ANG PIKAS DAGWAY SA KAGABHION
NANAOG siya sa bus sa Simangan nga wala sa hunahuna. Ikatulo na sa dulom. Nagtalikod siyang naglakaw sa Buwan. Nag-irog ang iyang anino apan hitamakan sa iyang matag lakang. May kilometro pa siyang magbaklay. Gabii na. Wa nay sikadsikad siyang masakyan. Ang balay pangandoy sa gikapoy nga makapahulay. Sama sa kahoy nga tultolon sa langgam nga pahulayan sa kagabhion. Apan gibati niyang nagkalayo ug lisod niyang maabot sa iyang mga lakang. Sa iyang luyo, naa ang Buwan, nanghimog nga anino sa kagabhion. Mga anino sa nagkadaiyang dagway sa kangitngit… Kangitngit nga nangulipon sa iyang galamhan ug nahimong kabug-at sa iyang dughan.
Gikan siya sa ospital sa lungsod. Wala na niya abti ang iyang asawa. Nakauli na si Lorena ug ang midwife. Ang midwife ang nangusog nga ang asawa niyang talianak mahiling sa doktor. Sa ospital, tambag sa midwife, dili sa balay manganak ang iyang asawa. Nanagana lang tingali si Roselyn kay panganay man niya ni Lorena.
Nalangan siya. Wala ang kahera nga siya kahatagan sa iyang suhol human masubay ang iyang birada isip drayber sa dekarga nga nanghakot og anapog sa kompaniya niyang gitrabahoan. Nahunong man god ang trabaho. Wala pa matuhay ang papeles sa proyekto sa lokal nga kagamhanan nga gikinahanglan gikan sa departamento nga hingtungdan. Dihang nakuha niya ang iyang suhol nagdali siyang makaagpas sa asawa nga gikuyogan sa midwife sa ospital.
“Ikaw diay ang bana ni Lorena?” ni Dr. Mendez, ang chief obstetrician sa ospital nga naabtan niyang nagbasa sa medical record sa iyang pasyente. “Lingkod, magsulti ta.”
“Ako, Dr. Mendez.” Milingkod siya. “Hain na diay sila?” “Nakalakaw na.” Gisayran siya sa doktor. “Maayo kay naapas ka.”
“Ngano diay, Dr. Mendez?” Wala siya mahimutang nga nakatan-aw sa nawong sa doktor nga may wala niya ikahimuot. “Babaye ang imong anak.” Gisayran siya sa doktor nga mipadaplin sa mga papel niyang gitan-aw sa iyang talad.
Nakapahiyom siya. Gi-ultra-sound diay si Lorena. Bisan unsa, babaye kun lalaki iyang ikalipay. Usa na gyod siya ka amahan sa dili madugay. “Kanus-a siya manganak, Doktor?”
“Mao kana.” Nakatan-aw ang doktor sa relo sa bungbong. “Maayo naabtan mo ako. Hinungdanon nga ikasulti ka.”
Nagpakahilom siya. Mikuba ang iyang dughan.
Makahuloganon ang nadungog niya sa doktor. Unsay ipasabot? Maghulat. Sultihan ra siya.
“Di paaboton ang adlaw sa iyang pagbati,” matod sa doktor. “Ihimugso ang bata nga caesarean.”
Nakatan-aw siya sa doktor. Caesarean? Gihakop siya sa
kalisang.
“Suwerte…Gipanultolan pa nga nagpahiling… Napulo ka adlaw labing dugay. Wala na tay panahon. Dili ni Lorena mahimo ang natural nga pagpanganak.”
“Ngano man diay, Doktor.” Morag dili iya ang hidunggan
niyang tingog. Morag dili siya ang nakigsulti sa doktor nga nagdumiling modawat sa kasayoran nga usa ka caesarean nga manganak ang iyang asawa. Miuga ang iyang tutunlan.
“Sikit ang pelvic bones ni Lorena. May gidak-on ang bata ug alta ang inahan.”
Nabungog siya ug nadat-ogan sa iyang kahilom nga nawad-an sa umoy sa iyang gilingkoran.
“Apan hisabtan kong mahunahunaon kang pagka bana,” sa doktor nga nakasabot sa iyang kahilom. “Kining pag-anhi mo sa akong opisina nagpaila nga mahal mo ang imong asawa. Angay lang hisayran mo ang tinuod niyang kahimtang. Kinahanglan nia na siya sa ospital tulo ka adlaw sa di pa himoon ang caesarean operation.”
Nakahangad siya sa kisame. Milabad ang iyang ulo nga nakatan-aw sa nagtuyok nga palabad. Caesarean? Dili kini tiaw nga problema. Kuwarta! Wala na siyay trabaho. Asa siya mangita?
“Pilay magasto, Doktor?” Lugos mogawas ang tingog sa naguga niyang tutunlan.
“Nanginahanglan siyag P20,000.00,” matod sa doktor. “Ayaw hulata ang adlaw ikaw mapugos paghukom kinsay luwason: inahan o anak?”
Mao kadtoy adlaw nga nahimo siyang way batasan. Mibiya siya sa lawak sa doktor nga way pananghid. Morag iyang lawak sa balay nga siya way malingi nga kaigkan sa iyang lihok. Wala sa hunahuna nga siya nakasakay og bus pauli.
Wala siya magdahom. Wala sa miti sa hunahuna nga masugamak sa ingon kadako nga problema. Kabug-at sa iyang dughan. Buot niyang isinggit sa langit. Buot niyang ipabati sa mga bituon nga tagmugna sa kapalaran sa tawo. Mora siyag buang nagtabi nga naglakaw sa dalan pauli. “Ginoo kong Diyos, nakita mong nanimba ko matag Domingo.” Nagtabi siya nga makahungaw ang kaul-ol sa iyang dughan. “Wa mo ba diay makita ang akong kawad-on? Wa ka ba makatan-aw nga may amahan kong dakong masakiton? Gikuhaan mo pa sa trabaho ug naa ang asawa ko nga manganak nga caesarean. Asa tawon kog kuwarta, Ginoo? Asa manghulam? Kinsay pahulam nga di na man kabayad? Ngano man, Ginoo? Nganong gihatagan man sa ingon nga kagul-anan.” Nakatulo ang iyang luha sa kahiubos. Nagtuo siya nga wala maminaw niya ang Diyos. Dili maminaw ang Diyos sa mga ingon niya. Kon maminaw lang ang Diyos, way kabos nga lumos sa pag-antos. Wala siyay kasultihan. Way maminaw sa kaguol sa tawo. Naminaw man ang Diyos niyag wala,
Talagsaon ang pagbati sa iyang Papa Hino. Sa iyang kamingaw sa mitaliwan sa kapikas. Sa pagseguro nga ang iyang apo ug umagad maluwas sa hinanaling kamatayon…
naa ang iyang anino nga hitumban niya sa dalan nga hilom nga nagpaminaw sa gipahungaw niyang gibati.
“Unsa diay, Ginoo ko? Ngil-ad kong pagka anak? Daotan nga pagka tawo? Ngano man, Ginoo? Unsay nahimo kong sala? Nganong palas-anon ko kining bug-at nga alantoson? Kon wa ka may kaluoy nako, si Lorena na lang. Buotan siya, Ginoo. Buotan ang akong asawa. Di ka maluoy sa bata? Babaye among anak? Kaluoy na man? Wa koy salapi nga malukat ko sila. Apan gamhanan ka. Ikaw ang Manunubos. Di mo ba diay malukat sa imong kaluoy?” Ang iyang tingog lumos sa gibati niyang kahiubos.
Nakaabot ra siya sa balay. Dako nang gabii. Hilom ang balay. Matag abot niya magdagan siyang mosaka sa taas og mohalog kang Lorena. Karon, nag-amping siya nga way kabanha ang pagsaka niya sa hagdan. Wala siya mosulod sa lawak nilang Lorena. Dili siya buot mahukaw ang pagpahulay sa asawa. Didto siya higda sa bangko sa kayda. Wala siya manihapon. Wala siya gutma. Gihukas niya ang iyang sinina. Punga. Alindanga ang kagabhion. Mihigda sa bangko nga ang mga mata didto sa layong mga bituon.
NATAN-AW ni Danding nga may pinalabi ang langit. Gipanamkon sila sa kangitngit. Siya ang kinamagulangan sa upat nga managsoon. Si Lando ang sunod ug unya si Natoy. Babaye ang ilang kamanghoran, si Inday Tita.
Maoy pagtuo ni Danding nga ang sayong pagbiya sa ilang inahan ang hinungdan nga nagkasakit ang ilang amahan. Drayber ang iyang Papa Hino sa Autobus. Mogikan og buntag sayo ngadto sa Sugbo ug mobalik inigkahapon. Naa na siya sa balay inighunong sa Autobus ug maoy makadawat sa pan sa Titay nga itunol ni Papa Hino niya.
Dugay na nga may gipamatyag ang iyang amahan. Primarya pa siya. Sa ikatulong tuig na niya sa high school ang tawo napugos pagluwat sa iyang trabaho. Sunson na ang panakit sa iyang dughan nga siya maglisod sa pagginhawa. Napugos si Danding mangitag trabaho. Napulog lima lang siyang nadawat nga truckman sa dekarga nga for hire. Bisag gamay lang ang suhol, gitinguha gyod niya nga makatungha ang iyang mga manghod.
Napulog walo na siyang nakakat-on mag-drive. Naka-drive siya sa jeepney nga pasaherohan. Sa maong pangita nakapahuman siya sa duha ka manghod niyang lalaki sa high school.
Milangyaw si Lando ngadto sa Manila samtang si Natoy nakasulod nga construction worker sa pribadong kompaniya sa siyudad. Mag-ulian siya matag Sabado sa gabii kon wala silay overtime. Sa kataposang pagduaw si Natoy, nagpasabot nga kini mogawas. Kon asa, wala kiniy gikasulti. Mao na kadtoy kataposan nilang panagkita.
Sa dinha pa si Lando sa siyudad sa unsa na lay mapunitan nga trabaho nga mabuhi, kanunay sila si Natoy magkuyog nga moduaw sa ilang Papa Hino nga magdalag unsa na lang nga gasa sa maluyahon nilang amahan. Ang duha wala katambong sa kasal ni Inday Tita. Kawhaan na si Inday Tita nga nagminyo. Ang kamanghoran nilang babaye nga naminyog mag-uuma tua na manimuyo sa bukirang balangay ug katagsa na lang makaduaw sa ilang Papa Hino sa balay. Namatay si Inday Tita sa pagpanganak. Wala kataw-i sa bata. Tulo ka adlaw ang ulan dihang nagbati si Inday Tita. Miawas ang tubig sa sapa. Dili makatabok nga madala si Inday Tita sa ospital. Sama sa kasal ni Inday Tita, si Lando ug si Natoy wala katambong sa lubong sa kamanghoran nilang babaye. Lumos sa kalaay ug kahingawa ang iyang kasingkasing. Sila na lang si Papa niya sa balay.
Kilumkilom na siyang mahiuli sa balay. Kapoy. Apan dili makapahulay. May masakiton. Maghikay siya nga makakaon. Lapas nang bag-ong gabii nga siya makahigda ug sayong mobangon nga makahikay sa pamahaw. Dili siya mobiya sa balay nga di makapamahaw ang iyang amahan. Mao nga kanunay siyang maudtohan sa iyang biyahe. Nagmulo ang mga suki niyang pasahero. Maayo lang tawo ang iyang amo. Misabot nga nasayod sa hinungdan. Apan mibati siyag kaikog mao nga miluwat siya ug wala na mo-drive sa jeepney nga pasaherohan nga maghatod sa mga suking tindera sa mga tabo.
Wala hinuon siyay kabalak-an. May kasudlan siyang trabaho. Mag-drive gihapon siya. Apan iya unang tuhayon kining di husay niyang panimuyo. Naluoy na siya sa maluyahon niyang amahan. Wala man nuon magpabati nga mabiyaang mag-usara sa balay. Misabot sa mga paghikaw sa kabitiis sa anak nga mao ang tanan kaniya.
“Sayo lagi ka, Danding?” ni Papa Hino niya nga nakamatikod ning sayo niyang paghiuli sa balay.
“Bitaw, Pa.” Mihalok si Danding sa kamot sa amahan. “Nalimot ka lang imo nga rong adlaw?”
Mikatawa ang tawo. “Wa baya. Wa ka lang pasabta. Ikahasol pa sa anak ang akong pagpanimba. Sagdi lang nasayod man ang Diyos nga maluyahon kining imong amahan…” Naputol ang sulti nga nakamatikod may kauban diay si Danding. “Hala, may bisita?” Wala mahimutang ang tawo. Adlaw niya ug siya walay hikay.
“Di siya bisita, Pa…”
“Kinsa diay?” Nakatan-aw si Papa Hino niya sa kuyog sa anak kon kinsa nga kadugo nga dili na niya masubay.
“Si Lorena, Pa… imong umagad.”
Nakatan-aw si Papa Hino niya kang Lorena. “Wa ka man magpasabot, Danding.” Misanag sa tam-is nga pahiyom ang dagway sa tawo nga nakakitag manulunda. “Ipakasal ko kamo, Danding.”
“Nakasal na mi sa mayor, Papa.”
“Wala ka man magpasabot, Danding?” sa amahan nga mibatig kahimalingwa nga naagawan sa katungod sa kaluwasan sa kaminyoon sa iyang anak.
“Ayaw kahiubos, Pa. Gihimo ko nimo ning sorpresa. Di mo ba ikahimuot kining langob tang balay matan-aw nga panimalay sa kahayag ug kalipay?”
“Bitaw, Pa,” ni Lorena nga mihalok sa kamot sa ugangan. “Nia ko sa balay… Maatiman ko ikaw.”
Nianang ikalimang adlaw, si Danding nag-drive sa dekarga nga nanghakot og anapog. Kalim-an ka pesos ang birada. May 30 lang ka kilometro ang nahimutangan sa anapog ug dad-on nila sa gibunbonang hunasan sa lungsod. Dili layo ang anapog hakoton. Ang kalangan kay daghan sila ug magpasunod nga maghulat nga kandosan sa payloader sa anapog. Apan nahimuot siya sa kahimoan sa iyang adlaw. Kontento na siya sa sinemana niyang suhol. Dili siya kastigado sa trabaho. Natan-aw nga dili na siya apas sa panginahanglan sa yano nilang panimuyo. Naatiman na ang iyang amahan. Dili na magutman. Di na magkaon og bugnaw. Si Lorena usa ka manulunda, ang kahayag sa ilang panimalay.
Ang gugma ug iyang kalipay.
Apan himatikdan ni Danding nga nagkaluya ang iyang amahan. Kalim-ag lima lang ang tawo. Nawad-an na sa kabaskog. Mohangos nga maglakaw. Di kaabot manungbalay sa silingan nga di mopahulay. Mao nga kanunay dad-on ni Danding maligo sa dagat kun isuroy lang sa baybayon basig ang dagatnong huyuhoy makapasiuli sa kalagsik sa lawas sa tawo. Natan-aw ni Danding nga wa siyay mahimo ning sakit sa iyang amahan. Tulo na ka doktor ang ilang gipakigkitaan. Apan ang tambal nga giresita mao man lang gihapon sa doktor sa kompaniya niadtong nagtrabaho pa ang tawo.
Dinhay nakatambag niya. May doktor nga maayo niyang pakigkitaan. Wala siya maglangan, gipakigkitaan nila ang doktor sa siyudad. Gihatagan silag numero. Daghang pasyente. Maghulat silag tawgon ang ilang numero. Halos siya katuo dihang gipasulod sila nga mahiling sa doktor si Papa Hino niya. Kabata sa doktor nga espesyalista sa kasingkasing. Si Dr. Soler didto sa Amerika magtuon ug di pa lang dugay dinhi sa Sugbo apan natunog na sa iyang pagpanambal.
Gisultihan si Danding nga gikinahanglan sa iyang amahan ang
by-pass operation. Adto sa Manila niya mahimo ang operasyon. Walay himan ang mga ospital sa Sugbo. Ang Philippine Heart Center lang sa Manila ang sangkap sa himan nga ang usa ka medical especialist makahimo sa operation.
“Pila man kahay magasto, Doktor?” Kanay buot karon masayran ni Danding. Ning kinabuhi, ang kuwarta ang balighot sa tanang panagsabot.
“Kanang P100,000.00 kon kapig diyotay. Kana ang magasto sa tambal, bayad sa ospital ug serbisyo sa doktor. Ang kapin mao na ang inyong pagpuyo sa Manila. Hibawo na mo sa kagastohan sa dakong siyudad.”
Antad sa talad sa doktor ang nahimutangan ni Papa Hino niya. Apan nahimatikdan ni Danding nga naminghoy ang nawong sa iyang amahan. Di nila maabot ang ingon kadako nga kagastohan. “Wa na bay paagi doktor gawas sa operasyon?”
“Mao ray akong natan-aw. Isulay sa ubang espesyalista basig may lain silang pamaagi. Ayaw mo paglangan. Ang pasyente kinahanglan madali nga maatiman.”
Nahilom si Danding. Nasabot niya sa doktor nga anaa na sa lisod nga kahimtang kining balatyagon sa iyang amahan.
“Maayo kay wala pa siyay nasinating black-out. Erratic ang bomba sa iyang kasingkasing. Mao siyang kapoy. Hinay ang circulation sa dugo sa kaugatan. Kon kini di lang matagad ug mapasagdan, moabot nga siya kuyapan nga lagmit mosampot sa iyang kamatayon. Pasabta ko unya sa inyong hukom,” sa doktor nga mitunol sa iyang tarheta. “Di ta magamit ang himan sa Heart Center sa bisan unsang adlaw. May schedule ang usag usa nga kahatagan og higayon ang tanan.”
May buwan na kadto ug nianang Domingo nahibutho si Mancio sa balay nila ni Danding. Manghod ni Hino si Mancio. Didto sila si Danding makasaka sa iyang uyoan dihang gipahiling niya ang iyang amahan sa espesyalistang doktor sa siyudad.
Wala na sila kahapit sa ilang pagpauli. Wala nay Adlaw silang nakagawas sa klinika sa doktor. Nagdali sila basig wa nay kasakayn pauli. Mao nga nagsusi ang manghod nga hisayran ang kahimoan sa ilang lakaw sa siyudad.
“Magpaabot lang sa hukom sa langit.” Gisayran ni Hino ang iyang manghod.
“Ayaw pagpakawalag paglaom.” Sa manghod nga nakasabot nga ang igsoon midawat sa moabot niyang kapalaran. “Ngilngig ang medical progress sa medical profession karon.”
“Wa koy katahap, Mancio,” ni Papa Hino niya nga nasubo. “Apan wa man koy gatos ka libo. Mopirma kog utang bisan sa yawa kon makahatag nako sa salapi.
Mibalik si Tiyo niya Mancio sa Siyudad nga Sugbo. Kabos sad siya ug way mahimo nga ikatabang sa iyang igsoon. Dili tiaw ang salapi nga gikinahanglan. Usa ka dakong salapi kon asa pangitaon.
Nakapamalandong si Danding sa kadako sa kuwarta nga gastohon. Unsa diay kining salapi? Unsay iyang gahom? Ang tanan buot makailog ug makahipos. Nakapahimong laog sa tawo. Nakahimong luog. Ang tanan nanagtuog Diyos. Apan mahikalimot sa tugon. Ang tawo sa kuwarta bililhon kay sa tawo nga sinakit sa krus. Ang tawo sa krus dangpanan lang sa pagampo. Ang tawo sa salapi kaluwasan sa panimuyo. Si Danding way pagmahay kon pagtukso sa kadako sa bayad nga gipangayo. Ang doktor way kalainan sa abogado, enhinyero, kun kosinero. Magbayad ang manginahanglan sa ilang serbisyo. Kon dili nila maabot, dili magpakawala sa paglaom. Hangtod buhi pa ang tawo may matan-aw rang paagi.
Nahunahunaan ni Danding nga patambalan na lang si Papa Hino niya sa albularyo. Wala siyay pagtuo sa katakos ning mga albularyo. Apan buot lang niya nga may tambalan nga moduaw sa iyang amahan. Malingaw ra ang tawo nga may ikasulti nga nagtinguha sa iyang kaayohan kay sa magpakahilom sa suok nga magpaabot sa iyang kapalaran.
Nahimuot si Papa Hino niya sa iyang albularyo. Apan wala ang iyang asawa. Magmugtok ang nawong ni Lorena kon mahisaka ang tawo sa balay. Molisngag ang iyang ilong nga makatimaho sa aso sa tinustos nga dili mahimulag sa baba sa tawo. Ning bag-o lang nakadigwa si Lorena ug gilabdan sa ulo nga si Danding napugos pagdala niya sa ospital. Dinha siya sa gawas naghulat samtang gihimo ang mga laboratory test ni Lorena. Mitindog siya dihang nabukas ang pultahan. Apan di si Lorena. Ang nars mikamay. Pasudlon siya.
“Congratulations!” sa doktor nga mitunol sa iyang kamot.
“Good tiding. Usa ka na ka amahan. Ampingi. Ikaw nay mosabot.
Sensitive kaayo ang imong asawa. Ayaw katingala nga himilion na siya sa iyang pagkaon. Sa iya kining pagmabdos kining pagkadaling matandog sa ginhawaan ug modigwa sa unsa na lay masimhotan nga makalain sa iyang kabuhi.”
Daw sakayan siyang linayagan. Tugob sa garbo ug kalipay ang dughan nga nagsakay pauli. Kinsay di mobatig garbo ug malipay? Usa na siya ka amahan. Usa na ka amahan! Buot siyang mosinggit sa iyang kalipay. Buot niyang isangyaw sa kalibotan. Usa na siya ka amahan. Labihan ang iyang kalipay.
Hapit dili niya palihokon si Lorena. Giandam niya ang tubig. Namughag kahoy ug gihanip ilawom sa abohan nga sayon nang maggamit sa magluto. Siya na ang manglaba. Gilikayan niyang mahago ang iyang asawa. Giampingan niya ang binhi sa iyang sabakan. Nagbantay nga dili makadalag pagkaon nga kontra sa ginhawaan. Ug dili siya makalimot magdalag manggang hinog nga nakamatikod mosanag ang mata ni Lorena kon maoy madala niya sa balay.
Nakakita ra siyag kahayag bisan sa kangitngit nga buot molumos sa ilang panimalay. Makakita nag langgam sa kahoy ug hidunggan nga moawit. Kadasig nga mobangon sa kabuntagon ug maglaylay ang kasingkasing nga malipayon sa iyang buhat.
Gani ang maluyahon niyang amahan mibati mag kalipay nga nasayod nga nanamkon ang iyang umagad. May apo na siya sa dili madugay ug iyang gikalipay.
Apan may tunok ang iyang kalipay. Sakit naghapdos… Sakit nagngutngot sa iyang dughan. Caesarean? Mao kana. Caesarean… unsaon na lang niya? Naa pay masakiton niyang amahan. Wala na siyay trabaho ug walay kuwarta. Mikuba ang iyang dughan. Nahadlok siya. Nahadlok nga ang nahitabo ni Inday Tita mao say mahimong kapalaran ni Lorena. Dili kana mahitabo. Misuki ang iyang galamhan. Dili. Apan unsay iyang mahimo? Mao kana. Unsay mahimo…
Manulis kaha siya? Mao kanay misantop sa iyang hunahuna. Manulis. Daghang turistang langyaw sa beach resort sa lungsod. Mao. Molihok siya. Bangon. Maturawraw siyang maghinigda nga magduhiraw sa kagabhion nga way mahimo sa iyang problema. Nagkinto siyang mitultol sa kutsilyo sa kosina. Nanaog ug milakaw.
Dili siya mapakyas, niya nga miluklok sa kutsilyo sa iyang hawak. Dili. Dili siya makatugot moabot ang adlaw nga siya mapugos hain sa duha ang luwason: inahan o anak? Dili mahitabo. Molampos siya ning gabhiona. Ang Blue Lagoon Beach ang iyang rumbo. Pinalabi kining maong beach resort sa mga Amerikano nga turista. Dili siya mapakyas.
Wala siya moagi sa gate. May sekyu. Usisahon siya sa tuyo niya sa sulod. Mikatkat siya sa dakong punoan sa sambag simpig sa paril ug milukso sa sulod. Gabii nang dako apan daghan gihapong turistang nangaligo. Gihinol niya ang iyang hawak. Maayo kay naa. Gipakaingon niyag nahulog sa iyang paglukso. Namidpid siya sa paril. Maniid siya. Sa unahan, nalantawan niya ang mga tanom nga pandan. Maayo. Adto siya manuop. Sa landong sa mga tanom dili tingali siya mahisabtan. Kon makit-an man gani, magtuo lang nga siya sama kanila nagpahayahay lang sa dagatnong huyuhoy sa kagabhion.
