Ang Sapa sa Daupinas
GIPATAROY ni Tata ang lansang sa punoan sa talisay. Miagas ang duga gikan sa punoan ug wala siya makontento, iyang gidukdok sa bato ang lansang hangtod ulo na lang ang makita niini. Gibuhian niya ang bato sa iyang kamot. Nanghupaw siya og lawom.
“Nia na sad ning talawan, o!” sungog sa mga klasmeyt ni Tata sa eskuylahan. Mao kiniy pirme madunggan ni Tata nga mga pulong kon molabay siya sa edipisyo sa Dela Peña Elementary School. Grade six na karon si Tata. Sa katorse anyos nga pangedaron, naa na unta siya sa junior high school. Apan wala siya makatungha og sayo sukad nagbuwag ang iyang mga ginikanan, mao nga naa siya sa iyang uyoan magpuyo, kang Tatay Modesto.
“Ta, unsa kahag mokuyog ka namo karon?” ni Julieto nga misiko kang Tata kilid sa ilang kantin sa eskuylahan.
“Half-day ra bitaw ta karon,” dugang ni James nga mingsiga ang mga mata aron makombinser gyod niya si Tata.
“Asa man diay mo moadto?” ni Tata nga mitan-aw sa duha. “Adto tas Daupinas karong hapon kay mangaligo ta!” abtik nga tubag ni Julieto.
“Nah, di ko puyde ana. Gisugo kong mamakero sa mga kanding,” pasumangil niya.
“Talawana gyod nimo, uy! Ani na lang… apas didtos sapa. Ikaw, di ka na namo apilon sa grupo!” dugang ni Julieto.
Naa sa hunahuna ni Tata ang pagduhaduha. Gusto siyang mokuyog kanila aron maapil siya sa grupo. Misantop sa iyang hunahuna nga pirme nilang binuangan si Efren kay wala kini mikuyog nila. Tingali, kon mokuyog siya sa grupo, dili na siya bulihon ug tawgog talawan.
Dako og hawan ang sapa sa Daupinas. Dihay dagkong mga kahoy sa dao, balete ug karaang buhing punoan sa mga madre de kakaw. Sa atbang sa sapa, dihay gakatag nga mga punoan sa pungapong nga nahimong tugwayanan sa mga hayop kon ting-init kun maayo ang tempo.
Karon, nauso ang pagpangaligo sa Daupinas. Bisan pas kadaghan sa mga pahimangno nga dili maligo ning sapaa tungod kay lawom kini ug kalit lang mokusog ang tubig, apan ang mga batan-on anhi gyod sila mangaligo. Ang dakpanay ug piktanay sa tubig maoy ilang pirmeng dulaon.
Miuli si Tata nga nagbaktas kilid sa dalan. Igo-igo niyang makita ang ilang pinuy-anan, mao poy paggawas sa iyang Tatay Modesto nga nagguyod sa kabaw.
“Tay, bakerohan nako ang mga kanding karon. Medya-diya ra man ang among klase,” ni Tata nga nagdagan-dagan pasulod sa ilang balay. Iyang giitsa ang iyang bag dayong ilis sa iyang karsones.
“Didto ra nako dad-on ang mga binuhi sa Daupinas kay daghay masabsaban didto,” dugang niya ngadto sa iyang uyoan.
“Kinsa may kuyog nimo? Di maligo, ha. Kabalo na baya gyod ka anang sapaa, Tata,” sukit ug pahimangno sa uyoan.
“Aw, hapiton nako si Remy. Dad-on pod kuno to niya iyang kabaw.”
“Na, sige. Pag-amping mo didto”.
Pag-abot si Tata sa sapa igo-igo pod nga maoy pag-abot nilang Julieto, Bembem, Lando ug James. Siya rang usa ug wala niya hapita si Remy kay kabalo siya nga di gyod kini mokuyog sa maong grupo. Si Julieto maoy kinamagwangan sa grupo. Pirme ni siyang ipatawag ni Ma’m Palugod, ang prinsipal sa ilang tulunghaan. Pirme ra man siya makakita og sumbagay sa klase. Kuyaw aning bataa kay magdala-dala og hanting nga gamay. Iya kining isuksok sa iyang kilid o di ba kaha pasalup-itan sa iyang notbok. Pirme ning katilaw og kulata sa iyang amahan nga kanhing boksidor kay mosukol man.
