Ang Edukasyon ug Kasaysayan sa Kuko sa Tsismis

DILI pod baya nato mabasol gyod si Ella Cruz, kining artista nga way duhaduhang mideklarar nga ang kasaysayan ingon lag tsismis. Dako tag problema sa edukasyon, angkonon na lang nato. Ug kining giyawyaw ni Ella Cruz usa lamang sa mga kamatuorang angay nang gisulbad kaniadto pa. Ang pangutana kay karong nayagyag na kini, masugdan kaha kinig sulbad pod?

Dili pod nato mabasol ang mga magtutudlo sa kasaysayan. Sa akong personal lang nga kasinatian, adunay malangkobong kahadlok nga mipatigbabaw sa panahon sa martial law, ug usa kini sa rason nganong ang kasaysayan sa bag-ong panahon wala matuki. Makita kini sa atong gitawag og research output bisan sa dagkong mga tulunghaan sa nasod. Makita usab kini sa mga kurso nga history sa mga kolehiyo. Nalata na si Rizal ug ang mga Katsila sa tanang pagtuki apan kon tinuod ang mga binuhatan ni kanhi Presidente Ferdinand Marcos panahon sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, walay nasayod kon tinuod ba gyod o dili. Kana tinuod kay nahulog gyod og tsismis. Kinsay maghisgot ana sa klase kon posibleng naay mga sundalo o “asset” sa mga sundalo sa imong klase? Wala gani kini naayo og tuki sa dagkong mga tulunghaan sa Manila nga posibleng wala masudlig mga hinanib sa martial law, unsa pa kaha sa mga tulunghaang gagmay labi na sa mga kilid-kilid ug layo sa Manila nga mga probinsiya? Di lalim ang kinabuhi nga gapanglingi, uy.

Sakto si Ella Cruz sa pag-ingon nga ang tsismis dunay dagdagbawas, sama sa mga boto sa eleksiyon nga gipun-an kuno ug gikulangan, maong wala nay klaro unsay tinuod. Apan kahibalo ta nga taliwala anang dagdag-bawas anaa ang kamatuoran. Kinsay motuki? Unsaon? Mao sab na sa tsismis tuod. Pananglit, kadto bitawng mipadiwalwal si Attorney Liza Marcos-Araneta sa iyang dila samtang didto pa sila sa stage niadtong adlaw nga nanumpa si Presidente Bongbong Marcos isip ika-17 nga presidente sa Pilipinas, grabe na ang estoryang mikanap. Ang “dagdag” kay tinonto ra kuno to kay ingon ana siya kon matandog iyang balatian. Sa sobrang kalipay nakahilak kuno siya ug kay dihay misungog sa iya sa publiko mao tong migawas iyang kanatural bisan kon naa pa siya sa stage atubangan sa mga kamera sa telebisyon. Dili siya arte ug tinuod gyong tawo. Ang “bawas” adto kay naa say miingon nga wala to nahitabo gyod, gi-photoshop lang kuno to, gamit ang modernong teknolohiya, kay aron siya himoong kataw-anan ug maulawan ang mga Marcos. Kon dili tuod ni maklaro nga tinuod nga nahitabo, sa mga wala kasud-ong sa maong kamatuoran, unsay masulod sa ilang utok mahitungod sa tinuod nga panghitabo kon makakita sa gadiwalwal nga dila sa asawa sa presidente? Seguradong motuo nga dili tinuod nga gibuhat niya kadto sa publiko ug masuko nganong butang-butangan ang mahal nga asawa sa presidente. Mao nang dili nato ingnong nasayop si Ella Cruz kon mao ray naabot sa iyang pangisip nga ingon lag tsismis ang kasaysayan.

Angay natong itarong sa atong utok nga ang kasaysayan usa ka siyensiya ug, sama sa ubang siyensiya, gigamit sa pagtuki niini ang gitawag og scientific method— usa ka pamaagi sa pag-aninaw sa kamatuoran. Social Science tuod ang history apan siyensiya gihapon ug imposibleng parehas ra kini sa tsismis bisan pa ingon ni Senador Imee Marcos nga tsismis kini nga dunay pamaagi ug ebidensiya. Tipas gihapon kana nga panan-aw sa kasaysayan. Dili gyod parehas ang salag nga ilang gipuy-an sa tsismis ug siyensiya bisan pa man kon ang ilang mga salag napatong sa parehas nga kahoy— ang kasaysayan sa Pilipinas. Usa usab kini sa sipyat sa atong edukasyon tingali, ang wala paghatag og igong bili sa mga siyensiya nga dili natural sciences— kanang mga nagtuki sa kamatuoran sa kalikopan— sama sa chemistry, physics, ug biology. Tanang siyensiya adunay disiplina sa ilang natad apan tanan pinaagi sa estriktong pagtamod sa siyentipikanong mga pamaagi. Ang siyensiya sa physics, pananglit, nagtuki sa mga puwersa nga makita sa kalikopan, sama sa puwersa sa magnet— nganong mopikit ang lansang niini— ug sama sa gravity— nganong wala gabangga ang mga planeta ug nganong wala masuyop sa Adlaw ang kalibotan, apan ang kasaysayan

(history) nagtuki sa mga hitabo sa katilingban kauban sa dagan sa panahon ginamit gihapon ang pamaagi nga gigamit sa physics sa pagtuki sa magnet ug gravity.