Mikuba ang iyang dughan. Maoy hitangkaan niya sa sulod sa
landong sa mga tanom nga pandan ang tawo nga naghagok daw batang nga nagbuy-od nga natulog sa bunbon. Hubog. Wa lang niya hisabti kon unsa kining pagka tawo. Amerikano, Aleman, Ruso kun Englishman. Apan dili kaniya hinungdanon kon unsa siya nga pagka tawo. Ang hinungdanon kon may kuwarta ba ang pitaka niini. Nahubog ang tawo sa whisky nga White Label. Nahimuot si Danding. Sapian ang tawo. Gihiling niya ang bolsa sa tawo. Lighter ra ug sigarilyo ang iyang nasikopan. Kanahan. Naghubog-hubog ka man nga wa ka man diay dalang kuwarta. Basig sa likod. Apan di niya mawahig ang tawo. Di niya matarog. Kabug-at ba ining panuway. May paagi. Gikubkoban niya ang bunbon sa lubot. Naa ra. Naay pitaka. Apan dili niya makuha. Mihuot sa bolsa sa likod. Giibot niya ang kutsilyo sa hawak ug gilaslas ang bolsa. Sa iyang pagdinali, naduslak niya ang lubot sa hubog. Dinha na ang pitaka sa iyang kamot. Apan nakamata ang tawo.
“Son-of-a-bitch!” Mitimbakuwas ang hubog. “Thief!” Natarantar si Danding. Dali niyang gihansakan sa kutsilyo. Wala siya katimaan kapila niya dunggaba ang tawo. Bisag natumba na. Iya gihapong gitampok. Mihangos siya. Nagkurog ang dugoon niyang kamot. Nahulog ang kutsilyo sa bunbon. Apan wala siya magtagad nga mapunit. Kinahanglan siyang makabiya. Magdali. Apan asa siya agi? Di niya makatkat ang paril. Wala siyay agian kondili ang gate. Wa nay lain. Gitawag siya sa bantay dihang migawas siya. Ang iyang ID? Apan wa siya manalinghog. Gibaskog niya ang iyang lakang. Gitawag nga pabalikon siya. Midagan si Danding. Gigukod siya sa mga sekyu sa beach resort. Wala siya makadagan og layo. Hibagtan siya sa police patrol. Giposasan ug gidala sa police station. Gisukit-sukit siya nganong nagkadugo. Gikapkapan. Apan wa niya ihatag ang pitaka. Di niya ihatag. Kay alang lang kang Lorena. Di ikahatag… Kay iya lang sa ilang anak. Apan pinosasan siya. Naagaw ang pitaka. Nakahilak siya. Unsaon na lang? Mibakho siya.
MAY nagsampit. Nakamata siya.
“Naghilak ka, Danding.” Gitandog siyang Lorena.
“Nagdamgo ko.” Mibakod siya nga nahuwasan nga nakatanaw wala diay magkadugo ang iyang kamot.
“Wa lagi ka manihapon?” matod ni Lorena. “Ug sa kayda pa makatulog?”
“Bitaw. Dako nang gabii kong nahiuli. Gialimut-an ko ug nagpahuwas sa kakapoy sa kayda. Nakatulog man nuon ko sa bangko.” Di niya suginlan didto siya sa ospital ug gikasulti ang doktor.
“Mamahaw na ta,” agda ni Lorena. “Tapos na si Papa.”
“Hala, naghulat ka pa man nako?”
“Di ko mabusog kon di ta magsalo.”
Nakapahiyom si Danding. Misamot katahom si Lorena nga nagmabdos. Apan daling milubad ang iyang pahiyom sa kahiubos nga gitago niya sa hilom. Sultihan niya ang bana sa ilang pagpangaon nga caesarean siyang manganak. Apan wa si Danding sultihi ni Lorena. Sama niya, buot tagoon sa iyang asawa ang kamatuoran nga ikasubo lang sa iyang bana. Naa ang masakiton niyang amahan ug nia na sad kining problema sa iyang asawa.
“Ang imong balon diay?” ni Lorena dihang siya nanaog sa balay.
“May pipila ka adlaw kong bakasyon.” Gilimdan niya ang asawa nga wala na siyay trabaho. “May lakton lang ko.”
Misakay siyag Autobus ngadto sa siyudad. Makigkita siyang Marlon. Anak si Marlon ni Tiyo Mancio niya. Ang iyang igagaw makinista sa barko nga pasaherohan nga biyaheg Manila. Modunggo sa Sugbo matag Miyerkoles ug Sabado sa buntag. Basig nagkatagbo sila si Lando o si Natoy ba hinuon didto sa Manila.
Walay balita si Marlon kang Natoy. Apan gihinagbo niya si Lando sa buhatan sa NBI may lima na ka buwan. Taligikan siya sa Dubai. Gihatagan niya sa telepono niya sa barko apan wala man manawag. Basig nawala niya. Wala na niya hibaw-i ang tawo. Nahibawo si Marlon sa problema nila ni Papa Hino niya. Apan wala ni Danding sultihi nga problema sad ang iyang asawa. Gihatagan siyag tibuok usa ka libo dihang mipasabot nga mopauli na siya. Naluoy niya ang ig-agaw nga siya gisultihan nga pabalikon sa tapos buwan kay tagaan niyag P5,000.00. Nalipay si Danding. Apan nagtuo siya nga lisod siyang makabalik. Siyam ka adlaw gikan karon ipasulod na si Lorena sa ospital kon asa siyag kuwarta nga gikinahanglan sa iyang asawa.
Lapas nang ala una siyang nakabalik sa balay. Apan wala si Lorena. Nangabang siyag tricycle. Namasahero siya. Maayong maglihok kay sa magpuyo sa balay. Basig makapunit siyag pitaka sa dalan. Wala siya mahimutang. Siyam na lang ka adlaw isulod na si Lorena sa ospital. Ang gamay nilang hiniposan napun-an ni Marlon. Tulo lang ka libo ang naa sa ilang kamot. Asa nila pangitaa ang kulang?
Sa ikalima niyang adlaw nga pamarada, gikulbaan siya. Makabayad siya sa abang sa tricycle. Apan wa siyay mahipos. Ang iyang kita igo-igo lang sa ilang panud-an ug bugas.
“Magsulti ta, Danding,” ni Papa Hino niya nga nakamatikod nga siya nakahuman na sa iyang paniudto.
Nahaugnok si Danding. Mibati siyag kaulaw. Dugay na nga wala niya ikahinabi ang tawo. Hawngan siya makigharong nga way ikaabot kon dili ang iyang kaluoy. Wala siya mahinumdom si Papa Hino niya mosampit nga makigsulti. Siya ang mosulod sa lawak nga ikasulti ang tawo. Apan nia gitawag siya karon. Ngano man kaha?
“Agpasa si Lorena…”
“Manghod si Thelma ang giduaw Pa, sa Pulang Bato. Sa hapon na lang,” ni Danding nga nahunahunang managinot sa pamarada. Ayawat na lang.
“Adlaw-adlaw siyang may pakigkitaan, Danding,” matod ni Papa Hino niya. “Nagpangitag kuwarta ang imong asawa.”
“Nasayod ka, Pa?” Dinhay mibugon sa iyang tutunlan. Duha ka minahal sa kinabuhi ang nag-ungaw sa bung-aw sa kangitngit.
“Dinhi si Roselyn niadtong usang adlaw. Nasayod ko sa midwife. Kuhaa siya sa Pulang Bato ug ihatod sa ospital.” Nagpanglingo si Danding. “P20,000.00 ang caesarean, Pa.” “Dinhi si Tiyo Mancio mo.”
“Nia diay?” ni Danding nga way kadasig. Si Tiyo Mancio miduaw nga maghatod lag kaluoy sa luyahon niyang igsoon. “Hain na diay siya?”
“Miuli na…”
“Kadali na man?”
“Nagpahibawo lang sa kuwarta sa banko.”
“Kuwarta?” Milingin ang mata ni Danding.
“Mao. Gikan ni Lando. Naapas sad diay niya si Natoy. Naay P20,000.00 sa Banco Nacional sa lungsod.”
“P100,000.00 ang by-pass…”
“Kana nga makaabot lang ta sa Manila. Patawgon dayon si Marlon kon makagikan na ta.”
“Unsay imong hukom?”
Nahilom ang tawo. Naminaw sa langgam sa gawas. Sa bukas nga tamboanan nakita ang tamsi nga naghakot og hanig sa gihimo nilang salag sa sanga sa nangka sa likod sa balay.
“Unahon ta una kining sa bata, Danding.” Gisultihan siya ni Papa Hino niya.
“Di kaha mahimangod si Lando, Pa?” ni Danding nga mibatig kahingawa. “Sa iyang amahan, dili sa iyang igsoon, ang gipadala niyang kuwarta.”
“Dili tingali ingon kaisipan si Lando.” Gipasabot siya sa iyang amahan. “Nasayod ka sa imong igsoon. Makahulat ko. Apan dili ang inahan ug anak. Kapos na sila sa panahon.”
Gihimo dayon ang mga laboratory test kang Lorena dihang gisulod siya sa ospital. Nianang pagkabuntag, gisultihan si Danding nga sa alas 3:00 sa hapon himoon ang caesarean operation sa iyang asawa. Wa siyay angay kabalak-an, pasalig
sa doktor. Kay naandam, wa mahikawi ang panginahanglan sa
cesarean alang sa iyang asawa. Nalipay si Danding. Wala siya magusara. Gawas sa midwife, mitanod si Thelma ug si Nang Besing nga iyaan ni Lorena.
Miuli siya sa udto. Nag-inusara lang si Papa Hino niya sa balay. Ang sikadsikad ni Dondoy, ilang silingan, ang iyang nasakyan pagkanaog niya sa bus sa Simangan.
“Maayong pasada?”
“Mingaw pa sa Terana,” ni Dondoy nga mibuwag sa dakong dalan ug misimang sa dalang anapog nga lubak-lubakon. “Mogarahe na ta ko. Apan dinha ka man.”
“Mosugot kag suholag gatos ang adlaw?”
“Usa ka gatos?” misanag ang dagway ni Dondoy. “Unsay trabaho?”
“Sa balay lang nga may kauban si Papa.”
