagawit…