Sa Kadugayan Mihilom ang Antulihaw
AKO: Hala, karon pa ko kamatngon, wala na lagi gatingog ang antulihaw. Bana: Kita na tingalig uyab. Ako: Maayo lagig nakauyab. Dawbig gipitik? Bana: Saba bitaw kaayo sab ang antulihaw diay ba? Mora man og gibiyaag uyab, wala mangitag uyab. Alingugngog na sigeg hiyaw-hiyaw matag minuto. Ha-ha-ha.
Ako: Ayy, ikaw diay tingali ang namitik?
Bana: Wa man gani ko kailag antulihaw, mamitik na hinuon. Ha-ha-ha.
Ako: Unya gusto pa kag lasang mopuyo? Klaroha. Naa pay gangis ug mangliw, ay.
Bana: Alingugngog man diay gihapon, sa? Naa pay manok sige putak.
Ako: Mao na diha. Lisod kon uwag nay magsugo. Mao baya nang miputak, di ba? Ingon na nakaitlog na siya? Puyde na. Haha-ha
Bana: Mao diay nang ilang pasabot sa babayeng saba? Kon dili bigaon, kulang sa tirada?
Ako: Heh, unsay bayeng saba? Laki nang antulihaw nga alingugngog. Unsa man sab diay nang mga lalaking saba sa inoman, di ba pabelib effect sab? Upang ibigin, di ba? Bana: -“…..”City boy man god nis Bana maong miangay na siya sa kahilom sa among baryo apan sa dihang misugod og bulyaw ang antulihaw, ngilngigan na siyang maminaw sa kasaba sa lasang. Nah, dili sab ko mabuhi sa kasaba sa siyudad. Sa dihang nahilom na sab ang antulihaw, di ko mahiluna sa kasaba sa akong konsensiya. Ha-ha-ha.
Nganong nahilom ang antulihaw? Nakuyawan ko. Wala ba kaha to gipitlok sa mga silingan nga gialingugngogan sa iyang kasaba, ba? Morag mga aktibista ba nga sige lang kunog ngawngaw bisan unsa diha. Puro sayop ray makita, isiyagit ra ba. Mao bitaw kuno tong gimartial law ni kanhi Presidente Marcos (tawgon ta lag FEM kay presidente na baya sab iyang anak nga gitawag karon og BBM) kay puwerte sila kayagaw. Kon kadungog mog antulihaw magsiyagit, alingugngog gyod tuod. Apan dili na rason pitikon siya, ba? Ambot sab ngano ang Pilipino tuod, bata man o dili na, kon makahigayon, kon makatungtong og pader, pananglit, kon makalingkod sa lingkoranan sa hari, kasagaran mamintikay gyod na. Ambot naa bay Pilipinong gamhanan nga wala mamitlok? Bisan feeling gamhanan lang, sama sa nakadaog og onsehay, sama sa gakahitabo matag eleksiyon, mamitik na ba. Dugaaaayyyy pa kaayo mokunhod ang kalipay kay nakaonse lagi, kataw-anan baya na. Ha-ha-ha. Ngano kaha ingon ana ta ba? Dihay nangutana dili kaha ni makagaba ning atong gahimoon? Kon makagaba tingali, di pod ta kasabot nga gaba diay kay moingon ra man sab tag mahigugmaon man ang Diyos, masuko diay Siya kon maglingaw-lingaw Iyang mga pinangga? Mao na diha. Puyde ra tang mamitik og langgam sa Ginoo apan ang Ginoo magpahiyom lang diay. Paita man. Maayo ra bag mamitik og langgam kay walay masud-an. Parehas ra gyod sa mga gapangurakot ba! Gapangurakot baya dili ingog kay walay ila. Paita gyod. Ha-ha-ha.
Karon pa kong tuiga sab nakadungog sa tawag sa antulihaw sukad ko mibalik og puyo niining kilid sa gamayng lasang nga kabilin sa akong amahan, lima na ka tuig ang minglabay. Nganong mibalik tuod ang antulihaw? Sa mga lumad diris among kabukiran, sagrado ning antulihaw kay nagdala kuno nig tilimad-on. Sama sa ubang mga mananap, ang antulihaw maayo maniid apan sukwahi sa ubang mga mananap, ang antulihaw ganahan makighigala sa tawo. Nailhan ang antulihaw nga sosyal nga langgam, dili kalasanon. Dili kini mopuyo sulod sa lasang; anaa ra kini magbatogan sa mga kahoy sa kilid-kilid sa lasang ingog guwardiya ba sa usa ka dakong kastilyo, o ba kaha sa kabugangan sila maghupo-hupo, mobatog sa mga mugbong kahoy nga mahakop og sagbot, morag espiya sa hari. Hinuon, dili sab sila mabuhi sa siyudad.