Si Bembem, dili kaayo ni maldito. Pero kawatan nig sud-an sa
mga bawon sa iyang mga klasmeyt. Kon di siya makabawon, aw, apil ang kan-on ug sud-an og sikwat. Kini sila si Lando ug James, di gyod ni sila magbuwag. Kon hain si Julieto, tua pod ning duha kay mga batos man sila. Natakdan ni silang duha sa kabugoy ni Julieto. Mao ni sila ang malunitan sa dunggan ni Ma’m Acuña kay mangwakis lagi sa sayal sa mga babayeng klasmeyt nila. Unya modagan ra ba dayon pauli sa ilang balay ug dili na mobalik sa eskuylahan. Pasangil dayon og ingon sa iyang inahan nga walay tarong nga klase kay nag- meeting ang mga maestra. Kon moabsent si Julieto, otro pod sila si Lando ug James. Di pod paulahi si Bembem.
Si Tata ang ilang madali-dali nga bulihon kay di motingog— hilomon bataa. Mao nga midesider siyang mosuway og kuyog sa mga bugoy aron maapil sa grupo.
Diha sa sapa, puwerteng pag-ambak-ambak nilang Lando ug James. Human nila og kapyot sa bagon, kalit silang mobuhi niini dayong tuslob sa kaugalingon sa tubig. Lawom ang sapa nga gialirongan sa dagkong mga kahoy nga dao ug karaang punoan sa madre de kakaw. Si Bembem wa pa maligo kay nagpunay og busdak og bato sa lahing nga lubi. Nanagan dayon silang James ug Lando ug mao poy ilang gihimo, nagbuak og lubi.
“Uy, naa na si Tata!” ni James nga mikamay kang Tata nga mao pay paghaw-as sa tubig.
“Kadiyot lang kay ako sa ning ihikot!” tubag ni Tata nga nangita og punoan sa pungapong aron ihikot ang pisi sa iyang kanding.
Dihadiha, kalit nga milagapak ang tubig sa ilang likod. Si Julieto mikalit og ambak sa lawom nga bahin sa sapa. Puwerteng dakoa sa iyang buhakhak nga nakita niya nga nakurat ang iyang mga higala.
“Hoy, pamilin mo anang lubi, mga buanga mo!” singgit ni Julieto dala kumkom sa balas sa sapa ug gisabwag sa iyang mga higala.
“Naa pay buk-onon didto, Jul, oh!” ni Lando nga nangiyugpos samtang nagkitkit sa unod sa lubi diha sa bagol. Iyang gituthoan og sapal si James nga naa nag-atang sa iyang atubangan.
“Giatay kang Landoha ka!” ni James nga mipaspas og kaon sa lubi og dali-daling gibugahan si Lando sa nawong sa sapal.
“Mapiskan gani ko ron, bukbokon gyod ta mo!” ni Julieto nga milugit sa lubi.
Gibugahan dayon ni Bembem ang nawong ni Julieto dayong sutoy og dagan. Nagdinaganay na dayon ang tulo nga way lingilingi dayong tugsaw sa tagaliog nga tubig.
“Mga buang gyod mos inyong balay, ha!” ni Julieto nga gipanglabay ang iyang mga higala og bagol ug bunot sa lubi.
Nagkinataw-anay ang upat ug milanog ang ilang tingog sa sapa. Miabot si Tata nga naghinay-hinay og baktas sa kilid sa sapa. Atik-atik dayon siya og ukab sa mga bato basin og naay mga piyo o uwang ba kaha. Sa dihang duol na siya sa iyang mga higala, kalit nga mihagtok ang iyang ulo. Gilabay siya ni Julieto og bagol. Nangatawa na sab sila. Mikatawa na lang pod si Tata.
“Ali na, Ta! Paghubo na kay lami kaayo ang tubig!” singgit ni James.
“Oh, paingon na ko!” tubag ni Tata nga mihubo sa iyang sinina dayong tugsaw sa tubig.
“Bay, magduwa tag dakpanay!” agda ni Bembem sa mga kauban.
“Aw, ikay baho!” tubag ni Lando.
“Apil ko, apil ko!” sagbat ni Julieto nga nagkisap-kisap ang baba. “Ikaw baho, James!” dugang niya.
“Ah, binuang man na. Si Tata, oh, kay ulahing miabot!” ni James nga mitudlo kang Tata.
“Ah, piktanay na lang tas tubig. Ang di motingog, maoy baho!” ni Lando nga nagpraktis-praktis og pitik sa tubig.
Dili motingog ang tubig kon kisaw. Mao ning dulaa sa sapa nga nauso sukad pa kaniadto, ang piktanay sa tubig. Lingaw ning duwaa kay magdakpanay man ug dinaganay, apil na pod ang langoy sa tubig.
“Oh, sige, ikaw unag pitik, Bay Lando!” ni Julieto nga mikaraw-karaw sa tubig.