Hinuon, tanan tingaling siyentipikanhon nga pagtuki matawag nga nagsugod og usa ka namatikdan nga kamatuoran, gitsismis man kini o wala. Observed phenomenon ang sinugdanan sa tanang pagtuki sa siyensiya, gitsismis man kini o wala. Ang EDSA 1986 usa ka observed phemenon. Nahitabo kini, gitsismis man o wala. Lisod mao-maohon ang usa ka hitabo ug pintalan og laing kolor o tawgon og lain nga ngalan kay nahitabo kini. Ikaduha, klarohon sa mga siyentipiko ang kamatuoran sa maong hitabo. Ikatulo, himoan og balayan ang maong panghitabo o himoan og teyoriya nganong nahitabo. Ikaupat, himoan og sukdanan ang maong teyoriya, sukdon, ug pangitaag ebidensiya. Una pa kini subayon, ayagon, taphan, ukayon, alig-igon, pangitaan pag dugang kasayoran, balikon na sag sukod, subay, tahop, ukay, alig-ig, galingon pa gani aron motumaw gyod ang matuod. Lisod baya ang kinabuhi sa siyentista, mas lisod kaysa tsismosa, sa tinuod lang, maong hapdos sab nga ingnong parehas ra sila ug puyde ra maglambiyong.

Ang siyensiya unta maoy kaluwasan nato gikan sa malangkobong mga ilad nga nahitabo na sa kasaysayan. Unsa man diay tong nahitabo sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan? Di ba nagsumikad kadto sa dakong ilad ni Hitler nga ang tinubdan tsismis? Ingon siya nga ang rasang Alemanya kaliwat sa mga Aryan nga mga puti ug panit nga tribu nga maoy rasa nga superyor kaysa ubang rasa, sama sa rasa sa mga Hudeyo. Ang tinuod niadtong panahona, kanang ngalan nga Aryan, gingalanngalan lang na sa mga klase sa tawo nga parehas sa atong mga Manobo, nomadic ang estilo sa kinabuhi ug panginabuhi. Puti lang sila ug gasakay og kabayo, wala gabaklay apan nomadic sama sa atong mga Manobo. Ilang estilo sa kinabuhi kanang balhin-bahin og puyo. Mosuroy lag lugar ba, kon ganahan mopuyo, mopundo kadiyot, apan kon ganahan na sab mobalhin, tua, larga. Kining mga Aryan nangabot kuno sa Iran ug sa India diin naila sila nga mga gawasnon ug adunay harianon nga pamarog ug pamatasan. Diha pa man ganiy teyoriya kaniadto nga kining mga Aryan sobra ka mga maayong laki kay silay nagpundar sa nasod ug kultura sa India. Diha nakuha ni Hitler ang ideya nga

Aryan ang mga Aleman. Hangtod karon, wala pa kana mapamatud-i nga teyoriya maong kon naay mogamit na sab niana nga estorya aron makabentaha sa kadaghanan, klaro na nga naay dili maayong katuyoan. Mao nay gihimo ni Hitler. Ang problema lang kay daghang mingtuo niya ug bisan wala pay klaro nga Aryan gyod sila, tua milyon-milyon na nga mga Hudeo ang napatay ug naapil pa tas gera.

Lisod sab dawaton sa mga siyentista sa kasaysayan kanang ingon ni Senador Imee Marcos nga ang kasaysayan tsismis nga dunay pamaagi ug dunay ebidensiya. Tinuod dunay tsismis nga dunay pamaagi ug ebidensiya apan wala kana nagpasabot nga kasaysayan na kini. Kon pananglit, duna silay tsismis, o hinimo-himo ba kaha nga estorya, puyde gyod nga buhatan nilag pamaagi ug ebidensiya aron naay motuo niini. Apan kon ang pamaagi dili siyentipikanhon ug ang ebidensiya wala masulod sa siyentipikanhon usab nga pagtuki kon matuod ba o dili, dili gyod mahimong kasaysayan ang ilang tsismis. Importante ang sukod ug sukdanan sa siyensiya ug dili lang usa ray sukod nga gigamit aron pagmatuod sa usa ka hitabo sa kasaysayan. Kon dili magtakdo ang resulta sa tanang sukod, ang tsismis dili gyod makasaysayanon bisan pag si Senador Imee o bisan pag siyentista pas kasaysayan ang nagsulti. Mao nay nahitabo sa mga medalya ni kanhi Presidente Marcos nga iyang amahan ug sa tsismis nga ang ilang kaadunahan naggumikan sa mga bulawan nga nabilin ni Heneral Yamashita human sa Ikaduhang Gera sa Kalibotan. Magpabilin kana nga tsismis hangtod makapagawas silag ebidensiya ug mosugot sila nga kana nga mga ebidensiya sukdon ug wiwion pinaagi sa mga siyentipikanhong gamit.

