Ang Tinubdan Sa Sinulat Ug Ang Sinulat Isip Alternatibong Kasaysayan
DAKO kaayong pangutana sa usa ka magbabasa diin hawasa sa magsusulat ang iyang mga sinulat. Kon ikaw usa pa lang ka nobatong magbabasa, dili gayod makalikay niining maong pangutana kay managsama lang baya nga tawo usab ang mga magsusulat apan nganong nakabaton man sila niining abilidad nga maingon tang katipik sa gahom sa Bathala. Natural sa tawong moinom sa tubig sa atabay nga mangutana diin magkuha og tubod ang maong atabay. Subay niining maong analohiya, dili man gayod nato malahi ang magsusulat ngadto sa iyang sinulat bisan tuod daghang teyoriya sa katitikan ang nag-ingon nga ang sinulat independete sa iyang sinulat.
Ang atong kasinatian nagsulti nga kon adunay sangpotanan may hinungdan, ang tanan nga mamugna may mga tipik nga nagtibuok, may sinugdanan. Gani, kini mao ang pundasyon sa siyensiya. Wala kitay pagduda nga ang mga sinulat nga mabasa nagsugod kini diha sa utok sa magsusulat ug kini wala mahimugso sa pahina nga walay nagtilbok nga mga kamot nga gipadagan sa mekanismo sa pangutok sa magsusulat. Kini ang karaan nga panabot. Lagi, adunay nosyon sa inspirasyon apan dugay na kining gisalindot ug gipamatud-an nga kini minao-mao lamang paghatag og rason sa usa ka maayong sinulat. sa tinuod lang, ang pagpanulat mao lamang ang kahanas sa mga teknika ug kini walay labot sa unsa diha nga inspirasyon o aparisyon o patuo-tuo sa arte.
Kining maong panabot gipadis-og pa gayod sa Pranses nga pilosopo nga si Michel Foucault (1926-1984) pinaagi sa pagkuwestiyon sa awtoridad sa awtor. Kinsa ang tinuod nga awtor? Matod sa bantogang pilosopo, wala matapos ang diskurso sa pagtugkad lang sa panabot sa magsusulat kay kita wala pa mahisangko sa labing uyok niining tanan. Matod niya, ang magsusulat hinimo usab sa iyang katilingban ug ang magsusulat walay mahimo niini kay ang mga materyal niyang pagasulaton anaa na man sa ilawom sa iyang ilong. Ug kay ang katilingban may iya mang kaugalingong kultura nga dili gayod mamanipular sa magsusulat, may pinulongan nang gibatnan kansang kultura nagtadlas na sa taas nga kutay sa mga henerasyon, may pamatasan ug halaman nga nagtumpi sukad pa sa wala mahisulat nga kasaysayan, may pagtuo ug pagpakabili sa mga butang, ug panabot sa iyang kaugalingon ug pananaw ngadto sa kalibotan, nan, maingon tang ang magsusulat usa ka iro nga giguyod sa dili makitang agalon. Tungod niining maong mga katarongan, ang magsusulat wala gayod diay magsulat nga gawasnon kay nabalhog man siya sa upat ka suok sa kultura. Ang magsusulat gibutad man diay sa dili makitang kamot apan tataw nga kini ang gigikanan sa tanan niyang gisulat ug lakip na gani ang iyang aspirasyon sa kinabuhi. Pastilan, dakong tinuod! Kay kon subayon ta ang bantogang mga sinulat sa kalibotan, maingon nga instrumento man lang ang magsusulat sa iyang katilingban. Ang magsusulat behikulo lamang nga milatay sa taytayan sa katitikan aron ang maong katilingban nga iyang girepresentahan makabaton og dagway ug bantang. Ang katilingban mao ang utok sa tanang materyal nga ginasuwat sa usa ka magsusulat. Sa laing pagkasulti, ang mga magsusulat natanggong niining dakong hungot nga di niya makita apan kini mao ang nagdominar kaniya diha sa iyang motibo sa pagpanulat.
Maong makaingon kita nga aron mailhan nato ang kalag sa usa ka katilingban, atong basahon ang sinulat sa iyang mga magsusulat. Wala nay lain pa, kini lamang gayod. Ang usa ka magbabasa nga buot masayod sa usa ka katilingban angayng manigsusi sa
Ang usa ka magbabasa nga buot masayod sa usa ka katilingban angayng manigsusi sa kahimoan sa mga malalangong magsusulat. Sa laing pagkasulti, ang pagbasa niining mga obra sa katitikan maoy bentana sa katilingban diin man kining maong mga teksto namugna.
kahimoan sa mga malalangong magsusulat. Sa laing pagkasulti, ang pagbasa niining mga obra sa katitikan maoy bentana sa katilingban diin man kining maong mga teksto namugna. Anaa sa kinal-angan sa mga balak, anaa sa mga motibo sa karakter sa piksiyon, anaa sa esenaryo nga gibarogan maggugumalaysay ang amihanang kompas sa maong katilingban.