“A, aysa kadiyot lang,” tubag ni Lando nga sige gihapon og pitik-pitik sa tubig, nagpraktis.
“Ikaw una, Ta!” ni Bembem nga mihagit kang Tata.
Tsub! Way duhaduha si Tata nga mipitik sa tubig— mitingog kini.
Tsk! Ang kang Julieto nga hungaw kaayo.
Tsub! Pitik ni James.
Tsub! Pitik ni Bembem.
Tsk! Pitik ni Lando nga otro sab nga hungaw.
Si Julieto ug Lando na lang ang nagtigi kon kinsay mabaho sa duwa. Nagkinataw-anay ang mga mingdaog sa piniktanay nga silang Tata, James, ug Bembem. Nag-inapiray silang tulo ug mihinay-hinay silag palayo sa duruha.
Tsub! Mitingog ang pitik ni Lando.
Ug sa kinaulahiang gutlo, mipitik si Julieto sa tubig dalang hinam-hinam sa kaugalingon nga mopatingog sa tubig. Gihuwat niya nga molinaw ang dagayday sa tubig. Iyang gipaduol ang iyang tudlo sa tubig ug kalit niyang gipitkan.
Tsk!
“Ha-ha-ha! Baho!” buhakhak ni Lando dalang kantiyaw sa higala.
Wa maporma ang nawong ni Julieto. Iyang giukay-ukay ang tubig ug miporma kini og lilo. Nanglangoy-dala-dagan dayon silang Tata, James, Lando ug Bembem palayo kang Julieto. Hugyaw kaayo ang ginukdanay. Dihay nanaka sa mga bagon nga mikapot sa dakong balete dayong ambak sa lawom nga tubig.
Mihabol na ang kilumkilom apan wa pa gyod sila mahuman sa pagpangaligo. Hangtod nga sa ubos nga bahin sa sapa, dihay singgit nga ilang nadunggan. Usa ka babayeng nagpanampit sa ngalan ni Lando. Si Lando nga nakadungog, kalit nga nahanaw sa sapa ug mikagiw diay paingon sa sagbotan ug nagdali-dali og ilis sa iyang purol ug sinina. Klarong nangluspad ang mga wait niini ug pula kaayo ang iyang mga mata tungod sa tubig.
“Hain si Lando!?” ni Nang Marita nga misinghag sa atubangan ni Tata. Sa iyang kakurat, wa dayon siya makatubag. Nahadlok siya sa inahan ni Lando. Nailhan kini nga mangulatahay sa iyang mga
Ang sapa nangayo sa iyang bahin. Ang sapa walay pagtagad. Ang sapa luna kinabuhi. Ug kamatayon...
anak kon makasala.
“Te, wala man dinhi. Wala siya mikuyog namo, Te!” daling tubag ni Julieto.
“Bitaw, Te, wala dinhi si Lando,” sumpay ni James nga misiplat kang Bembem.
“Bantay bitaw nang wala-wala ninyo, ha! Kapila mo ingna nga dili maligo ning sapaa kay mangalumos mo dinhi!” pahimangno ni Nang Marita sa mga bata.
“Di ba nagkuyog man mo ni Lando ganinang buntag, Bembem?! Tubag diha og tarong! Na!” Mipunterya ang tutok ni Nang Marita ngadto kang Bembem nga nag-ingkit-ingkit og lubi. Miaksiyon og atras si Bembem sa dihang miduol ang inahan ni Lando kaniya. Klarong hugot kaayo ang ginunitan niini sa hinaros nga punoan sa hagunoy.
“Oo, Te... kanang... ganina nagkuyog mi. Pero wa man siya mikuyog namo dinhi og ligo, Te!” Mipaspas ang iyang pag-ub-ob sa lubi nga naas bagol. “Na, si Tata, Te, pangutan-a pa na siya.” Mitulon siya og sapal imbes iyang iluwa.
“Tinuod, Tata?” Miatubang og balik si Nang Marita niya samtang naggunit sa hinaros nga punoan sa hagunoy.
“Te, kanang, kuan…ehem... o, Te.” Mipungko si Tata ug nagduko-duko. Mikuha siyag gagmayng mga bato og giitsa-itsa sa sapa.
Miuli si Nang Marita nga way ling-lingi. Mibalik siyag subay sa sapa nga iyang giagian. Nahilom kadiyot ug nagtinutokay silang James ug Julieto dayon minglanog ang ilang katawa. Taudtaod, migawas si Lando sa iyang gitagoan. Dali niyang gihubo ang iyang sinina ug gitrapo sa iyang basa nga buhok. Iya kining giseguro nga mauga aron dili mailhan sa iyang inahan nga gikan naligo sa sapa.