“Ikaw diay?”
“Moadto ko sa ospital.”
“Kay naunsa ka man diay?”
“Dili ako. Manganak si Lorena karong alas tres.”
Mikatawa si Dondoy. “Maayo ka sad. Mahibawo ka sa oras manganak ang asawa.”
“Caesarean siyang manganak, Dondoy.”
“Caesarean?” Nataas ang tingog ni Dondoy. “Hala, kadako anag gasto.”
“Bitaw. Mao nga tua ko sa hospital. Unsa man, mosugot ka?” “Kanus-a diay ka pauli?”
“Basig unyang gabii kun ugma na sa buntag.”
“Di ka man diay magdugay. Aylang kog suholi.”
“Ayaw sad,” matod ni Danding nga nanaog. “Di sad na mahimo. Maayong hibagtan ka. Di maayong mag-inusara si
Papa.”
Lapas na sa ikawalo sa gabii nga si Lorena gisulod sa recovery room. Dili pa mahimong pakigkitaan. Di pa ikasulti. Baynte kuwatro oras siyang mahuwasan sa iyang anesthesia. Apan naa na ang iyang anak sa nursery. Iyang makita sa glass window. Dili siya makasulod. Way tugtan nga makasulod sa nursery gawas sa mga
authorized hospital personnel.
Tinuod ang gikasulti sa doktor. Babaye ang iyang anak. Gisaog siya sa tumang kalipay. Ang iyang anak liwat ni Mama Martha niya.
Gikablit siya. Si Dondoy ang nagkablit. “Nia ka man?”
“Si Manong nangita nimo.”
“Ngano man diay, Dondoy?” Nakatan-aw siya kang Dondoy nga wala mahimutang. Basig emergency nga nakaabot og ospital.
“Way kabilinggan,” matod ni Dondoy. “Nangita lang siya nimo. Buot lang ka niyang ikasulti. Nagtuo ang tawo nahimugso na ang bata.”
“Wa nay tay kasakyan, Dondoy. “Gabii nang dako.”
“Gidala kong sikadsikad.”
“Wa kay suga.”
“Magpadaplin lang. Mohunong kon may kasugat. Tana.” Misanag ang dagway ni Papa Hino niya pagsulod niya sa lawak. Hisabtan ni Danding, naghulat niya ang tawo.
“Babaye, Danding?”
“Babaye, Pa.”
Mikatawa si Papa Hino niya. “Gitagna bisan wa pa ipanganak. Talagsaon kining kinaadman nga naabot sa tawo. Nakita mo siya?”
“Hala, Pa… Liwat siyang Mama Martha.”
“Liwat?” Mihayag ang iyang dagway sa kalipay. “Liwat kang Mama Martha mo?”
“Liwat kaayo siya,” ni Danding nga nahimuot sa tawo nga mibatig kalipay sa iyang apo. “Ang iyang kilay, ang iyang mata, ang baba… Bunga silang pinikas. Punhag siya, Pa, sama kang Mama Martha. Dili ingon nato nga mga kalaya.”
“Tinuod kalaya ta, Danding.” Mikatawa si Papa Hino niya nga nakatan-aw sa larawan sa asawa niya sa bungbong.
“Mikuha siya sa pamanit sa imong inahan.”
“Gikalipay ko,” matod ni Danding.
“Gikalipay ta,” matod sa Papa Hino niya. “Martha ang ingalan niya.”
“Mao, Pa. Martha ang ingalan ko niya.”
Nahilom si Papa Hino niya. Apan wala mobulag pagtan-aw sa larawan sa bungbong. Sa mga mata sa tawo nanganino ang mga landong sa kamingaw sa mga pag-iliw sa nawagtang niyang minahal sa kinabuhi.
Mitindog si Danding nga nakatan-aw sa bukas nga tamboanan. Nanun-og na ang kagabhion. Basig mopahulay na ang tawo.
“Pasagding bukas, Danding,” sa Papa Hino niya nga nakatanaw sa Buwan sa tamboanan. Ang Buwan pikas daw sakayan sa langit nga naglawig sa kahilom sa kagabhion. “Naa ang sakayan ko, Danding.”
“Ang Buwan, Papa?” ni Danding nga nakalantaw sa Buwan nga natingala sa gikasulti sa tawo.
“Mao. Ang Buwan… Ang akong sakayan…”
Nakatan-aw si Danding sa Papa Hino niya. Mikuba ang iyang dughan.
“Asa ka man diay?”
“Sa langit. Naghulat si Mama mo. Suginlan ko siya. Malipay nga Martha ang ngalan sa iyang apo…”
Nakatan-aw si Danding sa gawas— sa Buwan nga naglawig sa tunokong kamingawan sa kagabhion. Wala siya mahimutang. Nakatulog na ang tawo? May hidunggan siya. Apan dili mohagok si Papa Hino niya. Hidunggan niyang dagayday sa tubig. Dagayday sa sapa— sapa nga nag-agos sa kawalaan— ngadto sa lawod sa kahilom— sa way pag-utlan nga gidak-on sa kamingawan sa kaluwangan nga di na maabot ug matugkad sa tawhanong kahimatngon.