Ang mga malalangong magsusulat may ilang paagi sa pagduhayag sa kamatuoran nga lahi sa naandan apan suod sa dughan. Ang mahika sa arte mao ang maskara niining tanan. Kining maong mahika ang nagpasalipod sa mga tipik sa kasaysayan— sa alternatibong kasaysayan nga wala tuyoang nalambigit diha sa mga obrang katitikanon.
Ang Gabilan Mountains, ang Cannery Row, ang California Valley wala tuyoa nga nakamugna og lawas ug kalag sa kaisipan sa mga magbabasa sa mga obra ni John Steinbeck. Nahimo kining mapa sa magbabasa aron mahisabtan pa ang daynamikong kasikas sa mga butang ug kinabuhi niining mga dapita. Kining mga dapita nahimong natad sa pakigbisog sa mga karakter sa piksiyon ni Steinbeck ug kini nakahimog tin-aw nga kasaysayan sa Amerika panahon sa Depresyon sa lahi ug makalingaw nga pamaagi. Mao kini ang mas tidlom nga kasaysayan, mas tuhop, ug mas lamian kay puno sa imahen sa pakigbisog. Ang mga tawo/ karakter nga nahimong kabahin niining maong arena sa pakigbisog dili mga linihaan sa ilang tinuod nga intensiyon ug wala kay makita nga pagpakaaron ingnon kay sinulat man kini sa mga tawo nga matinumanon sa ilang konsensiya sa pagladlad sa tinuod. Maong ang kamingawan sa Amerika mas nasabtan nako sa libro ni Mark Twain nga “Roughin’ It” nga wala ko mabasa sa mga libro sa kasaysayan. Ang kabugnawan sa amihanan sa Amerika makapakamig sa unod diha sa mga sinulat ni Jack London. Ug bisan wala ako makataak og Amerika, ang Amerika apil sa mapa sa akong kasinatian kay nailhan ko man kini diha sa mga nabasang mga bantogang magsusulat nga anak sa Amerikanhong kaliwatan. Ingon niana ang dakong gamit sa malalangong sinulat.
Ug kini sa wala na lay paghisgot sa Gresya nga mas nailhan nato ang kasaysayan niining dapita pinaagi sa pag-eskala sa ilang mga dula ug balak.
Ang dapit dili lang ngalan sa mapa, kondili usa ka sugilanon ug balak.
Oo, naa man ang ubang mga basahon, ang datos anaa man sa hiniposang mga kaban sa mga basahonan, ang ngalan sa mga tawo nga protagonista sa kasaysayan atong mabasa sa tumang katinaw, ang mga patriarka sa kahimoan sa usa ka nasod ginabalikbalik nato pagsaulog matag sumad sa ilang kamatayon. Apan kining maong mga kahimoan mga kabhang lamang ug uga ug pinahamisan kay depende man kini sa nag-unang ideya ug politika sa usa ka panahon. Kay ang bayani ug kaaway depende man hain tang habiga magtindog. Ang kinupsan niining tanang pakigbisog anaa sa mga malalangong magsusulat. Ang walay lipudlipod nga pagladlad sa mga malisya, kapakyasan, ug kahuyangan sa buhilaman anha nato mabasa sa mga nobela ug mugbong sugilanon kay kini sila sinugnoran sa mga alinghunang dalisay ug wagas.
Tab-ang ang pagbasa sa mga datos sa Ikaduhang Gubat Sa Kalibotan ug kini gipakli ta lamang ug gilabyan sa atong pagtuon sa tulunghaan. Apan sa nobelang “Ang Ugma Walay Pagabot,” ang gubat gitan-aw sa punto de bista sa usa ka Bisaya ug gipalugdang sa usa ka panabot nga Bisaya unsay mga ilok ug bugan sa kasaysayan sa gubat nga wala nato masayri. Ug kini mas dako og epekto kanako kaysa mga panulun-an sa gubat atol sa katuigan sa pagtungha. Gani, mas matahom pa man ang binaba nga kasaysayan sa gubat nga giasoy kanako sa akong mga apohan sa mga takna sa kagabhion labot sa kalisod panahon sa dagan-dagan ug bakwit-bakwit. Hangtod karon, tin-aw pa kanako ang gisulti sa akong apohan labot sa sinangag nga mais nga dili mawala sa iyang bolsa kay maoy usap-usapon kon mosuhop sila sa mga kahabongan aron likayan ang patrolya sa mga Haponanon.