Ambot ngano sab nga nahimong ingon ini ang atong tan-aw sa kasaysayan. Duna tingaliy maayong laki nga nagmugna og laing kamatuoran nga gusto niyang isulod sa kasaysayan, ba? He-he-he. Dili sab ko kahibalo ngano nga sayon-sayonon ra sa mga tawo pagtuis ang kamatuoran pinaagig tsismis. Angay gyod gani natong pangitaon ang matuod kay dili baya ta mahiluna kon dunay pangutanang gitangag atong tanlag. Ang atong tanlag man god kuno gimugna nga moila lang sa matuod maong kon modawat kitag dili mao, maukay kini ug mahasol. Hinuon dili sab ko kalibalo kon giunsa og tudlo ang kasaysayan sa tulunghaan nilang Ella Cruz. Basin giyano-yano ra kay lagi walay mathematics, pagtuo nila sayon ra tukion ug itudlo.

Pino sab ang pagtadtad sa kamatuoran sa kasaysayan, uy. Pananglit, kaniadtong hayskol pa ko, apil sa among gitun-an sa kasaysayan ang pagkahugno sa Roman Empire. Kaniadtong panahona, wala pay hisgot nga klaro kon nganong nahugno kini. Dili tsismis ang pagkahugno kay pila ka tuig human mamatay si Kristo, nawala na man gyod ang gingharian sa Roma. Ang mga teyoriya sa pagkahugno dili sab maingong tsismis kay duna may gisandigang kamatuoran— nga wala na kini. Daghang mga teyoriya ug opinyon— dili sab tsismis ang opinyon, ha— nga ekonomiya ang hinungdan kay ang mga tawo wala na mobayad og buhis tungod sa tumang korapsiyon. Diha poy miingon nga ingog ang sayop nga mga desisyon sa mga lider ang hinungdan kay morag nangakatok ang mga lider, lakip na mga heneral. Kini diring dapita daghan og tsismis kay mahisgotan man gyod na sa mga marites ug paretes ang mga binuhatan sa mga lider, labi ang kon ingog nalisoan na sa maayong pangisip.

Mga lima ka tuig human ko nagtuon sa kasaysayan sa karaang

Roma, migawas ang balita nga ang siyensiya sa chemistry nakapamatuod nga posibleng tingga (lead) ang hinungdan sa pagmenos sa pangartiyo sa mga lider sa Roma. Nakakalot man god kuno ang mga archeologists

og usa ka sementeryo nga iya sa mga adunahan ug harianong mga taga Roma lakip na lubnganan sa usa ka heneral. Dihay mga siyentista ang nakahunahuna nga ipatan-aw sa siyensiya sa chemistry kon unsay naa sa mga bukog sa maong mga nalubong didto ug nakita nga ang mga bukog taas kaayo og elementong lead (tingga). Matod sa siyensiya sa chemistry,

kon daghan kaayo ang tingga sa bukog mas labaw pa kadaghan ang diha sa utok sa tawo samtang buhi pa kini. Kahibalo na kita karon kon unsa ka bangis ang tingga nga moguba sa utok sa tawo, Mao bitawng giingnan tang wala untay lead atong gasolina (unleaded) kay lisod na sigeg hanggab og tingga. Tungod niini nga impormasyon, dili na tsismis nga daghan sa mga lider sa Roma niadto nga panahon menos na gyod og pangartiyo ug klaro na nga natumpag lang ang Roma bisan walay nakiggera nila kay menos na sila og abilidad sa paghunahuna og tarong sa wala pa kini nalumpag.

Nindot na hinuon ning giyagyag ni Ella Cruz ang kamatuoran sa iyang edukasyon. Maningkamot na tingali ang mga gatudlo og kasaysayan nga mahatagan intawon ug dignidad ug saktong respeto ang natad sa pagtuon nga ilang napili. Ang anak ni Ella Cruz makaila na gyod tingali kon unsay kasaysayan.—

Tungod niini nga impormasyon, dili na tsismis nga daghan sa mga lider sa Roma niadto nga panahon menos na gyod og pangartiyo ug klaro na nga natumpag lang ang Roma bisan walay nakiggera nila kay menos na sila og abilidad sa paghunahuna og tarong sa wala pa kini nalumpag.