“Pula kaayo akong mata, Bay?” ni Lando nga nag-atubang kang James.
“Aw, di man kaayo, Bay. Di man mailhan,” ni James kang Lando.
“Wa gyoy mosaba ninyo, ha, nga naligo si Bay Lando,” ni Julieto nga midepensa sa iyang higala.
“Aw, siyempre, apil gyod ta tanan ani kon makabalo ang mama ni Lando. Hilom gyod ta, di ba, Ta?” ni Bembem nga miatubang kang Tata.
“Oo, di ko magsaba.” Mitan-aw siya sa ibabaw sa sapa. Taudtaod, dihay nadunggan si Tata. Daw usa ka dram nga gihagbong gikan sa langit. Natingala siya tungod kay layo man kining sapaa sa mga balay ug tagsa ray tawo nga moagi dinhi.
“Bay, nakadungog mo aron?” dugang niya nga naminaw sa sapa.
“Ang unsa man, Ta?” ni James nga sagol katingala.
“Tara, balik na tas atong dula!” agda ni Julieto nga mibalik og ambak sa tubig.
“Aysa, Jul. Morag naa may gadahunog sa ibabaw dapit,” pakgang ni Tata kang Julieto nga naglangoy-langoy.
Nakita ni Tata nga nalubog ang tubig sa sapa. Ug sa pagbalik niyag tan-aw sa ibabaw nga dapit niini, dihay patayng mga kahoy ug mga anod nga daw gilukot sa dakong tubig nga nagdala og lapok. Wa dayon siya makatingog nga nagtan-aw sa dakong baha. Dihay pila ka segundo nga gilamat siya sa katingala tungod kay wala may ulan kun dalugdog o kilat ba kaha. Sa sunod niyang pagpamilok, tinuod gyod ang iyang nakita. Baha. Dakong baha nga mikamang sa hilom nga sapa.
“Hoy! Pamahawa mo diha!! Baha! Naay baha!!” singgit ni Tata nilang Julieto, Bembem ug James nga nalingaw og langoy-langoy sa tubig. Wala sila kabantay nga hinay-hinay nga nalubog ang tubig.
Si Lando nga naa ra dapit sa iyang kilid, nakurat sa singgit ni Tata. Otro pong nalingaw sa pagpauga sa iyang buhok. Ug sa iyang paglingi sa ibabaw, wa siya magduhaduha og layat sa pikas tampi. Natugsaw siya sa tunga nga mabawng bahin sa sapa, dayon daling sutoy og dagan.
“Hoy, baha! Baha! Baha!” singgit ni Tata sa iyang mga higala. Wa pa siya makadagan kay nagsige og singgit hangtod nga iyang giduol ang iyang mga higala. Diha pa sila makaalinggat nga dihay dakong baha sa ibabaw gikan.
Nanglugpot ang tulo nga daw gisilaban ang lubot sa kakurat nga ang tubig duol na. Abtik nga nakalangoy dala kamas ang tiil sa balas padaplin silang Julieto, Bembem ug James.
“Ang kanding ni Tata!” singgit ni Julieto kang Bembem nga maoy nakauna sa daplin.
Nagdinaganay silang tanan, layat sa mga bato nga naingog ila rang gibaktas ang maong sapa. Ang tubig diha na sa ilang likod nga inanay nga gipangbanlas ang mga maagian niini. Si Tata abtik nga gisundan si Bembem nga mipaingon sa pungapong nga gihiktan sa kanding. Mao pod si Julieto misunod sab, samtang si James luwas nga nakaabot sa nahimutangan ni Lando sa daplin.
“Pagdali, pagdali mo, Bay!” ni Lando nga nangluspad nga misiyagit gikan sa daplin.
Mao pay pagkabadbad sa pisi sa kanding samtang kini milugnot sa kaugalingon nga nakakita sa dakong tubig. Maayo na lang kay kusgan si Julieto nga mibira sa pisi samtang gituklod ni Tata ang kanding aron makatabok og dali. Sa iyang hunahuna, maayo na lang gani kay usa ra ka buok ang iyang gibakerohan karon. Wa madugay, nakasugakod silang tulo ug naluwas ang binuhi. Dali nilang giguyod ang kanding sa daplin sa sapa, samtang ang tubig midako, midako, ug midako nga wa hibal-i diin kini gikan. Nangahilom ang managhigalaay nga nagtan-aw sa lubog nga tubig samtang gitutokan ni Tata ang mga mata sa iyang mga higala.
(KATAPOSAN)