Ang Nahabiling Kaliwat
TABI! Tabi, ha! Moagi mi. Ayaw mo panghilabot,” maoy gisulti ni Papa John dihang natungod na kami sa dakong dakit. Nahibulong ako sa pagyamyam niya. Busa… “Kinsa ang imong gisultihan, Pa? Wa may tawo.”
“Naay nagpuyo dinhi busa panabi kon moagi ka, ha!” Nabatyagan kong namarog ang akong balhibo sa tangkugo pagkadungog sa gisulti si Papa John. Wa ko makatuo nga tuotuohon diay usab kining akong amahan nga usa man unta kini ka banggiitang abogado.
Abogado de campanilla si Papa John. Busa abogasya usab ang iyang gipakuha kanako sa University of Bohol. Naa na kos unang ang-ang sa maong kurso. Matod niya, tigulang na siya ug ako ang mopuli unya sa iyang bupete.
Ania kami karon, mingduaw kang Uyong Juan kay among kuhaon siya aron adto na lang motipon namo sa pagpuyo sa Tagbilaran City. Siya na lamang usa ang nagpuyo dinhi sa
Lundag, ang lugar nga mao ang pugaran sa among kaliwatan. Nahingawa na si Papa kay nagbinugtong na lang si Uyong sukad nga mitaliwan si Uyang Trodes. Ug tigulang na gayod si Uyong Juan. Kombensihon gayod niyag maayo ang akong apohan nga mokuyog na karon ning among pagduaw kaniya. Hugot kining mibalibad sa nangaging mga paghangyo sa akong amahan.
Kon unsa kapilosopo si Papa John, labawng pilosopo usab kinis Uyong Juan. Kanunayng adunay andam nga tubag bisag unsay isyung hisgotan. Igo lang nakatunob sa grade 5 si Uyong Juan apan utokan. Kugihang mobasa. Daghan siyag libro. Ug kining iyang pagka pilosopo lagmit nga nakuha niya niining iyang pagka hilig mobasa.
Natumog nag maayo ang t-shirt ni Papa John. Hasta usab ang akong suot. Gisawilik ni Papa John ang singot sa iyang agtang pinaagi sa iyang tudlo. Namahid kos akong singot gamit ang gamayng tualyang giseprahag Good Morning nga gisab-it sa akong liog. Nag-udhak kong nagsunod kang Papa John sa dihang mingpadayon kami pagtungas. Edaran nas Papa apan askil pa. Wa man pod siyay bisyo. Di moinom ug di manigarilyo. Sayong matulog. Way night life.
“O, unsa na, Tito, makasugakod ka pa ba?” Milingi si Papa John nako.
“O-Okey pa a-ako,” tubag ko kang Papa.
“Lig-on pa gani kanang imong tuhod, unya di ka na makaagpas sa akong mga lakang.”
“Wa man god ko nimo anara sa pagkuyog dinhi.”
“Di man god mosugot ang imong Mama Fely kay basin kunog
magustohan kas di-ingon-nato.”
“Unsa man kanang imong giingong di-ingon-nato?”
“Ah, unya na didtos pag-abot sa imong Uyong Juan. Daghan kag angay pang masayran.” Unya misumpay siya: “Duna pay daghang buyagan dinhi.”
Misamot kalibog ang akong kaisipan sa gipanulti ni
Papa ngari kanako. Wa na lang usab ako magsukit-sukit kay gihangak man kog maayo.
Nahilom ako kay mitungab sa gibitbit kong Wilkins. Di gyod ako makaagpas kang Papa bisan giunsa ko pagpangusog og lakaw. Sagol dagan na gani ang akong gihimo. Gihayon-hayon lang sa akong amahan ang pagtungas kay kuno anad na siya dinhing lugara. Diin ba diay siya mag-agian dihang nagtungha sa primarya ug elementarya sa Tambo? Buntag, udtog hapon siyang moagi dinhi, sobras kilometro lang ang distansiya ngadtos Tambo Elementary School apan tukaron na paingon sa gipuy-an ni Uyong.
Ambot ba usab nga di man motugbong sa patag ang akong apohan. Gibiyaan na siya sa among mga paryente nga namalhin na sa patag. Nagtukod silag mga balay daplin gayod sa bagong gihimong barangay road tadlas paingon sa Barangay Abad Santos lagbas na ngadtos Barangay San Rafael.
Kini ang dakong tuyo karon ni Papa John— ang pagkombensir gayod kang Uyong Juan nga mokuyog na siya namo ug kon di man mouban, monaog na lang siya sa patag. Siya na lang ang nahabilin didtos ibabawng bahin sa Lundag kay nanghawa na man lagi ang among kaliwatan. Gipakuyog ako ni Papa kay aron madungog ko ang ilang panagsulti. Daghan kuno ang akong makat-onan kang Uyong nga wa niya ikatudlo kanako. Bisag abogado si Papa apan di siya makalupig sa abilidad sa akong apohan ilabi na kon hisgotan ang kasaysayan. Hait og salabotan si Uyong Juan bisan pa sa iyang edad. Ilabi na kon nakaeskuyla pa unta ni siyag taas nga grado, samot. Gibaid siya sa kasinatian.
Daw di ako makatuo sa gisulti ni Papa. Unsang hitaboa nga grade 5 di magpalupig sa usa ka abogado. Matod ni Papa, makasugakod gani kunong makiglantugi si Uyong bahin sa balaod. Kabisado niya ang mga probisyon sa mga balaod.
Dili malubag ang hukom ni Uyong Juan. Nakagamot na kini, sama sa paggamot sa kaliwatan nga buot niyang panalipdan.
Self-study. Aw, hinuon, si Abraham Lincoln usa ka banggiitang abogado apan wa makaeskuyla sa kolehiyo.
Tan-awon ko karon kon wa ba ako bulatiki ni Papa John. Apan di guwatsinanggo si Papa. Ligdong siya. Pintok manulti. Daghan ang nakadayeg kaniya. Idolo ko ang akong amahan. Maong interesado ako ning akong pagkuyog niya aron sutaon ko ang iyang gisulti kanako nga talagsaon ang akong apohan.
Naabtan namo si Uyong nga nagpatuka sa iyang mga manok. Nagkatap ang mga manok sa nataran sa iyang balay.
“Maayong buntag, Tay,” dayong amin ni Papa.
“Kaluy-an ka sa Ginoo,” human ikatunol ang tuong kamot ni Uyong.
“Maayong buntag, Uyong,” nako pa dayong gunit sa tuong kamot sa akong apohan.
“Kaluy-an ka sa Diyos, Apo.”
“Dayon mo ngari sa sulod kay aron mamahaw ta,” agda ni Uyong Juan. “Sayo mong minggikan sa Tagbilaran?”
“Mingsayo mi aron dili kaayo init ang pagtungas nganhi,” tubag ni Papa.
“Maayo seguro nga hikayon natog una ang inyong tinagboan kaysa mamahaw tag una,” dihang milingi si Uyong kang Papa John.
“Ikaw ang mag-igo, Tay,” matod ni Papa.
Gihaw-as ni Papa ang dala namong tinapay, biskuwit, kendi ug uban pang makaon. Gibahin-bahin ni Uyong Juan sa plato ug platito nga gilumbay sa pagpahimutang ibabaw sa lamesa. Giipisan niyag Coke ug Royal Tru-Orange ang gagmayng mga baso ug gibutang tapad sa mga plato ug platito. May gitagay usab nga bino ug tuba nga giapil sa bayang. Gibutangan ni Uyong Juan og kamanyan ug insenso ang mga baga nga gibutang sa gihayang nga bagol sa lubi nga gihanigan og abo. Nasingo ko ang kahumot sa aso nga milukop sulod sa kadak-an sa balay.
Misugod pagpanampit sa katigulangan si Uyong. Daghang ngalan ang iyang gilakbitan. Giagda niya silang mga espirituhanon ug abyan sa pagtambong ug pag-ambit sa mga dalit nga diha sa bayang. Lakip nga gisangpit niya ang mga tagyuta ug ang nagpuyo kuno sa subangan ug sa kasadpan ug may gihinganlan siyang lugar sama sa Lumislis, Naasog, ug unsa pa to. Gilakip usab ni Uyong Juan sa pagpatambong ang nagpuyong mga abyan sa kadagatan ug kalasangan sa gidalit nga tinagboan alang kanilang tanan.
Wa ko mamilok nga nagsud-ong sa gitamdan ni Uyong
Juan sa gihimo niyang ritwal. Human sa iyang pag-agda sa mga espirituhanon ug abyan, mihatag siyag mensahe ug pasalamat sa kaayohan ug kaabtik sa panglawas. Dayon gitandog ni Uyong ang mga plato, plalito ug basong gitagayan sa softdrinks, bino, ug tuba. Kini maoy timailhan sa pagtapos sa naasoyng ritwal. Unya gihipos ang gibayang dihas lamesa.
Nagsugod dayon og kulukabildo silang Uyong Juan ug Papa John human sa makapabusdik nga pamahaw. Naminaw ako sa ilang gipanagsultihan.
“Unsa man, Tay, mokuyog ka na kanamo karon?”
“Way problema kon wa pa koy giagad. Nasayod ka na bitaw. Sa ako nang gisulti kanimo, kaniadto pa, di mahimong mobiya ako dinhi. Gihatag ko na kanimo ang lig-on ug balidong mga rason. Maliso pa ang buko sa kawayan kaysa mausab ang akong hukom,” pintok nga pagpasabot ni Uyong Juan.
“Nag-anam ka nag katigulang, Tay. Usa kana sa among gikabalak-an ni Fely ug sa akong mga anak. Ania, akong gikuyog si Tito aron motabang paghangyo kanimo nga mokuyog ka namo karon,” dugtong pasabot-hangyo ni Papa John.
“Bitaw, Yong, daghan ming imong mga apo nga mag-atiman nimo gawas kang Mama Fely. Malingaw ka didto kay ipanuroy ka namo,” akong timang agig suportar sa hangyo ni Papa.
“Unsa man kahugot ug kapursigedo ang inyong hangyo, labawng lig-on ang akong pagbalibad. Di ako mahimong mobiya dinhi,” dayong igham ni Uyong Juan.
“Sama rang giluiban ug gibudhian ko ang atong kaliwatan kon mobiya ako dinhi. Wa ra ba mahimuot ang atong katigulangan sa pag-ariya sa atong mga kadugo dinhi. Kinsa na man ang magatiman sa buhat nga kinaraan ug pagpanalipod sa ilhanan sa atong kaliwatan?” dugtong pasabot ni Uyong Juan. “Matag takdol sa Buwan, tamdon ang pagtagay alang sa mga espirituhanon ug abyan,” apas nga pagpasabot ni Uyong Juan.
Nahimut-okan ako sa gipamulong sa akong apohan. Tidlom kining mituhop sa akong alimpatakan ug kahiladman sa akong pagbati. Morag udyong sa pana ang gilibkas nga mga pulong ni Uyong Juan ug mitaroy kini sa akong kaisipan ug kasingkasing.
Nahilom usab si Papa John human madungog ang gipamulong sa iyang amahan. Nagsanasana siya sa wa pa ikabungat ang anaa sa iyang hunahuna.
“Ah, buyno, di ka na namo pugson, Tay. Apan ania koy isugyot nga win-win solution,” matod ni Papa John.
“Unsa man kana?” Misanag ang pahiyom ni Uyong Juan. “Mokuyog ka inigduaw namo nimo dinhi ug papaulion ka aron tamdan mo ang imong tulumanon alang sa imong mga abyan ug sa atong katigulangan,” sugyot ni Papa John.
“Call. Basta tukoron mo na dinhi ang giingon kong balay aron di mapuo ang atong kaliwatan. Adunay abtan ang nagkakatag na natong mga kadugo ug kaparyentehan kon makahunahuna na sila sa pagduaw sa pugaran sa atong lintunganay,” sumbalik-hangyo ni Uyong ngadto sa akong amahan.
“Call. Magpadala na akog mga materyales aron sugdan na ang pagtrabaho sa balay.”
Nangalot kos akong tingkoy. Gilantaw ko ang kamutohan sa palibot. May nadungog akong tingog nga nagsangpit kanako.
(KATAPOSAN)