Kon motingog na ang antulihaw, maminaw og maayo ang mga lumad kon diin gikan. Kon naa kuno sa ilang atubangan gikan ang tingog, buot ipasabot, padayon.
Kon naa sa likod gikan, buot ipasabot, balik, kay walay maayo sa imong gapadulngan. Sumala sa ilang mga asoy, mas maayo kon maminaw sila sa antulihaw. Nah, kinsay maminaw og antulihaw karon? Goggle ray atong kinahanglan konsultahon karon baya.
Di na man gani tingali gapaminaw og ginikanan, antulihaw pa ba kaha? He-he-he.
Morag makabubungog na sab hinuon ang kahilom nga wala nay tawag sa antulihaw matag minuto apan sakto tingali si Bana. Nakauyab na tingali ang antulihaw kay moyawit ra kuno ang antulihaw kon mangita nag uyab. Lalaki nga antulihaw ra sab ang magsigeg lihawww, lihawwww, gikag Pebrero hangtod Hunyo. Matag minuto pa gyod motingog, ingon gani matag segundo, maong alingugngog gyod. Matod pas akong
higala nga nagpuyo sa Ethiopia, maayo na lang kuno kay usa ray gapuyo diris akong lasang. Didto gyod kuno sa iyang gipuy-an sa Ethiopia, basin 500 kulang pa. Nindot kuno tan-awon labi nag paingon kilumkilom na nga magdungan kini og batog sa usa ka kahoy. Dili pod kuno saba sila kon dili Pebrero tuod hangtod Hunyo. Mao sab ning mga gangis puwerteng sabaa karon apan maayo na lang ang gangis kay gikan ra gyod nag alas nuybe hangtod alas onse sa buntag karong mga bulana sab. Mga laki ra pod nga gangis ang magsigeg saba pinaagi sa kinaliskis sa ilang timbal apan kay daghan sila, puwerte gyong sabaa sab. Ambot unsay ilang gabuhaton kay mahilom man gyod inigdangadanga nas relo sa alas dose sa udto. Hinuon, inigkaalas kuwatro sa hapon, naa na say magsugod og kinaliskis hangtod na sab magbuntag. Kon magmata kog alas kuwatro, tagboon sab kog makabubungog nga kahilom sama sa kahilom inigkaudto diris among lasang. Marites gihapon ko bisan walay silingang ikaestorya ba. Ha- ha- ha.
Nakakatawa lagi ko niadtong namisita akong apo diris lasang. Pastilan, puwerte gyod ka ihalas, mahadlok bisan baboy. Ha- ha- ha. Di motan- aw bisan taluto. Kaniadto, gagmay pa akong mga anak, kay wala may antulihaw pa nga mahisgotan, taluto among kauban sa among mga panahon kon manghukdong mig magsugilanon. Ako man god silang gisuginlan nga gawas nga misteryoso ang taluto, sagrado pod. Ingon man god akong lola nga palangga sa Ginoo ang taluto kay kini ray hayop nga mohalok sa yuta inigsawop sa Adlaw. Manaog gyod kuno ang taluto gikan diing dapita aron moyukbo sa langit, magpasalamat sa Ginoo. Ambot giunsa sa akong lola pagkahibawo. Hunahuna nako, basin mao ra nay estorya sa akong lola aron dili namo pitikon ang taluto kay pagka inosente ra ba gyod intawon tan- awon sa taluto, nindot dulaan, kay morag wala gyod intawoy kayang mobalos. Diha lagiy kausa nga nangatawa mi kay dihay taluto nga naipit sa sera ug naputlag ikog. Ingon akong lola, madunggan gani mos iyang ig- agaw bantay lang mo. Inat among kilay. Naay ig- agaw ang taluto? Unsa man diay nang tabili? Pangutana sa akong lola. Hilom mi kay kuyaw baya og nawong ang tabili. Linaktan pay imo nga pinatakilid ang siplat, morag gapangbahad. Ha- ha- ha. Naa pay tuko nga kon makakapyot sa imo, dili na makuha kon di ka panitan, dugang sa akong lola. Adtong panahona, wala pa ming mga bata kakitag tuko apan kakita na mig halo ug ibid nga mga ig- agaw pod kunos taluto. Nangutana akong lola kon kinsay hari sa gingharian sa mga taluto. Lagat among mata gahulat unsay ibulgar sa among lola. Ang dragon, matod pa niya, kadtong iyang nakita nga mikaon sa Bulan kaniadtong bata pa siya. Haay, sukad kaniadto, wala na gyoy mandaog- daog sa taluto sa amo.