Makahinumdom ko sa giingon ni Isabel Allende sa dihang nagsulat siyag nobelang historikal kalabot sa gold rush. Wala siya moukab sa mga libro nga naghisgot niini kondili maoy iyang gisusi ang arkiba sa personal nga sulat sa mga minero nga gipadala ngadto sa ilang mga pamilya. Kini ang nakapaadunahan sa iyang nobela nga gisangkapan niining maong kasayoran. Ang impormasyon sa mga sulat dakog kalambigitan sa kasinatian sa mga minero nga dili nato mabasa sa mga libro sa kasaysayan.
Wala tuyoa sa mga minero apan magamit kini kay igmat man nga “nanghuwam” niini ang nobelista. Ang abilidad ni Isabel Allende dili lang sa pagsulat og nobela kondili ang pagmugna og perspeksibo sa kasaysayan sa malalangong paagi nga binulokan na sa iyang nakaplagang mga sulat. Sa laing pagkasulti, ang maong mga sulat-personal usa ka matang sa katitikan nga nag-inform sa nobela ni Allende. Karon hinuon, talagsa na lang ang mohimo og sulat-personal ug kining maong arte, sama sa arte sa pagtaghoy, hinay-hinay na nga nawala. Hunahunaa na lang kon makabasa kitag sulat-personal sa atong mga bayani, lagmit makausab kini sa atong panabot sa mga puwersa nga nagdominar sa ilang mga kinabuhi.
Diin man gikan kining mga mangilngig nga mga karakter sa katitikan? Diin gikan si Zorba ni Kazantzakis? Diin gikan si Madam Bovary ni Flaubert? Diin gikan si Emmanuel ni Gremer Chan Reyes? Diin gikan si Noy Perpekto ni Benjamen Montejo? Diin gikan si Amakan Boy ni Ric Patalinjug? Diin gikan si Tata Selo ni Rogelio Sikat? Diin gikan si Florante ug Laura ni Francisco Balagtas? Diin gikan si Ibarra ni Jose Rizal?
Kini sila gikan ra sa ilang katilingban atol sa ilang panahon nga gikabuhian. Mga anak sila sa ilang katilingban ug kini mao ang ilang katitikanong espasyo nga gitadlasan sa ilang mga sinulat. Busa maingon ta nga ang katilingban gayod maoy tagmugna niining mga karaktera nga nakabaton og lawas diha sa malalangong dagang sa usa ka magsusulat. Sa laing pagkasulti, ang kultura sa katilingban mao ang awtor sa tanang libro sa malalangong pagsulat. Ang sinulat maoy linugdangan sa cultural projection sulod sa usa ka katilingban.
Dili nako mahanduraw nga adunay sinuwat nga nagsugod sa wala o nagsugod sa hangin (sa piguratibo niining pagsabot).
Kay ang pagtumaw sa ideya nga tagikon sa magsusulat may giugkatan man gayod kining sinugdanan diha sa kultura. Bisan gani ang damgo sa usa ka magsusulat nga sulaton niya mugna man gihapon sa kultura. Ako, isip magbabasa, mas interesado ako sa kulturanhong kapuslanan sa sinulat, kana kon aduna may utilitarian nga tinguha ang magsusulat. Ang magsusulat mao ang alambre sa kuryente nga gilatayan sa boltahe ug ang dagayday sa dagitab mao ang naghatag og kahayag bisan tuod kon dili makita sa atong hubong mga mata. Maong dako sab og kapuslanan isip magbabasa ang pagpahiluna sa gibasang nobela o sugilanon diha sa konteksto sa kultura. Agig ilustrasyon, dili ta kahukman si William Shakespeare sa mga butang ug mithi nga wala pa matuki o mahimoi og himsog nga diskurso atol sa iyang panahon. Dili ta kapasanginlan ang magsusulat sa mga butang nga ania lang karon sa atong mga kamot. Kana wala iyang kahimungawong. Tingali, mas makatabang nato ang pag-ila sa panahon kanus-a namugna ang maong teksto aron dawaton ta ang ilang kombensiyon ug kahatagan tag husto nga pagtimbang ang bili sa maong mga teskto.
Ginaingon gani nga walay makasulat diha sa vacuum kay ang tanang buot mogunit sa dagang ilawom sa usa ka kultura sa katitikan. Ang matag magsusulat nagsugod sa usa ka isyung personal. Ug ang personal nanamin lang sa katilingban, sa palibot, sa alintabo ug ulbo sa gawas kaniya. Nan, ang usa ka magsusulat, taliwa sa iyang pagmugna og mapuslanong mga obra, maingon nga walay orihinalidad. Ang pagpanundog niya sa mga butang sa kultura, ang pagpahimutang niini diha sa mga pahina, maoy iyang trabaho. Busa, dayag nga ikatalay ta siya isip magbubuhat nga kulturanhon.
Ang mga sinulat mga butang nga gipanag-iya sa kultura. Ug ang nakapainteresado sa mga sinulat nga malalangon mao ang kasaysayan nga wala tuyoang nahilakip niini.