Kaniadto sab, ingnon gyod mi nga inigsawop sa Adlaw, sulod nas balay aron makarosaryo kay maulaw kuno mi nga maunhan pas taluto pagyukbo sa Ginoo. Nah, ambot, naa pa bay mga lola nga ingon anag mga mando sa mga apo. Ako wa gyod ko kamando og ingon ana kay wala man ko makigpuyo sa akong mga apo. Akong inahan nakaingon pa nianag mando kay naa ra man siya duol namo nagpuyo apan ako wala gyod mao tingali nga morag kalasanon akong apo bisan kon taga siyudad. Mahadlok bisan baktin. Hinuon sab, bisan ako, mahadlok og anay kay duna bayay mga hisgot nga adunay anay nga gabakya ug diha pay sugilanon sa Bisaya sa una nga “Ang Baboy ni Maruja”. Pero gawas ana, napaakan gyod kog anay mao nga dili ko patakag duol anang anay, mas labaw nag butakal kay manggukod. Ha- ha- ha. Kon wala ko mapaaki adtong anay, wala untay tatsa akong bitiis nga puwerte kahamis, sige god nako nudnoran og dahon sa kapayas. Hambog kaayo ko adtong akong bitiis ba. Mao sab tingali tong gipahit kog anay. Gaba ba. Sukad adto wala na gyod ko manghambog. Wan- a sab hinuon koy ikapanghambog. Mao to. Gaba lagi. Ha- ha- ha.
Nabalaka pod bitaw ko kon unsaon pagpanday sa kahimungawong sa bata— ilang consciousness ba— sa kinabuhi sa ubang mga mananap sa kalikopan. Gawas nga sobra ka- busy ang ilang mga ginikanan sa pagpangitag kuwarta, wala poy kalikopan nga matudlo sa ila sa siyudad. Sa akong tan-aw, dako og ikatabang pagpanday sa maayong pamatasan kon matudloan ang mga bata sa kaimportante sa gagmayng mga butang nga paminaw nato walay bili. Nah, wala man gani koy nakit-ang taluto sa balay sa akong anak. Kahunahuna god ko nga manakop ko aning daghan nga taluto diris balay ug dad-on nako ngadtos ilang balay. Ingon sab si Bana nga manakop ba sab kuno kog tabili, tuko, ug ibid. Ingon nako mas maayo pa dragon na lang akong dad-on sa ila. Ha-ha-ha.
Makakatawa ko maghunahuna nga kaniadto apil gyod sa among kulukabildo sa pamilya ang taluto. Gawas man god kuno nga sagrado ang taluto kay motultol gyod og yukbo sa Ginoo, ingon akong lola moreport pa gyod kuno ang taluto sa Ginoo kon namakak o dili. Diha man god kausa, samtang galalis mi kay gatulod-tulod ang mga bata kinsay sad-an, pagtingog sa among kamanghoran sa iyang kamatuoran, mitaguto ang taluto. Ingon nako siya ang nagsulti sa tinuod. Lagat mga mata sa mga magulang. Reklamo. Wa mo kabantay siya ray gitingogan sa taluto? pangutana nako. Ug mitaguto na sab ang taluto. Mao to nga giestoryahan nako sila nga ang taluto motaguto lang kon makadungog og maayo o tinuod. Sukad niadto, manghugyaw na mi kon taliwala sa among kulukabildo, motaguto ang taluto.
Mao na akong pangutana karon. Duna pa bay mangutana kon nganong nahilom ang antulihaw? Ang mga taluto maamang ba kaha bisan sa kadaghan sa estorya nga ilang madunggan sa katilingban? Mao ni ang pagaingnon, welcome Hunyo 30, 2022. —
Mao na akong pangutana karon. Duna pa bay mangutana kon nganong nahilom ang antulihaw? Ang mga taluto maamang ba kaha bisan sa kadaghan sa estorya nga ilang madunggan sa katilingban?